Шылау көмекшілердің жалпы сипаты

Өзінің лексикалық мағынасынан айрылып, белгілі бір сөздің жетегінде, шылауында қолданылатын, оған түрлі грамматикалық мән үстем, сөз бен сөзді, сөйлем мен сөйлемді байланыстыратын сөздердің тобы шылау деп аталады.
Шылау сөздерде грамматикалық мағына басы көрінеді, сондықтан да олар өз алдына жеке қолданылмай, атауыш сөздердің жетегінде айтылады. Өз бойында лексикалық мағына элементін сәл де сақтағандары да кездеседі. Мысалы, Қыстауға қонғаннан бері, кеш сайын Абай ешкімге білдірмей, елеусіз ғана әжесімен оңаша қалады. Екі күн өткен соң, ауыл Көкқайнардан Шығысқа қарай кетті. (М.Ә.) деген сөйлемдердегі шылау сөздер атауыш сөздерге тіркесіп, сол сөздердің мағыналарын толықтырып, я анықтап, оларға әр түрлі мағыналық реңк жамап қолданылған. Мәселен, бері, соң әрі үстеу, әрі шылау, қарай әрі етістік, әрі шылау қызметінде қолданылса, сайын, ғана сөздері жеке қолданыла алмайды. Сондықтан көмекші сөздер лексикалық мағынасы жоқ болғандықтан ғана көмекші сөз деп аталмай, лексикалық мағынасы солғынданғандықтан да көмекші сөз деп аталады. Бірақ қосымшалар сияқты дербестігінен мүлде айрылып қалмайды.
Ғалымдардың зерттеулерінде шылау сөздердің бірсыпырасы есімдерден (басқа, бөтен, өзге), үстеулерден (әрі, бері, бұрын, соң), көсемшеден (көре, тарта, бола) жасалған дейді. (Ққт, 1954, 351-б). Тіпті шылау қызметінен шығып, қосымшаға айналғандары да бар. Мысалы, баратұғын-баратын, келетұғын-келетін сөздерінің екі нұсқасы да қатар қолданыла береді.

Шылау көмекшілер, оның түрлері.
Өзінің лексикалық мағынасынан айрылып, белгілі бір сөздің жетегінде, шылауында қолданылатын, оған түрлі грамматикалық мән үстем, сөз бен сөзді, сөйлем мен сөйлемді байланыстыратын сөздердің тобы шылау деп аталады.
Шылау сөздерде грамматикалық мағына басым көрінеді, сондықтан да олар өз алдына жеке қолданылмай, атауыш сөздердің жетегінде айтылады. Өз бойында лексикалық мағына элементін сәл де сақтағандары да кездеседі. Мысалы, Қыстауға қонғаннан бері, кеш сайын Абай ешкімге білдірмей, елеусіз ғана әжесімен оңаша қалады. Екі күн өткен соң, ауыл Көкқайнардан Шығысқа қарай кетті. (М.Ә.) деген сөйлемдердегі шылау сөздер атауыш сөздерге тіркесіп, сол сөздердің мағыналарын толықтырып, я анықтап, оларға әр түрлі мағыналық реңк жамап қолданылған. Мәселен, бері, соң әрі үстеу, әрі шылау, қарай әрі етістік, әрі шылау қызметінде қолданылса, сайын, ғана сөздері жеке қолданыла алмайды. Сондықтан көмекші сөздер лексикалық мағынасы жоқ болғандықтан ғана көмекші сөз деп аталмай, лексикалық мағынасы солғынданғандықтан да көмекші сөз деп аталады. Бірақ қосымшалар сияқты дербестігінен мүлде айрылып қалмайды.
Ғалымдардың зерттеулерінде шылау сөздердің бірсыпырасы есімдерден (басқа, бөтен, өзге), үстеулерден (әрі, бері, бұрын, соң), көсемшеден (көре, тарта, бола) жасалған дейді. (Ққт, 1954, 351-б). Тіпті шылау қызметінен шығып, қосымшаға айналғандары да бар. Мысалы, баратұғын-баратын, келетұғын-келетін сөздерінің екі нұсқасы да қатар қолданыла береді.
Шылау сөздердің атауыш сөздермен тіркесін, лексика-грамматикалық жағынан ерекшеленуіне қарай, септеулік, жалғаулық, демеулік деп үшке бөліп қарастырады.

Септеулік шылау (предлог).
Шылаудың бұл түрі септік жалғаулы сөздермен байланысты қолданылатын болған соң, септеулік деген атауға ие. Септеуліктер сөз бен сөздің арасындағы мезгілдік, мекендік, себептік, шектік, мақсаттық т.б. грамматикалық қатынасты білдіреді де, септік жалғаулы зат есім, есімдік, есімше тұйық етістіктерге тіркесіп, олармен меңгеріле байланысады. Мысалы, атау септігіндегі сөздерді меңгеретін септеуліктер: арқылы, бойы, бойда, бойынша, жайлы, жөнінде, сияқты, секілді, туралы, тәрізді, майын, үшін т.б. Барыс септіктегі сөздерді меңгеретін септеуліктер: дейін, шейін, қарай, қарсы, салым. Шығыс септіктегі сөздерді меңгеретін септеуліктер: бері, кейін, соң. Көмектес септіктегі сөздерді меңгеретін септеуліктер: бірге, қабат, қатар.
Шылау сөздерге жұрнақ, жалғау жалғанбайды десек те, мезгіл-мекен мағыналы септеуліктердің кейбіріне сын есім тудыратын –қы, -кі қосымшасы жалғанып та (оған дейінгі, жазғы салымға, сен жөніндегі, ол жайындағы) қолданылады.
Септеулік шылаулардың мағыналары тіркесетін сөзіне қарай түрліше болып келеді.
Негізгі мағыналарына қарай қазақ тілі грамматикасында 5 топқа бөліп қарастырады.
1. Мезгі-мекен мағыналы септеуліктер: дейін, шейін, бойы, бойында, таман, салым. Біз үйдің ығына тамн беттедік. (Ә.О.)
2. Мақсат мағыналы септеуліктер: үшін, деп. Абай халық үшін, халық Абай үшін алысады. (М.Ә.)
3. Амал мағыналы септеуліктер: бойынша, бірге, қабат, қатар. Содан он жылдықты онымен бірге бітірдік. (З.Ш.)
4. Қатыстық мағыналы септеуліуктер: туралы, жөнінде, жөніндегі, жайлы. Сен туралы естідім.
5. Теңеу, талғау мағыналы септеуліктер: сияқты, секілді, тәрізді. Мал емес, адам сияқты еңкеңдеп келе жатыр. (Ә.О.)
1954ж. жазылған “Қазіргі қазақ тілінде” септеуліктер “демеулік” деген атпен беріліп, олардың көмекші есімдерге біртабан жақындығы айтылған.

Жалғаулық шылау (союз).
Өздеріне тән лексикалық мағыналары дерексізденген, сөз бен сөзді, сөйлем мен сөйлемді байланыстырып, олардың арасындағы әр түрлі қатынасты білдіретін шылау сөздерді жалғаулық деп атайды. Жалғаулықтар өзара тең дәрежелі екі сөзге немесе екі сөз тіркесіне бірдей қатысты болады. Мысалы, Біресе жаңбыр себелейді, біресе қар ұшқындайды (Ғ.Мүсірепов). Күндіз олар не өзіне жем іздейді, не өзінің басқаға жем болмауын көздейді. Асан мен Үсен, Елдос пен Жандос бірге туғандай (Ғ.Мұстафин).
Қазақ тілінің грамматикалық жалғаулықтар мағыналары мен қызметіне қарай алты топқа бөлінеді:
1. Ыңғайластық жалғаулықтар: мен, бен, әрі, да, және; Көшелері әрі кең, әрі атқан оқтай түзу.
2. Қарсылықты жалғаулықтар: алайда, сонда да, ол, әйтпегенде, бірақ, дегенмен. Теңіз тынышталды, бірақ ешнәрсе көрінбейді.
3. Талғаулықты жалғаулықтар: әлде, болмаса, бір, біресе, жоқ, не, немесе, еңбекте жоқ.
4. Себептік жалғаулықтар: неге, десең, не үшін, өйткені, себебі.
5. Салдарлық жалғаулықтар: сол себепті, сондықтан, сол үшін. Әннің үнін ұнатпағанымен сөзін ұнатты, сондықтан әнге қосылып кетті. (М.Ә.)
6. Шартты жалғаулықтар: егер, егер де, онда.
А.Ысқақов жалғаулықтарды жіктегенде функциялық қызметі мен сөз бен сөзді, сөйлем мен сөйлемді байланыстыру жағын негізге ала отырып екіге бөліп қарастырады:
1. Салыстырғыш жалғаулықтар.
2. Сабақтастырғыш жалғаулықтар.
Салыстырғыш жалғаулықтар бірыңғай сөздер мен сөйлемдерді, сөз тіркестерін байланыстырады. Бұл топқа ыңғайластық жалғаулық пен толғаулы жалғаулықты жатқызады.
Сабақтастырғыш жалғаулықтар құрмалас сөйлемдердің құрамындағы жай сөйлемдерді бір-бірімен жалғастырып байланыстыратын, соны анықтап көрсету үшін жұмсалады. Бұларға қарсылықты, себептік, салдарлық, шарттық, айқындағыш, ұштастырғыш жалғаулықтарын айтады. Айқындалғыш жалғаулық: яғни, демек. Мен Шымкентке өткен күзде, яғни сенен бір жыл бұрын келдім. Ұштастырғыш жалғаулық: ал, ендеше, олай болса, ал-ендеше. Ал енді не айтасың? Ендеше бәріміз әжеміз төрелігіне тоқтайық. (М.Ә.)

Демеулік шылау (частицы)
Демеуліктер жалғаулық пен септеуліктер сияқты сөз бен сөзді, сөйлем мен сөйлемді байланыстыру үшін қолданылмайды. Олар өзі тіркескен сөзге күшейту, тежеу, шектеу, сұрау, болжап, күмән сияқты қосымша мән үстейді. Мысалы, Әй, Мәкіш-ай, өлеңім менің желге кетіп жүр ғой (М.Ә.). Толқын да, ағыс та күшейген (Ғ.Мүсірепов).
Жалғаулық пен септеулік грамматикалық қызметі жағынан сөз байланыстырушы жалғауларға, әсіресе септік жалғауларына ұқсас болса, демеуліктер сөз тудыратын жұрнақтарға ұқсас болады.
Демеуліктердің мағыналары алуан түрлі. Ол өзі тіркесіп тұрған сөздің немесе сөйлемнің мағынасын айқындайды, ерекшелейді, экспрессивті өң береді. Кейбір демеуліктер бірнеше мағыналы болуы да мүмкін. Осындай ерекшеліктеріне қарай демеуліктердің мағыналары тек жалпылама топтастырылады.