Қосарлама сөздердің семантикалық сипаты

Қосарлама сөздер мағыналық ерекшеліктеріне қарай екі салаға бөлінеді.
а) мағыналы компоненттерден құралған қосарлама сөздер.
б) мағынасыз компоненттерден құралған қосарлама сөздер.
Компоненттері мағыналы қосарлама сөздердің құрамындағы компоненттердің екеуінде де өзді-өзіне лайықты дербес мағыналар болады. Бірақ олар іштей мағыналары бір-біріне ұштас сыңарлардан, құралған үш топқа бөлінеді.
1. Қарам-қарсы (анонимдес) сыңарлардан құралған қосарлама сөз жинақтау, топтау ұғымын білдіреді. Ондай компоненттер біріне-бірі жетекші, я көмекші бола алмайды. Мысалы: Шашырай ұшып, жан-ажққа безіп бара жатқан үлкенді-кішілі үйрек, қаздар да көрінеді (М.Әуезов). Оның аштылы-тоқтылы болса да асырайтын пансионы бар екен (Ғ. Мүсірепов): Ол өткір әзіл күлкісін де отырғандарға оңды-солды, кезек-кезек айтып отыр (М.Әуезов).
2. Мәндес сыңарлардан қосарланған сөздер мағыналары бір-біріне жақын сыңарлардан құралады да топтау, жинақтау ұғымын білдіреді. Мысалы: зәре-құт, дос-жар, ашу-ыза, жылға-жыра, қауіп-қатер, иіс-қоңыс, тәлім-тәрбие, сыртық-шоқпыт, өсім-өлім сияқты қосарлама зат есімдерді шаршап-шалдығып, өкіріп-бақырып, ойланып-толғанып, арыған-талған, қақтыққан-соқтыққан сияқты қосарлама етістік формалардың мағыналары жақын, синонимдес сыңарлардан құралған.
Бірақ қосарлама сөздердің бәрі де топтау, жинақтау ұғымдарын білдіргенімен, олардың әрқайсысының мағынасында компоненттердің ерекшеліктеріне қарай, өзіне тән әр алуан олардың ішінде бірінші сыңарлары түсініксіз қосарлама сөздер де (көр-жер, опыр-топыр, тай-талас, ұлан-байтақ, ыбыр-сыбыр, ағын-шағын) екі сыңары да бірдей түсініксіз (абыр-сабыр, ағыл-тегіл, алба-жұлба, алай-түлей, астан-кестен, анда-санда, алда-жалда, әлем-жәлем, әңкі-тәңкі, быт-шыт, қиқы-жиқы) сөздер де бар.
Бұл топқа тән түсініксіз сыңарлардың кейбіреулерінде тіпті ешқандай да мағына жоқ болса, кейбіреулерінде әлде қайда күңгірт, я кейде азды-көпті аңғарлықтай мағына барлығы сезіліп тұрады. Мысалы: анда-санда, кәкір-шүкір, қым-қуат, ығы-жығы, әңкі-тәңкі сияқтылардың сыңарларының бірде-біреуінен де жеке тұрғанда ешқандай мағына аңғарылмайды. Ал ым-жым, ық-жық, тым-тырақай, тау-танақай, алба-жұлба, ұйпа-тұйпа дегендердің кейбір сыңарларынан азды-көпті мағынаның нышаны білінеді. Ол нышан белгі сол сыңарларды қазіргі тілімізде жеке дара жұмсалатын сөзбен, қосарланып, қайталанып қолданылатын сыңарлармен салыстырғанда айқындала түседі. Мысалы: ым-жым дегендегі бірінші сыңарды ым қақты деген сөзге, екіншісін жымыр я жымқыр деген сөздерге салыстырып, оның төркінін де мағынасын да анықтауға болады. ал тым-тырақай, ту-талақай дегендердің екінші сыңарларын тырақайлап қашты, талақай, талау сияқты формалармен ұштастырып қарастыруға болады.
Алба-жұлба, ұйпа-тұйпа дегендердегі жұлба формасын жалба-жұлба, жолба-жолба сөздерімен байланыстыруға болады.
Екі сыңарының да мағынасы жоқ қосарлама сөздердің кейбір компоненттері бір ғана сөздердің емес бірнеше сөздердің құрамынан кездесіп отырады. Мысалы: анда-санда, оқта-текте, оқтын-оқтын дегендердегі санда формасы алғашқы екі сөзді оқта формасы субъективтік, экспрессивтік, эмоциялық ерекшеліктер болады. Мысалы: мына мысалдардағы қосарлама сөздердің мағыналарын топшылап көрейік. Сонау Тарбағатайға жападан-жалғыз бару, арып-ашып, шаршап-шалдығу, қауіп-қатер кешу мен аалып қайту оңай демеңіз (М.Әуезов).
3. Ұштас мәнді сыңарлардан қосарланған сөздер бір-біріне өзара құрамдас, ұқсас ұғымдарды білдіретін дара сөздерден құралады. Бұл сөздер де тым жалпыланған аса жинақталғыш ұғымдарды білдіреді. Мысалы: аяқ-қол, өкпе-бауыр, ыдыс-аяқ, шаң-тозаң, аға-іні, әке-шеше, етек-жең, төсек-орын, өнер-білім т.б. ұштас сөздерден құралған. Осындағы ыдыс-аяқ деген сөзді алсақ, ол ұғымдардың ішіне шыныаяқ та, кесе де, табақ та, тегене де, пышақ та, шанышқы да, қасық та, ожау да, кәкпір де, шелек те, шәугім де қысқасы ас-суға қатысты аспаптардың бәрі де енеді. Сондай-ақ ағайын-туған деген ұғым әке-шеше, апа, қарындас, аға, іні, нағашы, жиен тағысын тағы үрім бұтақты тегіс қамтиды. Қос сөздердің бұл түрлерінде де әр қилы стилистикалық қос сөздердің бұл түрлерінде де әр қилы стилистикалық реңк, эмоциялық әсер жасайтын қабілеттер болады.
Компоненттері мағынасыз қосарлама сөздер компоненттерінің не біреуі, не екеуі де жеке дара қолданылмайтын, мағынасы түсініксіз немесе некен саяқтап қана қолданылатын құрамдарынан жасалатын қосарлама сөздер екі түрлі болады: бірінші түрі бірсыңарлы ғана түсініксіз сөздер, екінші – екі сыңары да түсініксіз сөздер. Бір сыңары түсініксіз қосарлама сөздерге мыналар.
Емін-еркін. Түсіндірме сөздікте бұл қос сөздің мағынасына бір-екі анықтама берілген. Оның алғашқысы «керегінше, мейлінше, қалауынша», екіншісі – «ешыр қағажу көрмей, бетімен, бос, қиналмай» деп түсіндірілген. Мысалы: «Ыдырыс келіп столдың бір шетіне емін-еркін жантайды» (С.Шарипов. Шығ).
Жаман-жәутік. Қос сөздің біріншісі – «жаман» тілімізде үнемі қолданылады. Сондықтан оның мағынасы – «іске алғысыз, нашар» дегендермен сәйкес келеді. Ал «жәутік» сөзі тілімізде жеке-дара айтылмайды. Жалпы айтқанда «жаман-жәутіктің» мағынасы «жаман-ескі, мүжілген» ұғымын білдіреді.
Жоқ-жітік. Кедей, жарлы мағынасында айтылған қос сөз: «Ілияс жетім-жесір, жоқ-жітіктерге өте мейірімді еді» (Қ.Шөкенов Біздің Ілияс). Қос сөздің алғашқы бөлігі «жоқтың» екі-үш мағынасы бар. «Жітік» сөзін «жоқ» сөзімен қосарлап қойсақ, «жоқ-жітік» дегеніміз «жоқ-жоғалған» болып шығады.
Жөн-жосық. Әдет-ғұрып, салт-сана, дәстүр мағыналары осы қос сөзбен беріледі. «Қызы жөн-жосық, білетін, жарамды адам көрінеді» (М.Дүйсенов «Мейман»).
Қос сөз құрамындағы «жосық» тілімізде жеке қолданылып, ырым, салт, жөн, ыңғай сияқты ұғымдарды білдіреді.
«Жөн-жосық» қос сөзінің ұғымы «жөн-салт», «жөн-дәстүр» дегенмен үндес келеді.
Жүн-жұрқа. Жүн және оның қалдықтары деген ұғымды береді. «Жүн-жұрқасы түкке аспай далада қалып жатқан қай қазақ бір үй көтеріп ала алмайды» (Ғ.Мүсірепов).
Көрші-қолаң. Бұл қос сөз ауылдастардың, іргелі отырған ағайын-туыстардың, көршілердің жиынтық мағынасын береді. Мысалы: «Далаға қашты шыққан шошқалар тобын жан-жақты көрші қолаңдар жабыла қуып, қамап әкеліп, қақпа алдына үйірді» (С.Мұқанов «Аққан жұлдыз»).
Киім-кешек. Бұл қос сөзден киімдер жиынтығын көреміз. «Екі шапан киім-кешектерін қолтықтарына қыстырып, үйге қарай аяңдады» (Т.Жармағанбетов «Нәзік бұлттар»).
Кіші-гірім. Ұсақ, майда, болмашы мағыналарында қолданылатын қос сөз. «Кіші-гірім нәрсеге ұнжырғасы түсе қоймайтын Фольбердің бүгін жүзі өрт сөндіргендей» (Ә.Шәріпов «Қапас»).
Айқай-сүрен. Мағынасы жағынан бұл қос сөз «айқай-шу», «у-шу», «даурыққан дауыс» дегенді білдіреді.
«Ақ тулап аламанның айқасымен,
Ақ боран азан-қазан, айқай-сүрен»
(Қ.Бекгожин «Дала комиссары»)
Қазіргі тілімізде «сүрен» сөзі кейде «қосты, салуы» сияқты етістіктермен тіркесте келгені болмаса, өз алдына, дербес қолданылмайды.
Арық-тұрақ. «Арыған, жүдеу мағыналарында жиі қолданылады: Көктемде кездескен ақ жауыннан қыстап арып шыққан арық-тұрақ мал өліп те жатады». (С.Мұқанов «Таңд. шығ»). Кейде тілімізде «арық-тұрық» қалпында да айтылады: «Жайлауда жайылып жүрген шырлар да арық-тұрықтан (А.Байтанаев «Асан»).
«Тұрақ» сөзінің ерте кездерде біздің тілімізде де жеке мағынасы болған. Оның қос сөз құрамында сақталып қалуы да содан болса керек. «Арық-тұрақ» қос сөзін «арық-арық» деп ұққан жөн.
Әуре-сарсаң. «Азабы мол әбірге түсу» мағынасы тілімізде осы қос сөз арқылы да беріледі. «Бүгінгі күн тұтасымен осындай әуре-сарсаңмен өтті» (М.Әуезов. Шығ.). Алғашқы «әуре» қазақ тілінде жекеше айтыла береді әрі мағынасы да белгілі. «Әуре-сарсаң» қос сөзі «әуреге-түсіп», секілденіп деген ұғымды білдіреді.
Бала-шаға. Қос сөздің бірінші сыңары – «бала» сөзін түсіндіріп жату артық. «Бала-шағасының қасында, бес алты қарамалдың ғана қамын көздеп, шаруасын ғана білетін еді ғой» (Ғ.Сланов «Асау арна»).
«Бала-шаға» қос сөзі – «бала-бала» дегенді білдіреді.
Жүзге қарамау, аузы-мұрны қисаймау, қас-қабаққа қарау, ес-түсін білмеу сияқты күрделі сөздерге айналған. Ақай жоқ, тоқай жоқ, әй дер ажа жоқта, қой дейтін қожа жоқ дегендермен қатар, естір-естірместен, келер-келместен, келген-кеткен сияқты қос сөздерде лексикалану, грамматикалану процесі барлығы даусыз. Әуелде компоненттері басқа сөз табына тән болғанымен, бірте-бірте лексикалану арқасында қос сөздердің кейбір формалары өзге сөз табына ауысатын да байқалады. Мысалы: қысы-жазы, күні-түні, ертелі-кешті деген есімдер, бара-бара, сөйлей-сөйлей, баса-көктей, жатпай-тұрмай, ішпей-жемей сияқты етістік формалары қазір үстеу сөздерге айналған.
Тарихи шығу төркінін қалыптасу заңдарын топшылаған да қос сөздерді мынадай 3 түрлі жолмен дами келіп үлкен бір арнаға алған.
1. Қайталама қос сөздер айтылатын ойға әр қилы экспрессиляқ, эмоциялық және басқа қосымша мән беру мақсатымен әуелде белгілі бір сөзде екі рет қайталап қолдану машығынан п болған. Ал сөздердің ықшамдала келіп, бір буын түрінде қайталануы сон