Бағалы қағаздар нарығы

Қазақстан БҚН бұдан он бес жылдай бұрын құрыла бастаған. 1991 ж. АҚ-дей брокерлік фирмалар, қор биржалары құрылып, алғашқы Бағалы Қағаздар Нарығына кәсіби қатысушылар пайда болды. Қазақстанда өткен ғасырдың 90-шы жылдарының орта шенінде БҚН туралы заңдармен қор биржасының қызметін реттейтін нормативтік актілер шыға бастады. 1995 жылдың қаңтарында БҚ-дар жөніндегі ҚР-ның Ұлттық комиссиясы құрылып, ал үкімет БҚН-н дамытудың үш жылдық Бағдарламасын бекітті. Оны орындаудың нәтижесінде БҚН-ның кезде қалыптасу және одан әрі даму барысы мынадай:
• БҚ-ды шығару мен айналысқа түсіруді және қатысушы субьектілердің реттейтін, сондай-ақ БҚН-да туындайтын мем-тік реттеу қатынастарының құрылымын анықтайтын заңнамалық негіз қалыптасты.
• БҚН-ның институттың инфрақұрылымы қалыптасып, оның негізі болатын брокер-дилерлік фирмалар, кастодиандар және зейнетақы активтерін басқару компаниясы (ЗАБК), сонымен қатар техникалық инфрақұрылымы, орталық депозитарий қор биржасы қызмет істеуде.
• Қалыптасқан акциялар және облигациялар нарығы одан әрі дамуда;
• БҚН-на арнайы мамандарды дайындау жүйесі құрылып одан әрі өз жұмысын жетілдіруде;
• ҚР-сының БҚН-ғы әлемдік нарық жүйесімен интеграциялануда.
Алайда, эмитенттердің нақты эмиссиялық белсенділігінің төмендігінен Қазақстан қор биржасы өзінің нарықтын өсу деңгейіне жетті деуге болмайды. Сондықтан біртіндеп ішкі инвестициялық базаның өсіру инвестициялау реттеудің тиімділігін арттыру есебінен БҚН дамыту мүмкіндіктерін жалғастыру қажет.
Оқу құрамында әртүрлі авторлардың өз кітаптарында пайдаланған әлемдік тәжірибеде кең тараған БҚ-дардың жіктелуі салыстырмалы түрде Қазақстанды БҚ-дардың пайда болуы мен қор биржасының қалыптасу және даму кезеңдерін шолушы толықтырылды.

Нарықтық экономикасы дамыған елдерде БҚН-ында көптеген сегменттер, атап айтқанда, кәсіпорындар мен жеке компаниялардың акциялары; мемлекеттін және жеке фирмалардың облигациялары айналыста жүреді. Нарықта табыс түсіру және тәуекел бойынша олардың арасында үнемі үздіксіз бәсекелерге өрбиді. Өндірістің экономикалық өрлеуі кезінде көптеген жағдайда жеке және корпоративтік акциялар мен облигациялар бойынша дивиденттер мен проценттер мемлекеттік БҚ-дар бойынша проценттерден жоғары болуы мүмкін.
№ суретте өркениетте елдерде қолданылатын БҚ-дардың түрлері көрсетілген.

Өркениетті елдердегі БҚ-дардың түрлері.

АҚШ Батыс Европа елдері Жапония
Жеке фирмалардың облигациялары
Корпоративтік, жеке акциялар Кепілдікке мүлік салу және коммуналдық облигациялары Жеке фирмалардың акциялары
Бюджеттің кемшілігін жоюға арналған мемлекеттік облигациялар Аралас меншік формасындағы кәсіпорындардың акциялары

Айта кететін жәй, сыртынан АҚШ пен салыстырғанда Батыс Европа елдерінде, әсіресе Францияда, сондай-ақ Жапонияда мемлекеттік сектордың БҚ-ға қосқан үлесі жоғары, сондықтан оларда әртүрлі меншік формасындағы кәсіпорындар облигациялары көптеп шығарылуы. Ал Батыс Европа елдерінде шығарылатын кепілдікке мүлік салу облигацияларын және коммуналдық облигацияларын тек ипотекалық банктер эмиссиялайды, сондай-ақ олар қор биржасынан тыс сатылады.
Әлемдік БҚН-ның дамуы БҚ-дардың әртүрлі, атап айтқанда, экономикалық, құқықтық эмитентіне т.б. негізгі қасиеттеріне байланысты жіктелуіне мүмкіндік туғызады (ол N суретте өрнектелген).

БҚ-дың жіктелуі

Алғашқы Туынды
Құжат формасында Шотқа жазу түрінде
Үлесті Меншік титулы
Қысқа мерзімді Орта мерзімді Ұзақ мерзімді Мерзімсіз
Мемлекеттік Мемлекеттік емес
Үкіметті, министрліктер ведомстволар Муниципальдық Корпоратив-
тік Шетел эмитент-
терінікі Жеке
Банктік Банктік емес
Айналыстағы Айналыстағы емес Шектеулі айналыс-
тағы
Атаулы Ұсынушы Ордерлі
Мерзімді Мерзімі ұсыну бойынша
Белгіленген табыспен Өзгермелі табыспен
Қайтарылып алынатын Қайтары-
лып алын-
байтын
Инвестициялық Нарықтық (саудалық)
Көрсетілген құны отандық валютамен Көрсетілген құны шетел валютасымен Көрсетіл-
ген құны отандық және шетел валютасы-
мен

Бұнда автор БҚ-дарды экономикалық жаратылысына байланысты алғашқы және туынды деп жіктейді. Мысалы: акциялар мен облигациялар алғашқы жалған к-лға жатады. Себебі олар эмитенттің мүлкінің, ақша қаражатының белгілі бір үлесін құжат формасында білдіреді, ал опциондар мен фьючерстер туынды, екінші ретте шығарылған қаржылық құралдарға жатады. Алайда, БҚ-ды бұлай жіктеу БҚ-дардың инвестициялық тартымдылығын білдірмейді.
Ал келесі автор кез-келген БҚ-дарды болатын белгілерге (уақыт, кеңістік және нарықтық) байланысты жіктейді. Ол N сурет өрнектелген.

БҚ-дардың жіктелуі

Жіктелу нышандары: БҚ-дардың түрлері
Қолдану мерзімі Мерзімді, мерзімсіз
Пайда болуы Алғашқы, екінші
Қолдану формасы Қағазды, құжатты, қағазсыз, құжатсыз
Ұлттық тиістілігі отандық, шетелдік
Пайдалану типі Инвестициялық (капиталдық), ұсынушы, атаулы
Иемдену тәртібі Ұсынушы, атаулы
Шығару формасы Эмиссиялық, эмиссиялық емес
Меншік формасы Мемлекеттік БҚ-дар, мемлекеттік емес БҚ-дар
Айналыс сипаты Нарықтық, еркінайналыстағы, нарықтық емес
Тәуекел деңгейі Қауіпсіз, азқауіпті, қауіпті
Табыстылығы Табысты, табыссыз,
Қаражат салу формасы Қарызды, иеленушінікі, үлесті
Экономикалық мәні (құқық түрі) Акция, облигация, вексель және б.

Келтірілген суреттердегідей жіктеу нарықта олардың сан алуан түрлерінің бар екенін білуге мүмкіндік береді.

Қ-н БҚН ерекшелігі (Заңдар: 1991-97; 95-96;97;98)

Аталған екі заңнамаларда БҚН-н мемлекеттік реттеу жүйесінің қызметі толығынан ашып айтылған. БҚН-дағы кәсіби қызмет оның жаңа түрлерімен толықтырылды. Атап айтқанда, БҚ-дар портфелін басқару, БҚ-дарды ұстаушылардың реестрін жүргізу, БҚ-дарды сақтау (1997 жылдан бастап бұл қызмет «кастодиандық» деп аталады), БҚН-ның биржадан тыс баға белгілеу жүйесінің қызметі.
1996 жылдың 28 наурызында Үкіметтің №370 қаулысы ҚР-сы бағалы қағаздар жөніндегі Ұлттық комиссия үкімет құрамына енбейтін мемлекеттік орталық атқару органы ретінде жаңа статусқа ие болды. Ол ҚР-сы Президентіне қарайды және есеп береді.
1996 жылдың 17 мамырында Үкіметтің № 608 қаулысы ҚР-сында БҚН дамытудың Бағдарламасын бекітіп, онда отандық қор нарығының инфрақұрылым құру жөніндегі кең ауқымды іс-шаралар қарастырылды. Бұл Бағдарламаның орындалуы туралы Ұлттық комиссияның есебін 1999 жылдың 27 мамырындағы ҚР-сы үкіметінің «БҚН-н дамыту мәселері» деген № 658 қаулысы бекітті.
1996 жылдың аяқталу кезінде Қ-н БҚН-да өзара бәсекелесуші алғашқы қор биржалары – Орталық және Қазақстандық - пайда болды. Кейін тендерде жеңуінің нәтижесінде нарықта Қазақстан қор биржасы қалды.
1997 жылдың 5 наурызында – «БҚН туралы» және «ҚР-да БҚ-мен мәмілені тіркеу туралы» заңдар қабылданды. Осы екі заң негізінде қазіргі Қ-н БҚН-ның базалық инфрақұрылымы түгелінен құрылды.
1997 жылы жүргізілген тендердің нәтижесінде Ұлттық банк пен Қазақстан қор биржасының біріккен ұсынысы жеңіске жетіп, БҚ-дардың Орталық депозитарий» ЖАҚ құрылды. Ол Қаз-н қор биржасымен бірігіп қор нарығының техникалық инфрақұрылымның негізгі өзгегі бол