Инфрақұрылым кешенінің құрамы

Нарық инфрақұрылымының құрамын анықтау аз зерттелген және отандық экономикалық оқулықтарда ұсынылған мәселе болып табылады.
Көрсетілетін қызметтер сипатына байланысты көптеген экономистер нарық инфрақұрылымының құрамын әртүрлі тұрғыдан қарастырады. Бірақ оқулықтарда ұсынылған барлық көзқарастардың ішінен екеуіне ғана назар аудару керек:
- экономика салалары мен еңбек ету әрекетінің түріне байланысты;
- нарық түрлеріне байланысты.
Бірінші әдісті қарастырайық. Нарық инфрақұрылымы бір-жақты емес, өйткені кәсіпорындардың қызмет етуін қамтамасыз ететін сыртқы жағдайлар бір жақты емес. Экономикалық процестерге ықпал ету сипатына байланысты осы жағдайларды төрт топқа бөлуге болады:
1. өнімді өндіру мен айналымын қамтамасыз ететін жағдайлар; өнімнің өндіріс сферасына қозғалысын ұйымдастыру; ақпаратты жинау, жеткізу және өңдеу; технологиялық және басқару мәселелері бойынша сауатты кеңес беру және т.б.;
2. жұмысшы күшін қайта өндіру жағдайлары: жұмысшылар мен қызметкерлердің денсаулығын сақтау, оларға жалпы білім беру және мамандық қайта дайындау, демалысты ұйымдастыру және т.б.;
3. қоғамдық қайта өндірудің макроэкономикалық тепе-теңдігінің баланстылығын қамтамасыз ететін жағдайлар;
4. экономикалық дамудың экономикалық жағдайлары.
Кәсіпорындардың қызмет етуінің сыртқы жағдайларын осылай бөлудің негізінде инфрақұрылымды төрт үлкен салалық топтарға бөлуге болады.
Өндірістік инфрақұрылым- өндіріс пен айырбас процестерінің сыртқы жағдайларын қамтамасыз ететін экономика салаларының және еңбек іс-әрекеттерінің кешені. Оның құрамына жүк транспорты, көтерме сауда, электр, газ, сумен қамсыздандыру, байланыс, ақпараттық қызмет көрсету, сонымен қатар,құрамына жарнама, маркетингтік қызмет көрсету, аренда және лизинг, кеңес берушілік қызмет, инжиниринг сияқты іскерлік қызмет көрсету салалары кіреді.
Әлеуметтік инфрақұрылым- жұмысшы күшін қайта өндіруге және адамдардың өмір сүруіне материалдық-заттай және әлеуметтік мәдени жағдайларды жасаумен байланысты салалардың кешені.
Оның құрамына денсаулық сақтау, білім беру, бөлшек сауда, тұрмыстық- коммуналды шаруашылық, қоғамдық тамақтану саласы, үй шаруашылығы бойынша қызмет көрсету және т.б. кіреді.
Институционалдық инфрақұрылым- ұлттық шаруашылқ дамуының аса оптималды макроэкономикалық тепе-теңдікті қамтамасыз ететін, экономиканың макроэкономикалық реттелуін жүзеге асыратын салалардың кешені.
Экологиялық инфрақұрылым- адамның экономикалық қызметінің негативті ықпал етуінен қоршаған ортаны қорғауға, барлық кәсіпорындардың қызмет етуіне экологиялық жағдайларды қамтамасыз ететін салалардың және инженерлік құралдардың кешені. Инфрақұрылымның осы түріне: қоршаған орта жағдайын бақылайтын мемлекеттік және аймақтық органдар, теңіз және өзендер жағалауларын қорғау бойынша мемлекеттік инженерлік құралдар, мемлекеттік және жеке меншік тазалау қондырғылары.
Қазақстан Республикасының нарықтық қатынастарға көшуіне байланысты инфрақұрылымның мәні мен құрамын анықтауға қажеттілік пайда болды. Нарықтық бейімделуге байланысты инфрақұрылымның құрамын нарық типтеріне байланысты қарастырады.
Берілген кесте негізінде нарық инфрақұрылымының құрамын сипаттай отырып нарық инфрақұрылымы- күрделі жүйе, ол өзінің кешенділігімен сипатталатынын, оның субъектілері көп түрлі нарық функцияларын орындайтынын айта кетуіміз қажет. Кестеде мысал ретінде нарықтың алты типі көрсеттілген. Олардың тізімі екі бағыт бойынша: нарықтардың түрлері бойынша және әрбір нарықтың жекелеген түрлері бойынша жалғастырылуы мүмкін. Мысалы, қаржы нарығы: ақшалай, валюта,орта және ұзақ мерзімді банк несиелері, құнды қағаздар нарықтарына бөлінеді.
Осы нарықтың әрбір типіне ақша және құнды қағаздардың ағымына қызмет көрсететін ұйымдардың өзара байланысты жүйесі ретінде инфрақұрылым сәйкес келеді.