Сырдария қазақтарының Жанқожа Нұрмұхамедов басқарған көтерілісі

XIX ғ-дың 30—50 жылдары Қазақстан тарихының маңызды шебі ретінде белгілі болды. Өлкенің әлеуметтік-экономикалық жағдайында Қазақстанның кейбір аудандарының жалпыресейлік рынокқа тартылуына байланысты экономикалық дамуы арта түскендігі байқалды. Әйтсе де Қазақстанның саяси жағдайы бұл кезеңде де тұрақсыз болды.
Сырдария жағалауларындағы аймақтарды мекендеген қазақ халқының жағдайы мейлінше ауыр еді. Ресей империясының экспансиялық (кеңеюшілік) ұмтылысының (1853 ж. В. Перовский Ақмешітті басып алған болатын) күшейе түсуі, сондай-ақ Хиуа хандығының агресивтік саясаты Сырдария бойы қазақтарының Жанқожа Нұрмұхамедовтың қолбасшылығымен күреске шығуының негізгі себебі болды. Шекті руы басшыларының бірі Жанқожа өзінің сирек кездесетін сапалық қасиетімен қарапайым еңбеккерлер арасында беделді әрі мақсаткер батыр ретінде даңққа бөленді. Өз дегенімен істейтін әрі өктем басқарушы Жанқожа сол уақытта Сырдария бойы қазақтарының негізгі бұқарасын құрайтын егінші-қазақтар өте күшті отаршылық езгіге душар етілгенін түсіне бастады. Басты мәселенің бірі-жер мәселесі еді. Ақмешіт басып алынғаннан кейін Сырдария әскери желісі құрылды. Сол желіге қазақ халқының иелігіндегі көлемді жерлер казактар мен келушілерді қоныстандыру үшін бөлініп берілді. Ал қазақтардың өздерінен үйді-үйлері бойынша салық алынып отырды. Бұған қоса олардың мойнына тағы да көптеген жұмыстар жүктелді. Олар жолдарды дұрыстап ұстау, көпірлер салу, белді арықтарды тазалау сияқты істер, болатын. Көлік түріндегі борыш бойынша қазақтар әскери желі бастығының талап етуімен әр түрлі жұмыстар үшін жүйелер бөліп отыруға, бекіністер салуға адамдар шығаруға және құүрылыс материалдарын тасу үшін көлік күшін беруге міндетті болды. Соның өзінде мұндай борыштарды орындау көбінесе науқанды жұмыстармен тұспа-тұс келіп, егіншілерге өте қымбатқа түсетін.
1849 ж. Райым бекінісіне Орынбор казактарының алғашқы 26 жанұясы қоныстандырылды. 1857 ж-ға дейін 3000 қазак жанұялары өздерінің бұрынғы тұрған құнарлы жерлерінен енді жыртып егін салуға жарамайтын және егінді суару үшш ағын суы болмайтын жерлерге қуылып, қоныстарын аударуға мәжбүр етілді. Бұрын қазақтар тұрған жерлерге қоныстанған ауғандар үлкен артықшылықтармен пайдаланды, мұның өзі қазақ халқын аяусыз қанауға әкеп соқты.
Осының бәрі жылдар бойы жинақталып, XIX ғ-дың 50 жылдары ортасында кішкентай шекті руы егінші-қазақтарының ашық күреске шығуына алып келді.
Хиуа хандығының қазақтар жөніндегі озбырлығы олардың аса ауыр салықтар жинауынан, тонаушылығынан және ойына келгендерін істейтіндігінен көрінді. 50 жылдардың басында батырдың әрекеттері Ресей әкімшілігінің де, Хиуа басқарушыларынын да назарында болды. 1843 ж. өзінде-ақ Жанқожа Қуандариядағы Хиуа бекінісін талқандады, және де 1845ж. көктемінде сол бекіністі қалпына келтіруге жіберілген хиуалықтардың 2000 адамдық жасағын күл-талқан етіп жеңді. Хиуалықтарға қарсы күресте Жанқожа өзіндік стратегия қолданды: бекіністерге шабуылдап, оларды қиратып отырды. Осылай оның сарбаздары Жаңа қала бекінісін де басып алып, қиратып тастады. 1847 және 1848 жж. ол Райым бекінісі маңында хиуалықтарды тойтаруда орыс әскерлеріне талай рет көмектесті. Жанқожа Кенесарының көтерілісіне де қатысты (рас, кейіннен ол бұл қозғалыстан бөлініп кетті) және Кенесарымен бірге хиуалықтардың Созақ бекінісін талқандады. Патша әкімшілігі Жанқожаның шектіліктер арасында қандай беделмен пайдаланатынын көріп және оны саясаттарының бір құралы ретінде өз жақтарына тартуға дәмеленіп, оған өздерінің көңілдері ауатындығын талай рет білдірді. Мысалы,1845 ж. оған 200 сом ақша және шекпен тіктіріп, киюіне мауыт мата жіберілді, ал 1848 ж. жасауыл шенін берді. Соны бере тұрып патша әкімшілігі оған орыс үкіметіне адалдығына ант қабылдауды ұсынды. Ал Жанқожа ант етуден бас тартқанда оны жасауыл шенінен айырып, кішкентай шектіліктерді басқарудан алып тастады.
Бір жағынан хиуалықтардың озбырлығы, екінші жағынан-қазақтардың жерлерін орыстардың басып алушылығы бұл отарлық езгіге қарсы ашық көтеріліске шығуға душар еткізді. Әрине, көтерілісшілер өздерінің мұндай бақытсыздықтарының басты кінәлілері Қазалы форты деп ұқты және сондықтан олардың қимылдары бірінші кезекте патша әкімшілігіне қарсы бағытталды, ал көтерілісшілердің басшысы сол кездері 90 жастан асқан Жанқожа " Нұрмұхамедов болды. Сонымен, көтерілістің тууының негізгі себебі Орынбор әкімшілігінің шешімі бойынша қазақтардың еріксіз жұмыстарға жегілуінде, жолды пайдаланудағы, керуендерге қызмет көрсетудегі ауыр салықтарда, сондай-ақ патша режиімнің қоныс аудартушылық саясатында жатты .
1856 ж. патша әскерлері мен көтерілісшілер арасындағы тікелей соғыс қимылдары басталды. Бұрындары Жанқожа орыс әскери командованиесінің хиуалықтарға қарсы күресінде одақтасы ретінде көрінсе, енді Сырдария мен оның сағалары аудандарын орыстардың отарлауына қарсы белсенді күрескер болып шықты.1856 ж. аяғына таман бүкіл Қазалы өңірін көтеріліс жалыны шарпыды, бұл уақытта Жанқожаның қаруланған қазақтарының саны 1500-ге дейін жетті. Көтеріліске тек шектіліктер ғана емес, ал басқа рулар да, соның ішінде көшпелілер де қатысты. Бұл көтеріліс кезінде де Жанқожа өзінің жақсы меңгерген әдісін қолданды, сойтіп 1856 ж. аяғында Қазалы фортын қоршауға алды. Көтерілісшілер оған дейін қоныс аударғандар тұрған Солдатская слобода поселкесін жойды. Көтерілісшілерге қарсы осы фортта тұрған (қазақтардың жүздігі, жаяу әскердің 50 адамы, бір зеңбірегі) Михайловтың отряды қимыл жасай бастады. Михайлов отрядының бір шабуылы көтерілісшілердің шағын жасағының жеңілісімен аяқталды. Патша әскерлерінің майоры Булатов қолбасшылық еткен екінші бір отряды көтерілісшілер қосынын атқылап тастады. Бұл қимылдары 1856 ж. 19 бен 23 желтоқсан аралығында өтті. Желтоқсанның соңғы күндеріне дейін соғыс шайқасушы жақтардың алма-кезек басымдықтарымен жүріп жатты. Алайда жыл аяғында Перовскийдің қысым жасауымен Ақмешіттен генерал-майор Фитингофтың отряды (265 солдат, екі зеңбірек және бір ракеталық қондырғы) жіберілді. 1857 ж. қаңтардың алғашқы күндерінде Қазалы фортының отрядтарымен қосылғанда Фитингофтың 300 казактан, 320 жаяу әскерден, үш зеңбірек пен екі ракеталық қондырғыдан тұратын отряды елеулі соғыс күші болды.
1857 ж. қаңтарында көтерілісшілер мен Фитингофтың отряды арасында шешуші шайқас болып өтті. Жанқожада 5000-ға дейін қарулы салт аттылар болғанына қарамастан, шайқас барысында көтерілісшілер жеңіліске ұшырады. Шайқастан кейін Фитингоф көтерілісшілерді ізінде түсіп қуа бастады, оларды Сырдарияның оң жағалауына, демек Хиуа хандығының шебіне өтуге мәжбүр етті. Жанқожамен бірге 20 шақты ауыл көшіп кетті. Хиуа хандығының жерінде Жанқожа Хиуа ханы немесе Бұхара, немесе Қоқанд басқарушылары тарапынан өзіне одақтастар табуға әрекеттенді, бірақ оған мұның сәті түсе қоймады. Қазақтардың Жанқожа Нұрмұхамедов қолбасшылық еткен көтерілісі осылай аяқталды.
Көтерілісшілердің жеңіліске ұшырауына олардың нашар қарулануы мен мешеу тактикасы, бір жердің шеңберінен аспауы, ескі ортағасырлық тәртіптерге сүйенуі себепші болды.
Жазалаушылық шаралар ауылдарда тонаумен сабақтасты. Мысалы, тек мүйізді ірі қарадан 21400 мал тартып алынды және тұтас алғанда жазалаушылардың қолдарына түсірген малдарының жалпы саны бұрынғы қай кездегіден де үш есе көп болды. Оның үстіне жазалау шаралары қатардағы еңбеккерлерге қатты соққы болып тиді. Жанқожаның өзі көтеріліс істерінен кетіп, тек бидің міндетін атқарды, ал кейіннен оны өзінің қарсыластары өлтірді.
Орыстардың Сырдария сағасына келуіне байланысты осында тұратын қазақтар патша үкіметінің билігін мойындады. Әрине бұл хиуа хандарының сыртқы саясатына қайшы келді. Олар қазақтар арасында орыстарға қарсы насихатты күшейтті, ал олардың орыс бекіністеріне жақындап барып қоныстану мүмкіндігін жою үшін 1847 жылы Қуандарияға бөгет салып тастады. Хиуаның Қожанияз бекінісінен бастап. Арал теңізіне дейінгі өзен арнасы құрғап қалды. Алайда бұған қарамастан, қазақтар орыстардың Райым бекінісі мен Қазалы фортына жақын жерде одан әрі көшіп жүрді.
Хиуалықтар орыс бекіністеріне жақын жерде көшіп жүрген қазақтарға шабуыл жасауын жалғастыра берді. «Райым дуалдарының нақ түбінде хиуалықтар қырғын салып тонаушылық жүргізді, бірақ қазақтардың көмегімен біздің отрядтар, ақырында, одардың шапқыншылық жасауын тоқтатты, олар бізге наразы қазақтарды сөз жүзінде қарсылық білдіріп, қастандық жасауға көндірумен шектелді».
Хиуа хандары Сырдария мен Үстірт қазақтарына үздіксіз шабуыл жасай бастады. «1847 жылғы 20 тамызда - деп жазады А.Мақшеев, - яғни Сырда орыс бекінісінің негізі қаланғаннан кейін бір ай өткен соң өзеннің сол жағасында орналасқан, Райымнан 70 шақырым жоғары жақтағы хиуалық Жаңақала бекінісі манында хиуа бегі Қожанияз және қазақ сұлтандары, өзін хан деп атаған Жанқозы Шерғазиев пен Ермұхамед (Елекей) Қасымов бастаған 2000 адам күші бар хиуалықтар тобыры пайда болды. Тобырдың бір бөлігі Сырдарияның оң жағына өтіп мыңнан астам қазақ отбасын тонады, жиырма отбасының қарттары мен балаларын өздерімен бірге алып келді. 30 сәбиді суға батырып өлтірді, өзінің шекті руына ықпалымен және хиуалықтарға ымырасыз өшпенділігімен мәлім Жанқожаның қарауылдағы төрт батырын өлтірді, сөйтіп осы жүгенсіздіктерден кейін өзеннің сол жағындағы бекінісіне қайтып кетті». 1847 жылғы 23 тамызда Райым бекінісінің бастығы Ерофеев Хиуаның Жаңақала бекінісіне Жанқожа басшылық еткен 200 қазақ және 700 қазақ жіберді. Отряд жаулы Қуандарияның арғы жағына қуып тастады, одан 3 мың түйе, 500 жылқы, 200 бас ірі қара және 50 мың қой тартып алды.
Сырдарияда орыс бекіністерінің пайда болуына наразы хиуалықтар Райымды және № 1 фортты (Қазалыны) басып алуға бірнеше рет (1847 және 1848 жылдарда) сәтсіз әрекет жасады, сайып келгенде одар өз шекарасына шегінуге және орыс әскерлерімен қазақ жасақтарының Хиуаға шабуылынан қауіптеніп, онда әскери бекіністер салуға мәжбүр болды. Орыс әскерлерінің қолдауымен Жанқожа Нұрмұхамедов бастаған Сырдария қазақтары хиуа басқыншыларын қуып шығып, Сырдарияның төменгі ағыстарында орыс әскери күштері орнықты.
Бұл жөнінде Орталық Азия мен Қазақстанға жаулап алушылық жорықтарына қатысқан кейбір офицерлер өкінішпен айткан. Атап айтқанда Краус былай деп жазған: «Орта Азияны жаулап алу кезінде өзі жасаған елеулі қатыгездіктер үшін Ресейдің өзі кінәлі екеніне де күмәндануға болмайды. Жәуміттерді Кауфманның соққыға ұшыратып, Ломакиннің сондай-ақ кейіннен Скобелевтің текеліктерге жасаған қырғыны сияқты фактілерді... моральдық тұрғыдан ешбір жағдайда ақтауға болмайды. Скобелев: «Сендер неғұрлым есеңгірете соқсаңдар, осыдан кейін олар ұзағырақ уақыт тыныштықта болады», — деп мәлімдеді.
Жоғарыда келтірілген мысал Түрікменстан мен Үстіртте де өзгере қойған жоқ. Отаршыл өкімет орындары Қазақстанда да осындай зорлық-зомбылық әдісін қолданды. Бұған төменде келтірілетін нақты деректер дәлел болады, олар патша өкіметінің отаршылдық саясатының өте реакциялық мәнін сипаттайды.
Қосылып алынған аудандардың қазақтары «патша үкіметіне әр шаңырақтан жылына 1 сом 50 тиыннан алым төлей бастады». Алайда кейініректе салық мөлшері екі есе көбейтілді. А.К.Гейне былай деп жазды: «Қазіргі уақытта (1866 ж.) барлық қазақтар әр шаңырақтан 3 сом есебімен түтін салығын төлейді. Заң Уәли және Бөкей хандардың ұрпақтары мен олардың әулеттеріне ғана соқпаған... Әрбір шаңырақ иесі өз ауқатына қарай сома төлемей, тек 3 сом ғана төлейді... Сонымен іс жүзінде шаңырақ салығы, яғни табыс салығы түтін салығына (шаңырақ пұлына) айналдырылған». Шаңырактар ғана емес сонымен қатар жертөлелер мен басқа түрдегі тұрғын жайлар, яғни байлардың батырақтары тұрған қамыс лашықтарға да салық салынатын болды. Алым барлық халықтан бірдей алынды. Ірі бай, орташа, кедей - бәрі бірдей мөлшерде, яғни әр шаңыраққа ғана төлеп отырды. Мұндай әділетсіздікті тіпті патша әкімшілері де атап өткен. «Мүлде ешнәрсесі жоқ қазақтар тарапынан да, сан мыңдаған малы барлар тарапынан да төленуге тиісті бірдей сома белгіленген шаңырақ алымы - өзінен өзі-ақ әділетсіз екені анық».
Көпшілігі әртүрлі қосымшалар болып табылатын, әлденеше рет жиналатын салықтар заңдастырылмаған, қайта жергілікті әкімшілік белгілейтін еді. Олар қажет болуына қарай жылдың кез келген уақытында жиналатын. А.К.Гейне қазақ даласын аралаған сапары кезінде былай деп көрсеткен: «Қазақтар жергілікті әкімшілік мүшелерін асырауға, пошта жолымен жүріп бара жатқан шенеуніктерге жол жүргені үшін қаражат беруте, пошта және көшу жолдарын жөндеуге, науқастарға және далаға іссапарға жіберілген шенеуніктерге үй беруге, оларга отын жеткізіп беруге міндетті. Бұл міндеткерліктер заттай немесе ақшалай төленеді. Әр түрлі қоғамдық қажеттерді қанағаттандыру үшін қазақтардың өздері белгілейтін барлық шығындар да ақшалай жинап алынады... Қазақтар өміріне шығынның дұрыс жиналмауы ауыр әсер етті және бұл орайда қазақ билеушілерінің қиянат жасаушылығы шектен шығып отырды».
Заңсыз салықтардың ауыртпалығы кедейлердің мойнына түсті. «Облысқа тексеру жүргізген кезінде мен (А.К.Гейнс.) өз аралауымның қазақтарға қаншалықты қымбатқа түсетінін есептеп шығардым. Небәрі үш экипаж болды. Әрбір 25 шақырымдай жерде екі немесе үш киіз үй тігіліп, 15-ке жуық жылқы айдап әкелінетін, киіз үйлерді тігу үшін үш немесе төрт қазақ және екі әйел, т.б. алдырылатын... мұндай шығындар қазақтарға ерекше бататын, өйткені тағы да қайталап айтайын, олар тек қана кедей адамдардың мойнына түседі деуге болады». Патша әкімшілігі мен жергілікті феодал үстем топтың алуан түрлі салықтары еңбекшілердің кедейлену үрдісін күшейтті.
Сонымен бірге қазақтар әскери бекіністерге жақын жердегі жолдарды жақсы жағдайда күтіп ұстау, көпірлер салу, бөгеттерді жөндеу, үлкен арықтарды тазалау және басқалары сияқты көптеген әр түрлі міндеткерліктер атқаратын. Бұл жұмыстарға қазақтардың күш-көліктері тегін пайдаланылды.
Сырдария шебінің басқарушысы өз есебінде былай деп жазған: «Қазақтардың ауылдары арқылы өтетін жолдарды салу мен күтіп ұстау солардың міндеттеріне жатады, олар жол өтетін жерді жыртқызбауға тиіс... өткелдерге келетін болсақ, қазақтар бүкіл дарияда өз пайдалары үшін қайықтар ұстайды.
Бұл қайықшылардың міндеттеріне форттан фортқа баратын командаларды тегін және басқадай жолаушыларды аз ақы алып өткізу кіреді».
Сырдария шекаралық өкімет ұйымдары қазақтарды Райымның және №1 форттың (Қазалы) әскери бекіністерін салуға мәжбүрлеу тәртібімен жұмылдырды. Бұл форпостарды салу үшін мыңдаған кедейлер айдап әкелінді. Мәжбүрлеу жұмыстары Сырдария қазақтарының 1856-57 жылдардағы көтерілісі себептерінің бірі болды. Өз құпия хабарламасында №1 форттың бастығы Булатов былай деп жазды: «Қазақтарды орыстарға қарсы дұшпандық әрекеттерге итермелеуге қазақтарды басыбайлы жұмыстарға пайдалану, сондай-ақ оларға қысым көрсету мен заңға қарсы алымдар азды-көпті дәрежеде себеп болып отыр екен». Мәжбүрлеу жұмыстарының салдарынан малшылар, егіншілер, балықшылар өздерінің жеке шаруашылықтарымен айналыса алмады. Суландыру жүйелері дер кезінде тазартылмады, сөйтіп егіншілер су тапшылығына ұшырады, адам қолы жетіспегендіктен аз егіннің өзін уақытылы жинай алмады .
Перовский портынан Орынборға жүк тасымалдаудың бәрін түгелдей Сырдария қазақтары орындады. Сырдария шебі оқ дәрілермен, керек-жарақтармен және азық-түліктермен Орынбор арқылы қамтамасыз етіліп отырғанын атап өткен жөн. Бұл үшін көп мөлшерде түйе қажет болды, оларды халықтан жергілікті патша өкіметі жұмылдырып отырды. Қазақтардан түйе зорлап алынды. Әрбір қазақ қожалығы бір-бірден түйе беруге міндетті болды. Егер түйесі болмаса, кедей оны міндеткерлігін атқару үшін байдан жалдап алуға тиіс еді. Жанторин сұлтан бұл туралы былай деп жазған: «Бұл жалдау емес, төтенше салық түрінде болды... кедей адамдар өздерінің түйесі болмай көбінесе өздерінің ең соңғы қойын беріп, жалдап алатын және тіпті сатып алатын».
Түйе жалдау үшін 15 сом төлеу керек болды, бірақ қазақтар оны үнемі ала бермеді. Көптеген түйелер жолда өліп қалатын да олардың құны өтелмейтін. Қазақтар жол бойында керуендерге қызмет көрсететін лаушылар бөлуге де міндеттелді. Лаушылар қазынадан ешқандай ақы алмады, олар өздерін-өздері асырауға тиіс болды. Керуендерге ілесіп келе жатқан қазақ урядниктерінің қатыгездік жасауы лаушылардың наразылығын туғызды. Кейде лаушылар түйелерін тастап, керуеннен қашып кететін.
Патша әкімшілігі барлық жаулап алынған аумақтардағы сияқты, Сырдарияның төменгі ағысына да Орынбор және Орал бекіністі шептерінен қазақтардың отбасыларын көшіре бастады. 1848 жылы Райым бекінісі жанында Орынбор қазақтарының 26 отбасы тұрды. Қоныс аударушылар саны жылдан жылға көбейе берді. Көшіп келушілер ежелгі тұрғындар қазақтарды ығыстырып шығарып, Сырдария жағасындағы шұрайлы және жақсы суландырылатын жерлерге орналастырылды. Соның салдарынан Сырдарияның егінші қазақтары пайдаланылмай жатқан құнарсыз жерлерді игеруге мәжбүр болды, ал кейбіреулеріне қоныс аударушылар мен шенеуніктердің қожалықтарында жалданып жұмыс істеуге тура келді. Қоныс аударушылар тәлімді диқаншылықтан ерекше өзгешелігі бар суармалы егіншілікпен бірінші рет кездесті. Суармалы егіншілік қыруар, қажырлы еңбекті керек етті. Үлкен арналар мен тарамдалған суландыру жүйелері шаруалардың қолымен жасалды. Арналар жыл сайын жөнделіп отырды. Егіннің жақсы шығуы негізінен суға байланысты болды. Бірақ қоныс аударушылар мұндай титықтатарлық дене еңбегімен айналысқысы келмеді және жердегі барлық жұмыстарды қазақ кедейлері орындады. Олар қоныстанушылардың жер учаскелерінде жалданып жұмыс істеді.
Райым бекінісі таратылганнан кейін қоныс аударушы қазақтар 1855 жылы № 1 фортқа көшті. Жаңа жерде олар суландырылатын жаксы, шұрайлы жерлерге орналастырылды. Бұрынғысы сияқты мұнда да қоныс аударушылар зор артықшылықтарды пайдаланды. Олар жергілікті еңбекшілерді қанады. Сөйтіп Сырдария қазақтары екі жақты езгіге ұшырады, оларды бір жағынан патша өкіметі - шенеуніктер, көпестер, қоныс аударушылар, ал екінші жағынан жергілікті феодалдар байлар, билер, сұлтандар және басқалар қанады. Еңбекші қазақтар арасындағы наразылық жыл өткен сайын өсе түсіп, ақырында 1856 жылы ашық бой көрсетуге ұласты.
Көтерілістің негізгі себебі жердің тартып алынуы болды. В.В.Григорьев: «Қазалы фортының төңірегінде қазақтарды егіншіліктен оларға жосықсыз соқтығу мен қазақтардың аш көздігі жирендіруде...» -деп жазды. Бұдан әрі ол бұлай деп атап өткен: олар «олардан (қазақтардан) егін егуге қолайлы барлық егістікті тартып алуға әзір; жосықсыз соқтығу мен ашкөздік... 1856 жылы байырғы халықтың (қазақ халқының) көтеріліс жасауына басты себеп болды».