БАНК ҚЫЗМЕТІНІҢ ҚҰРЫЛУЫ МЕН ТОҚТАТЫЛУЫ

Банкті ұйымдастыру қиын процедураны білдіреді және ол елдің арнайы зандарымен реттеліп отырады. Ұлттық банк Қазақстан Республикасының аумағында банктерді құруға рұқсат, береді және банктермен, олардың филиалдарын тіркеуге алу кітабын жүргізеді.
Рұқсат Ұлттык банк белгілеген мөлшердеп төлем негізінде беріледі.
Рұқсат берген кезде Ұлттық банк атқарылатын банкттің операциялардың шеңберін анықтайды. Банктің заңдар мен заң актілерінде банктердің қызметінің ашылуы мен тоқтатылуы реттеліп отырады.
Банкті құруға рұқсат алу үшін келесі құжаттар қажет:
- рұқсат беруге арыз;
- экономикалық негіздеме;
- алдағы 2-3 жылдағы толық ақпараттарды қамтитын іскерлік болжалды жоспар;
- құрылтайшылар ұсынатын банк жетекшілерінің (төраға мен бас бухгалтердің) кәсіби жарамсыздығы жайлы мәліметтер;
- құрылтайшылардың қаржылық тұрақтылығы жайлы аудиторлық қорытынды;
- жарғылық қор шотына қаражат салғанын растайтын құжат.
Сонымен қатар, бірлескен немесе шетелдік банк және де олардың еншілік банктерін құруға рұқсат алу үшін келесідей құжаттар қажет:
- құрылтайшы занды тұлғалар үшін: олардың занды мәртебесін растайтын, жарғы немесе басқа да құжат және алдыңғы екі жылдың жарияланған балансы; Қазақстан аумағында шетелдік банк құруға немесе қатысу жөніндегі шетел құрылтайшыларының сәйкес органдарының рұқсаты; шетел құрылтайшысы келген елдің бақылау органының Қазақстан аумағындағы шетелдік бірлескен банкке қатысуына қарсы еместігі жайлы жазбаша анықтам. - құрылтайшы жеке тұлғалар үшін: шетелдік беделді банктің осы тұлғаның төлем қабілеттігін куәландыруы қажет.
Занды және жеке тұлғалар банктің құрылтайшылары (акционерлер) ретінде бола алады. Мемлекет тек Үкімет тұлғасында ғана банктің құрылтайшысы және қатысушысы бола алады.
Кез келген құрылтайшылардың, қатысушылардын (акционерлердің) қатысу үлесі мемлекеттен және еншілес банктерлен басқалары үшін жарғылық қордың 35%-ан аспауы тиіс.
Банктер және банктік қызметтер туралы заңға сәйкес, банкті ашуға рұқсат беруде бас тартуды санамағанда, банктік операцияларды жүргізуге берілген лицензия келесідей жағдайларда қайта қайтарылып алынуы мүмкін:
- рұқсат берген күннен бастап, 6 айдан аса уақыт ішінде банк өз қызметін бастамаса;
- Ұлттық банк белгілеген пруденциялық нормативтерді, Қазақстан Республикасының жұмыс істеп отырған банктік заңдарды жүйелі түрде бұзу, Ұлттық банк белгілеген нормативтік актілерді бұзу жағдайлары анықталаған кезде;
- заңмен белгіленген мәліметтер мен есеп берулерді жүйелі түрде бұрмалау;
- осы заңмен және банк жарғысы, т.б. қарастырылған тыс операцияларды жүргізу кезінде.
Банкті ашуға берілетін рұқсатты қайта қайтарып алу, оның таратылуы туралы шешімге сай келеді.
Банк өз қызметін банк құрылтайшыларының шешімі бойынша осы заңның 68,69,70,71 баптарына сәйкес тоқтатады.
Банк акционерлері, құрьштайшылары бекіткен жарғы негізінде қызмет істейді.
Банк жарғысында төмендегідей мәліметтер болуы қажет:
- банк аты және оның орналасқан жері;
- банкпен жүргізілетін банктік операциялар тізімі;
- жарғы қорының мөлшері және банкпен құрылатын басқа да қорлардың тізімі;
- банктің басқарма органдары, оның бақылау органы, олардың құрылымы, құрылуы және қызмет ету тәртібі жайлы ереже;
- банкті тарату тәртібі.
Банктің қалыпты жұмыс істеуі ушін жарғылық, резервтік, сақтандыру және басқа да қорлар құрылады.
жұмсалады.
Банктердің Қазақстан Республикасының Ұлттық банкпен қарым-қатынастары "Қазақстан Республикасының банктер және банктік қызмет туралы" заңның 415-баптармен анықталған қағидалар негізінде қалыптасады. Ұлттық банк өз қызметінде республиканың ақша-несие жүйесінің дамуы мен нығая түсу мүддесінде - барлық банктік жүйенің қалыпты қызмет етуіне ықпал етеді; банктерді банктік қызмет бойынша керекті нормативтік құжаттармен өз уақытында қамтамасыз етеді; банктік жүйе үшін қажет кадрларды дайындауға қатысады, банктердің жұмысына қажетті әдістемелік көмек көрсетеді.
Ұлттық банктің заңмен қарастырылғаннан басқа жағдайларда банктердің жедел қызметіне араласу құқы жоқ. Оның реттеушілік және бақылау қызметтері "Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі туралы" заңымен шектеледі.
Банктің қаржылық тұрақгылығын қамтамасыз ету, олардың кредиторлары мен клиенттерінің мүдделерін қорғау және де ақша айналымын нығайту мақсатында Ұлттық банк, дербес балансы бар, олардың филиалдарының міндетті түрде орындалуы тиіс экономикалық нормативтерді бекітеді. Бұл нормативтер сонымен бірге еншіліес банктер және банктік бірлестіктер үшін де қолданвлады.
Ұлттық банк банктердің міндетті нормативтерді сақтауын және "Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі туралы" заңмен анықталған өкілеттіктерге сәйкес, олармен шығарылатын нормативтік актілердің дұрыс қолдануына қадағалау жүргізеді.
Банктер Ұлттық банкке баланстарды ұсыну, есеп беру және банктік қызметпен байланысты басқа құжаттарды беруге міңдетті. Бірақ та алынған маліметтер жариялануға жатпайды.
Ұлттық банк өз өкілеттілігіне сәйкес кез келген уақытта банктерге барып өзіне қажетті сұрақтар бойынша тексеру жүргізе алады. Банктердің пруденциялық нормативтерді бұзғандағы анықталатын жағдайда, Ұлттық банк бұл кемшіліктерді жою үшін белгілі бір мерзімде шара қолдану немесе басқадай шарттарды бекітеді.
"Қазақстан Республикасының банктер мен банктік қызмет туралы" заңға сәйкес банктік операцияларды жүргізу үшін мерзімдер мен шарттарға қатысты оның жазғандарының орындалмауы, есеп берулерді бермеуі немесе олардың толық емес болуы, жылдың қорытындыларын шығынмен аяқта-ғанды анықтаған жағдайларында Ұлттық банк - банк құрылтайшылары алдында банкті қаржылылық жағынан сауықтандыру шараларын жүргізу, оның жетекшілерінің ауысуы, банкті қайта ұйымдастыру немесе тарату жайлы сұрақ қоя алады және де мынадай санкциялар қолданады:
- зандармен бекітілген, ақшалай айыппұлдарды өндіріп алу;
- банк дебиторларының қарыздарын Ұлттық банкте орналастырылған резервтік қордан беру;
- осы заңның 42-бабымен қарастырылған кейбір нормативтердің өзгеруі;
- "Қазақстан Республикасы Ұлттық банк туралы" заңында қарастырылған жағдайларда өзіне уақытша банкті басқаруды қабылдау;
- банктік операцияның кейбір түрлерін жүргізуге берілген лицензияны қайтарып алу.
- банктің заңсыз қызметінің нәтижесінде алынған табыстарды бюджетке алу.
Банктердегі бухгалтерлік есеп ережелері, есептік және басқа да материалдардың сипаты мен көлемі Ұлттық банкпен бекітіледі.

3.2 БАНКТЕР ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ КЛИЕНТТЕРІ АРАСЫНДАҒЫ ҚАРЫМ-ҚАТЫНАС. БАНКТІК ҚЫЗМЕТТІ БАҚЫЛАУ МЕН ҚАДАҒАЛАУ.
БАНК ҚЫЗМЕТІНДЕГІ ТӘУЕКЕЛДІК
Банктер арасында клиетттерді тарту жөнінде бәсекенің күшеюі банктердің клиенттермен өзара қарым-қатынасты ұйымдастыру сұрақтарына ерекше көңіл бөлуді талап етеді. "Қазақстан Республикасының банктер және банктік қызмет туралы" заңның 33-бабы бойынша банктер тең құқылы әріп-тестер ретінде шығып, бос несие ресурстары нарығында өз операцияларын жүргізеді.
Олар өз қызметінде, өз клиенттеріне қаражаттарды орналастыру, несие алу үшін жаксы жағдайлар, банктік қызметтердің әлде қайда кең спектрін көрсете отырып, бір-бірімен бәсекеге түседі. Банктер өз клиенттері алдында жауапты.
Банктің клиентпен экономикалық жұмысы - банкке клиентті тартудан бастап, оның шоты бойынша әр түрлі банктік операцияларды жүргізуге дейінгі банктік қызметтің-барлық жақтарын қамтиды.
Клиенттерді тарту банктен жарнама жаңа қызмет түрлерін өндіруді жетілдіру бойынша, келіссөздер жүргізу, қаржылық жағдайды алдын ала талдау, әр түрлі келісім шоттарды дайындау және т.б, бойынша белгілі бір жұмыстардн жүргізуді талап етеді. Осы аталған жұмыстардың барлығы банкгің активтері мен пассивтерін басқару қмзметімен тығыз байланысты.
Клиентпен жұмыс: есеп айырысу, кассалық және нееиелік қызмет көрсету, бірлескен қызмет, депозйттік шоттарды ашу және жүргізу, т.б. әр түрлі келісім-шарттар жасасу негізінде құрылады.
Клиенттердің ағымдағы және есеп айырысу шоттарын ашу, олар бойынша операцияларды жүргізу, есеп айырысысу жэне есеп айырысу-кассалық қызмет көреету туралы келісім шарт негізінде жасалады.
Есеп айырысу қызметін көрсету туралы келісім-шарттарында есеп айырысу немесе ағымдағы шотты ашу және олар бойынша операция жүргізу шарттары көрсетіледі. Есеп айырысу-каесалық қызмет көрсету туралы келісім-шартта бұдан басқа, тағы да кассалық операцияларды жүргізу тәртібі реттеледі.
Есеп айырысу тәртібі құжаттардың белгіленген мерзімде өтуі кепілдемесін қамтамасьіз ету керек.
Банктік операциялардың орындалуына жатпайтын кезіндегі банктің материалдық жауапкершілігі осы келісім шартта қарастырылады.
"Қазақстан Республикасы банктер және банктік қызмет туралы" заңның 36-бабына сәйкес банктің несиені өз уақытында қайтару бойынша міндеттемелері мен басқа да төлемдерді орындамайтын клиенттеріне қатысты келесідей шараларды қолдануға құқығы бар:
- қарызды мерзімінен бұрын қайтаруды талап ету;
- осы клиенттердің шоттарында бар кез келген қаражаттар есебінен қарыз мөлшерін өтеу;
- кепілге алынған мүлікті сату;
Қазақстан Республикасының заңдарына сай, мұндай жағдайда олар төлем қабілеті жоқ қарыз алушылар деп жариялануы мүмкін.
Банктің өз клиенттеріне берген несиелер мен пайыздар бойынша кінәлары ескерусіз қалмайды.
Банктер өз клиенттері мен корреспонденттердің операциялары, шоттары және салымдары бойынша құпияны сақтауға кепілдеме береді. Банктің барлық қызметкерлері банк клиенттері мен корресдондеттерінің операциялары, шоттары мен салымдары бойынша құпияны сақтауға міндетті.
Банктің занды тұлғаларының шоттары мен салымдары, операциялары бойынша анықтамаларды арттарға, арбитражды соттарға, тергеу жүргізу және прокуратура органдарына және салық салу сұрақтары бойынша салық органдарына береді.
Жеке тұлғалардың шоты мен салымдары бойынша анықтамалар өз клиенттері мен олардың басқа соттар мен тергеу ші органдарға да беріледі.
Салым салушылардың мүдделерін қорғау мақсатында банктер банктік депозиттерді ұжымдық сақтандыруды жүзеге асыра алады.
Салымдарды сақтандыру жүйесі банктің банкротқа ұшыраған немесе төлем қабілетсіз болған жағдайда барлық салым иелеріне белгіленген соммаға дейін зиянның орнын толтыруын кепілдейді.
Бакнтер мен олардың құрылтайшылары, басқадай клиенттері арасындағы барлық келіспеушіліктер Қазақстан Республикасының зандарына сәйкес соттың тәртібімен шешіледі.
Банктік жүйенің елдің экономикасында алатын ролі мен орны ауқымды. Сондыктан несие-бакнтік сфера мемлекеттік органдар жағынан мұқият бақылау мен талдаудын объектісі болып табылады. Әрбір елде банктік қызметті әр түрлі аспектілерде реттеп отыратын, өзіндік бақылау мен құқықтық актілер жүйесі жұмыс істейді. Республикамызда банктерді бақылау мен қадағалау Қазақстан Республикасының банктік және басқа да заңдарының сақталуын қамтамасыз етуге, шаруашылык-қаржылық қызметті және банктегі оның мекелерінде жұмысты ұжымдастыруды кезеңдік тексеруге бағытгалған кешенді шаралар жиынтығы ұсынылады.
Банктер үстінен жасалатын бақылау мен қадағалауды: халықаралық, мемлекеттік, аудиториялық және құрылтайшылық деп бөлуге болады.
Республикада банктер үстінен халықаралық бақылауды Дүниежүзілік банк, Халықаралық валюталық қор, т.б. жүзеге асырады. Олар республикаға өз несиелері мен экономикасьш нарыққа көшіру барысында қаржылық және ғылыми-техникалық көмек көрсете отырып, белгілі бір талаптар мен шарт-тар қояды. Мысалы, елде инфляцияны белгілі бір шекке төмендету, банктік реформа бойынша олардың ұсыныстарын есепке алу, т.б. Сонымен қатар, елдегі экономикалық жағдайдың дамуымен бірге - банктік жүйенің жұмысы мен жеке банктердің қызметін де бақылап отырады.
Мемлекеттік бақылау ведомствадан тыс және ішкі ведомоствалық болады.
Банктер үстінен ведомоствадан тыс бақылауды Президент жанындағы Қаржылық бақылау Комитеті, Жоғары Кеңестік бақылау палатасы, бас салықтық инспекция, құқық қорғаушы органдар жүзеге асырады.
Олар банктік қызметі әр түрлі бағыттар бойынша тексереді: шаруашылық және операциялық, бухгалтерлік есеп пен есеп берудің жағдайын, зандық және нормативтік талаптардың сақталуы, клиенттер мүдделерінің қорғалуы, ақша- несие саясатының дұрыс жүргізілуі және т.б.
Аудиторлық бақылауды арнайы және тәуелсіз аудиторилық мекемелер, бақылау палаталары, ассоциациялар жүзеге асырады. Аудит өз алдына банктердің қызметіне бақылаудың тәуелсіз нысаны болып табыла отырып, ол ішкі және сыртқы болып бөлінеді.
Банк қызметінің сыртқы аудиті лицензиясы бар арнайы тәуелсіз аудиторлық ұйымдармен немесе лицензиясы бар тәуелсіз жеке аудитормен ақы төлеу келісім-шарты негізінде жүргізіледі.
Ішкі аудит жетекші бақылау формасын білдіреді және оны жүзеге асыруы үшін банкте арнайы ішкі бақылау бөлімі құрылады. Оның негізгі міндеті: бөлімшелерге берген банк жетекшілерінің нұсқауларын дұрыс орындалғанына, банктік қызмет және оның жеке қызмет пен бөлімдердің әлсіз жерлерін анықтау, материалдық және қаржылық кұңдьшықтарының сақталу қауіпсіздігін тексеру және қамтамасыз ету, т.б. Банк қызметіне құрылтайшылық бақылау бірнеше формада жүргізіледі: басқарма қызметіне бақылау кеңесінің жүргізетін; ревизиялық комиссия; акционерлерінің бақьшауы.
ДСФК — тәуелсіз федералдық ведомство. Ол ФРЖ-ның мүше болып табылмайтын (олар 8,4 мың) сақтандырылған штаттық банктерді бақылайды. ДСФК негізінен сақтандырумен айналысады, бірақ ол кез келген банкті тексере алады.
Штаттардың банктік департаменттіне (ШБД) 9,5 мың штаттық банктер бағынады. ШБД оларға банктік операцияларға рұқсат береді, тексерулер жүргізеді.
Жекелеген несиелік құрылтайшылар тобының жұмысын бакылайтын үкіметтік емес бақылау органдары да бар, мысалы: банктердің Американдық бірлестігі, клиринттік палаталар комиттетері, тәуелсіз банктер бірлестігі.
Германияда банктерді, банктер үстінен бақылауды Федералдық ведомство сияқты арнайы орган жүргізеді.
Бақылаудың негізгі себебі осы ведомствоның арнайы декретімен, Орталық банктің келісімі бойынша анықталады.
Францияда банктерді қадағалау қызметі Франция банкінің басқарушысы жетекшілік ететін бірнеше комитеттердің қолында шоғыраландырылған.