Валюталық саясат

Әлемдік тәжірибе көрсеткендей , нарықтық экономика жағдайында халықаралық валюталық қатынастарды реттеу ;
Валюталық нарықты валюталарға деген сұраныс және ұсыныс ,сондай-ақ олардың бағымдық шекті қатынастары қалыптасады. Нарықтық реттеу күн заңына бағынады . Мұндай заңдардың, валюталық айрбасының қатысты баламалылығын, тауарлар , көрсетілетін қызметтер, капиталдар, несиелер қозғалысына байланысты әлемдік шаруашылықтың қажеттілігіне валюталардың халықаралық ағымының сәйкес келуін қамтамасыз етеді.
Баға механизмі және нарықтағы валюталық бағам динамикасының белгілері арқылы экономикалық агенттер валюталарды саныңбелгілері арқалы экономикалық агенттер валюталарды сатып алушылардың сұранысы мен оларды ұсыну мүмкіндіктері туралы біле алады . Сонымен бірге, нарық валюталық операциялардың жағдайы туралы ақпараттар көздері болып табылады.
Бірақ та мемлекет ертеден бері валюталық қатынастарға араласып келген, бастапқысында ол жарнама түрде кейіннен оның әлемдік шаруашылықтағы маңыздылығын ескере отырып, тікелей араласа бастады. 30-жылдардағы
ХХ ғ. Алтын стандарты алынып тасталуына байланысты валюталық бағамды реттегіш ретінде алтын механизмі қызметін тоқтатты. Бағамдық шекті қатынастардың аяқ асты ауытқуы мен валюталық дағдарыстар ұлттық және әлемдік экономикаға теріс әсер ете отырып , ауыр әлеуметтік- экономикалық зардапқа ұшыратты.
Нарықтық және мемлекеттік валюталық реттеу бірін- бірі толықтырады. Біріншісі, бәсекеге негізделген, яғыни дамуды ынталандыра түссе, ал екіншісі, валюталық қатынастарды нарықтық ретеудегі теріс салдарларды жоюға бағытталған. Екі реттгіш арасындағы шекара нақты жағдайлардағы тиімділік және шектеуге байланысты анықталады. Сондықтан да олардың арасындағы шекті қатынас жиі ауысып отырады. Дағдарыс, соғыс және тағы басқа қиын жағдайларда қатаң мемлекеттік валюталық реттеудің маңыздылығы артады. Сондай-ақ валюталық- эконмикалық жағдайдың жақсаруы барысында валюталық операциялар ырықтандырылып, бұл аумақта нарықтық бәсеке орын алады. Бірақ та мемлекет бұл жағдайда да валюталық қатынастарды қалыпқа келтіру және қадағалау мақсатында валюталық бақылау жасайды.
Нарықтық экономикасын реттеу жүйесінде валюталық саясат маңызды орын алады.
Валюталық саясат- бұл елдің ағымдық және стратегиялық мақсаттарына сәйкес халықаралық валюталық және басқа экономикалық қатынастар аумағында жүзеге асырылатын шаралар жиынтығы.

Валюталық саясат экономикалық саясаттың ең басты мақсаттары: тұрақты экономикалық өсуді қамтамасыз етуге, жұмыссздық пен инфляцияның өсуін тоқтатуға, төлем баланысындағы тепе-теіңдікті ұстап отыруға бағытталады.
Валюталық саясаттың басты бағыттары мен формалары елдердің валюталық-экономикалық жағдайына, әлемдік шаруашылықтың эволюцаларына, әлемдік аренадағы күштердің орналасуына байланысты анықталады.
Заңды түрде валюталық саясат валюталық заңдылықтар,яғни елдегі және одан тысқыры жерлердегі валюталық бағалылармен байланысты операциялардың жасалу тәртібін реттейтін құқықтың нормалар жиынтығымен, сондай-ақ екі жақты көп жақты валюталық проблемалар бойынша мемлекеттер арасында жасалатын келісімшарттарға сүйенеді.
Валюталық саясатты іске асырудың басты бір құралы валюталық реттеу болып табылады.
Тікелей валюталық реттеу-заңды актілер және атқарушы өкіметтің әрекет ету жолымен іске асса, ал жанама валюталық реттеу- нарықтық экономикалық агенттерінің мінез-құлқынаэкономикалық, валюталық және несиелік әдістерді пайдалану арқылы әсер етеді.
Мемлекетаралық валюталық реттеу ұйымы-Халықаралық Валюталық қор (ХВҚ) болып табылады.
Валюталық саясат өзінің мақсаттарына және формаларына байланысты екіге бөлінеді:
1) құрылымдық валюталық саясат:
2) ағымдық валюталық саясат.
Құрымдылық валюталық саясат-дүниежүзілік валюталық жүйедегі құрылымдық өзгерістерді жүзеге асыруға бағытталатын ұзақ мерзімді шаралар жиынтығы.
Ол валюталық саясат реформа формасында іске асырылады. Құрылымдық валюталық саясат ағымдық саясатқа әсер етеді.
Ағымдық валюталықсаясат-валюталық бағамды, валюталық операцияларды, валюталық нарық пен алтын нарығының қызметтерін күнделікті оперативті түрде реттеуге бағытталған қысқа мерзімді шаралар.
Валюталық саясаттың мынадай формалары қолданылады:
1) Дисконттық валюталық саясат.
2) Девиздік валюталық саясат.
Сонымен қатар, девиздік саясаттың мынадай жүзеге асырылу формалары болады:
а)валюталық интервенция;
ә) валюталық резевтерді диверсифффикациял;
б) валюталық шектеу;
в) валюталардың алмастырылу дәрежесін реттеу;
г) валюталық бағам режимі;
д) девальвация;
з) ревальвация.
Дисконттық(есепке алу) саясаты-бір жағынан, валюталық бағам мен төлем баланысын реттеуге, екіншіден, ішкі несиелер динамикасын, ақша массасын, бағаны, жиынтық сұранысты реттеуге бағытталатын орталық банктің есепке алу мөлшерін өзгертуі.
Мысалға: пассивтіктөлем балансы кезінде капиталдың еркін орын ауыстыруы жағдайында есепке алу мөлшерінің көтерілуі, ең төменгі пайыз мөлшерлемесі бар елдерден, капиталдың келуін ынталандырып, төлем балансының жағдайын жақсартады және валюталық бағамды арттыра түседі. Ал егер орталық банк есепке алу ресми мөлшерін төмендететін болса, отандық және шетелдік сыртқа ағылып, төлем балансының активтік қалдығы азаяды және валютаның бағамы төмендеді.
Қазіргі жағдайда дисконттық теріс әсері болады. Ал оның төмендеуі төлем балансына кері әсер етіп, яғни капиталдың сыртқа ағылуына жол береді.
Девиздік саясат- мемелекеттік ұйымдардың немесе орталық банктің шетел валюталық сату және сатып алу жолымен ұлттық валюта бағымына әсер ету әдісі.
Ұлттық валюталық бағамына көтеру мақсатында орталық банк шетел валютасын сатады, ал бағымын түсіру үшін, шетел валютасын ұлттықвалютаға айырбастау арқылы сатып алады .
Девиздік саясат көбіне валюталық интервенция формасында жүзеге асыралады. ВАлюталық интервенция Х1Х ғасырдан бастап қолданыла бастаған. Алтын монометаллизімі алынып тасталғаннан кейін валюталық интервенция кеңнен қанат жайды. Екіншідүниежүзілік соғыстан кейін, жаңа құбылыс ретінде мемлекетаралық валюталық реттеу ұйымдары- ХВҚ, сондйақ аймақтық –Еуропалық валюталық институт құрылды (1994 ж) .
Валюталық резервтерді диверсификациялау – бұл халықаралық есеп айырысуларды қамтамасыз ету, валюталық шығындардан сақтау мақсатында әр түрлі валюталарды қосу жолымен валюталық резервтердің құрылымын реттуге бағытталған мемлекеттің және банкердің саясаты.
Бұл саяса қарапайым түрде түрде тұрақсыз валюталарды сату және халықаралық есеп айырысулар үшін қажетті тұрақты валюталарды сатып алу жолымен жүзеге асырылады.
Валюталық паритет және валюталық бағам режимі Ұлттық және мемлекетаралық реттеу объктісі болып табылады .
Девальвация мен ревальвация – валюталық бағымын саясаттың дәстүрлі әдістеріне жатады.
Девальвация мен ревальватция – ұлттық валюталық бағамын шетел валюталарына қатынасы бойынша төмендеу.
Ревальвация ұлттық валюта бағамын шетел валюталарына қатынасы бойынша жоғарлату.
Валюталық шектеу – резиденттер мен бейрезидеттердің валюталар және басқа валюталық құндылықтармен жасалатын операцияларына заңды түрде немесе әкімшілік түрде тиым салуы немесе шектеуі.
Валюталық шектеу валюталық бақылаудың құрамындас бөлігі болып табылады. Валюталық шектеу валюталық заңдылықтармен бекітіледі. Валюталық шектеудің мақсаттары мынандай:
- төлем балансын теңдестіру;
- валюталық бағымды қолдау;
- ағымдағы және старегиялық міндеттерді шешу үшін мемлекеттің қолында валюталық бағалылықтардың шоғырлануы.
Валюталық шектеу мынандай қағидаларға сүйенеді:
- Валюталық операциялардың орталық және өкілетті (девиздік) банктерде орталықтандырылуы;
- Валюталық операция жасау үшін рұқсат қағазының (лицензия) берілуі;
- Валюталық шоттарды толық немесе жартылай жабу;
- Валюталардың қайтарымдылығын шектеу.