Аудиторлық қауіп

Қазақстанда нарықтық экономиканың өріс алуы өндіріс құралдарының жеке меншікке берілуі банк сақтандыру істерінің және инвестициялық белсенділіктің дамуы аудиторлық қызмет секілді кәсіпкерліктің мүлдем жаңа түрлерінің пайда болуына алып келді. Аудит ең алдымен меншік иелерінің мүліктік мүдделерін қорғау мақсатымен жүзеге асырылады. Ол бухгалтерлік салықтық есеп берулерде көрсетілген ақпарат растығына бақылау жасауды қамтамасыз етеді. Аудиттің басты мақсаты шаруашылық субъектілерінің активтерінің міндеттемелерінің меншіктік құралдар кәсіпорынның белгілі бір кезеңдегі қызметінің қаржылық нәтижелерін есеп беруде толық рас түрде және дәл көрсетілуіне объективті баға беру. Кәсіпорында қабылданған есеп саясатының қолданыстағы заңдар мен нормативтік актілеріне сәйкестігін тексеру. Аудитте объективті себеп-салдарға байланысты қате қорытынды берудің ішкі қауіпі бар.
Аудиторлық қауіп-аудитор байқамаған қателіктер мен оқылық болуна қарамастан сыртқы есеп деректерінің толықтай рас екендігі туралы қорытынды беру арқылы өзіне алатын қауіп. Аудиторлық қауіп аудитті жоспарлау мен жүргізуде сонымен бірге орындалған процедуралар нәтижесін бағалау кезінде пайдаланады. Аудиторлық қауіп аудитор жоспарлау кезінде де іс-әрекеттерді қорытындылағанда ескеріледі.
2. Аудиторлық қауіп түрлері:
-аудитордың кәсіби қабілеттілік қауіпі- тексерілетін фирма беделін ескере отырып мұқият таңдаумен анықталады.Кез-келген фирманы тексеруді қолға алған кезде аудитор ең алдымен оның беделіне назар аударады.Фирмаға жүргізілетін тексеру аудиторлық компанияға және оның клиенттеріне нұқсан келтірмеуі тиіс.
-клиент үмітін ақтамау қаупі- жасалған тұжырым мен клиент мүддесін қанағаттандырмау қауіпі аудиторлық тексерудің жүргізілуі клиенттің ойындағыдай болмаса, ол аудиторлық компания құызметінен бас тартуы мүмкін. Аудиторлық қауіп мынадай себептерге байланысты аудиторлық қорытындының дұрыс болмауы ықтималдылығы. Экономикалық субъектілердің бухгалтерлік есеп беру дұрыстығы расталоғаннан кейін, онда анықталмаған елеулі бұрмалаулар бар деп танылуы.
Аудиторлық қауіптің түрлері:
- ішкі шаруашылық қаупі
- бақылау құрамының қаупі
- таба алмау қаупі
Ішкі шаруашылық қаупі деп бухгалтерлік шотта баланс бабында шаруашылық операциялардың біртектес тобында жалпы экономикалық субъектілердің есеп беруінде елеулі қателіктердің пайда болуы, мұндай бұрмалауының ішкі бақылау жүйесінің құралдарымен анықталғанға дейін жол берілген жағдайда аудитор субъективті түрде анықтайтын ықтималдылық ұсынылады. Бұл қауіп көбінесе клиенттің ерекшелігімен анықталады.Бұл қауіптен мүлдем құтылу мүмкін емес. Аудитор тексерілетін субъектілердің ішкі шаруашылық қаупіне өзінің кәсіби тұжырымын пайдалана отырып жоспарлау сатысында баға беруі тиіс. Аудитор баға берген екзде мынадай факторларды ескеруі қажет:
- экономикалық субъектілер әрекет жасайтын сала қызметін және ағымдағы экономикалық жағдай ерекшеліктерін
- экономикалық субъектілер жүзеге асыратын қызметтердің арнайы ерекшеліктері
- есепті жүргізуші қызметтердің адалдығы
- есепті жүргізу қызметінің кәсіби біліліктілігі мен тәжірибесі.
Бақылау құрамының қаупі деп кәсіпорында бар және ұдайы қолданатын бухгалтерлік есеп жүйесі мен ішкі бақылау жүцесінің құралдары немесе жиынтық түрінде елеулі түрде болып табылатын қателіктерді дер кезінде таба немесе түзете алмайтын қателіктердің пайда болуына қарсы тұра алмайтын жағдайда аудитор субъективті түрде анықтаған ықтималдылық.
Таба алмау қаупі аудитор тексеру барысында қолданатын аудиторлық шаралар жекелей немесе жиынтығынан елеулі сипатқа ие болатын нақты тәртіп бұзушылықты табуға мүмкіндік бермейтін жағдайда аудитор субъективті түрде анықтайтын ықтималдылық.
Аудиторлық қауіпті бағалаудың екі әдісі бар:
-сандық Ар=Рr*FPr*FPн
-сапалық
Кесте 1. Аудитордың мүмкін болатын аудиторлық қауіпті таңдауы бойынша әрекеті
Шарты Аудитор әрекеті
Егер ажарамас қауіп мен бақылау қауіпі (немесе олардың бірі) төмен болса Аудитор таба алмау тәукелін орта немесе жоғары деңгейіне бағдарлануға құқылы бірақ бұл жағдайда сәйкестік пен маңыздылыққа процедураларды пайдалана отырып бақылау қауіпдігімен ажырамас қауіпдігінің дұрыстығын алынған бағалаулардың дұрыстығын растау алуға міндетті.
Егер ажырамас қауіпдігімен баөылау қауіпі ( немесе екеуінің біреуі) – орташа немесе жоғары Аудитор аудиторлық тәукелдікті төмендету бойынша шаралар қабылдауы қажет

Кесте 2.Таба алмау қауіпінің мүмкін болатын деңгейін анықтау
Бақылау қауіпін аудиторлық бағалау.
Жоғары Орташа Төмен
Ажырамас қауіпін аудтиторлық бағалау. Жоғары Ең төменгі Төменірек Орташа
Орташа Төменірек Орташа Жоғарырақ
Төмен Орташа Жоғарырақ Өте жоғары

Тақырып: Аудиторлық дәлелдер және құжаттау.

1. Аудиторлық дәлел түрлері
2. Аудиторлық дәлелді алу көздері мен әдістері
3. Аудиторлық құжаттау
1. Аудиторлық тексеру барысында аудиторлармен жинақталып талданған аудиторлық қорытынды жасауға мүмкіндік беретін ақпарат аудиторлық дәлелдер деп аталады. Қаржылық есеп берудің дұрыстығы жөнінде аудитор өзінің негізделген пікірін білдіруі үшін бақылау тесті мен мәндік процедуралар сияқты процедураларды пайдалана отырып қажетті аудиторлық дәлелдер жинайды.Олар:
- түгендеу кезінде қатысу немесе бақылау
- шаруашылық немесе бухгалтерлік есеп операцияларын орындау, бақылау
- ауызша сұрақ жауап алу
- үшінші тұлғадан алынған құжаттарды тексеру
- клиент ұйым дайындаған құжаттарды тексеру
- арифметикалық есептеулерді тексеру
- талдау
Аудиторлық процедуралар екіге бөлінеді:бақылау тесті мәндік процедуралар
Бақылау тесті ұйымның жарамдылығы ішкі бақылау мен бухгалтерлік есеп жүцесінің қызмет етуінің тиімділігі туралы аудиторлық дәлел алу мақсатында алынатын тесттер. Мәндік процедуралар қаржылық есеп берудегі қателіктер мен заң бұзушылықтарды анықтау үшін алынатын тестер. Олар екіге бөлінеді:
1) операциялар мен шоттар қалдығының өлшемдік тестері
2) аналитикалық процедуралар
Аудит бағдарламасын түзуде аудиторлық дәлел жинау үшін қандай аудиторлық процедуралар және қандау көлемде орындалатынын анықтап алу керек.
Аудиторлық дәлелдерге телаптар 500-ші аудиторлық дәлелдер деп аталатын халықаралық аудит стандарттарымен реттеледі.
Аудиторлық дәлелдердің келесідей түрлері болады: ішкі, сыртқы, аралас.
Ішкі дәлел аудиттелетін ұйымнан ауызша немесе жазбаша түрде алынатын ақпарат.
Сыртқы дәлел үшінші тұлғадан аудиторлық ұйымның сұрауы бойынша алынған жазбаша түрдегі ақпарат.
Аралас дәлел аудиттелетін ұйымнан жазбаша немесе ауызша алынып үшінші жақтың жазбаша түрде растаған ақпараты.
2. Аудиторлық дәлелдерді алу көздері:
- қаржылық есеп беру
- бухгалтерлік есеп регисторлары
- аудиттелетін ұйымның және үшінші тұлғаның алғашқы құжаттары
- статистикалық есеп беру
- жарғылық құжаттар:келісім шарттар, бұйрықтар , өзге де әкімшілік құжаттар.
- қаржы шаруашылық қызметінің талдау нәтижелері
- аудиттелетін субъекті мен үшінші тұлғаның ауызша пікірі
- аудиттелетін субъекті мен үшінші тұлғаның құжаттарын салыстыру
- түгендеу нәтижелері
- ауызша және жазбаша формада басшылыққа хабарлау

Ғылым саласында зерттеу, оның шындықты анықтау үшін ғылым тану жолын оның ғылыми әдістері деп атайды. Негізінде ғылым тану құралы ретінде қолданылады. әрбір ғылым саласының ерекшелігіне сәйкес оның әдістерінің де өзіндік айырмашылығы болады. Сонда да болса жалпы ғылыми даму ағымында теориялық тұрғыдан философиялық анықтама бойынша барлық ғылым саласына бірдей әмбебап әдіс-ол диалектикалық әдіс деп танылған. Диалектикалық әдістің негізі-табиғаттағы экономикадағы құбылыстың барлығы өзара байланысты деп зерттеп қарастыруында. Себебі, диалектикалық әдіс өмірдегі барлық құбылысты өзара объективтік заңдылықпен байланыста екенін негіге алуында. Сондықтан да диалектикалық әдіс қандай ғылым саласы болса да оның ғылыми методологиясының негізін қрайды. Аудит, экономика ғылым саласына қосылады, оның даму барысында қоғамға қажет жетістіктерін пайдалану үшін аудитке тән ғылыми әдістер тобы оның методологиясын анықтайды, олар өз кезегінде жалпы методология және жеке методология болып бөлінеді.
Аудиттің жеке әдістемесі диалектика принциптері мен жалпы ғылыми теориялық зерттеу заңдылықтарынан құралады.
Аудиттің жеке методологиясы барлық ғылым саласына тән әдістер тобынан құралады; олар: талдау және топтау, индукация және дедукация, бақылау, салыстыру, өлшеу. Осы аталған әдістердің барлығы философияның гнесология теориясы бөлімінде толық, жан-жақты қарастырылған.
Анализ-ғылыми зерттеу әдісі, оның негізгі объектісі соның құрамына, бөлшегіне жекелеп мазмұн, мағынасын анықтап, өз кезегінде тұтасты құрайтын әр бөлшек жеке талдауға жататын құрамға айналады. Синтез (топтау, біріктіру, қорытындылау) ғылыми зерттеу әдісі оның негізгі зерттеу объектісімен құрамының арасындағы өзара байланысына талдау жасап мазмұн, мағынасына анықтау жасап қорытындылайды.
Аудит процесінде анализ және синтез аудит объектісіне осы әдістер арқылы талдау жүргізу үшін қажет. Осы әдістердің ерекшеліктеріне сәйкес талдау объектісінің жекелей және топтаулы түріне де талдау жасау оның мазмұн мағынасын анықтауға болады. Аудит барысында шаруашылық субъектілерінің қаржылық-табыстылық көрсеткіштерін талдау үшін дедукция-индукция әдісі қолданылады.
Дедукция (тұжырымдау, қорытындылау) - ақыл-ойға салып, жалпы көрсеткіштерді жеке көрсеткіштерге дәлел жасап логикалық тұжырымдау, қорытынды жасау. Яғни, осы әдіс қолданған жағдайда кәсіпорын шаруашылығының жалпы көрсеткіштеріне талдау жасайды, содан кейін әрбір бөлімдеріне талдау жасап сол мәліметтер арқылы топтап, қорытынды жасалынады. Индукция - ақыл-ойға салып жеке объектілерге талдау жасап, жалпы көрсеткіштерге анықтама беретін логикалық әдіс.