Аурудың тұрақтылығы және даму себебі

Жұғымтал эктиманы шығу ақуалындағы індет процесін зерттеу барысында тек қана биологиялық құбылыстармен ғана емес, табиғи- географиялық, әлеуметтік-экономикалық (қой қожалықтары) жағдайларымен байланыстылығы ескерілді.
Зерттеу жұмысы Алматы облысының Кербұлақ ауданының қой қожалықтарында жүргізілді. Бұл өлке жұғымтал эктиманың тұрақты ошағына айналып, жыл сайын осы жерлерде тіркеледі. Көптеген ғалымдардың пікірінше жұғымтал эктиманың тұрақты орын алуы, вирустың сыртқы ортаға төзімділігінен болып саналады.
Н.Г.Самойловтың мәліметі бойынша Алматы облысындағы жайылым жерлерде жұғымтал эктиманың вирусы 270-300 күнге дейін сыртқы ортада сақталады. Ал жердің беткейінде және мал қиында 200 күн, мал қораларында 3-5 жылдай сақталады.
Алматы облысының географиялық рельефі және өсімдіктер саласы әралуан. Алматы облысының таулы аймақты зоналарының басқа жерлерден айырмашылығының зор екенін ескере отырып, 2005 жылы 26-маусымда жұғымтал эктиманың қоздырушысын нақты анықтап білу үшін зерттеу жұмыстары жүргізілді. Вирустың топырақтағы сақталу уақытын анықтауда Н.Г.Самойловтың әдісі қолданылды.
Құрамында вирус бар материал (қабыршақ капронды қапта) 5 және 10 см тереңдіктегі топыраққа көмілді.
Вирустың өмір сүру уақытын анықтау үшін 10,15,20,30,40,60,80 және 100 күндік күшіктерге биосынама қойылды. Зерттеу нәтижесі 6-кестеде көрсетілген.
6-кесте. Жаз мезгіліндегі Жоламан елді мекеніндегі таулы-құмды жерлеріндегі жұғымтал эктима вирусының өмір сүру ұзақтығы.

Зерттеу жүргізілген мерзімі Зерттеу объектісінің тереңдігі Құрамында вирус бар материалдың сақталуы (тәулік) және қойылған биосынаманың нәтижесі
10 15 20 30 45 60 80 100
26.06.2005 Беткейлік + - - - - - - -
5 см + + + + + - - -
10 см + + + + + + + +
9.07.2005 Беткейлік + + - - - - - -
5 см + + + + + + - -
10 см + + + + + + + -
9.08.2005 Беткейлік + + + + - - - -
5 см + + + + + - - -
10 см + + + + + + - -

6-кестеде көрсетілген мәліметтерге қарап, жер бетінен 10 см тереңдіктегі вирустың сақталу мерзімі Кербұлақ ауданының топырағындағы вирустың өмір сүру уақытының ұзақтылығының жалпы Алматы обысының көрсеткішінен айырмашылығы жоқ.
Н.Г.Самойловтың мәліметі бойынша жұғымтал эктиманың қоздырғышы жаз айларында 80 күндей өмір сүреді. Алматы облысының топырақтағы вирусы 100-120 күндей өмір сүретін болса, біздің тәжірибемізде вирустың инактивациясы ертерек басталды (15-60 күнге).
Біздің зерттеулерімізде жұғымтал эктима қоздырушысының топырақ бетінде өмір сүру белсенділігі тез жойылатындығын байқадық , ол 15-60 күндей шамасында болды.
Кербұлақ ауданының жартылай құмды-тасты топырағында жұғымтал эктима қоздырғышының белсенділігін тез жою себебі , оның топырағының бетінің жазда қарқынды қызуында.
2005 жылы 26-маусымда топырақтың температурасын өлшеу жүргізілді. Зерттеу жүргізгенде топырақ 15.00-де 60°-тай қызған, бұл топырақ беткейіндегі температура, ал 5 см тереңдікте 47°-қа дейін қызған.
Кербұлақ ауданының қой қожалықтарында жұғымтал эктиманың стационарлық ошағының болуы, қой қораларында вирустың ұзақ уақыт сақталуында деп болжауға болады. Бірақ біз жүргізген зерттеулерде аурудың шығуы қоражайдан басқа жағдайда болуы мүмкін.
2004 жылы Жоламан елді мекенінде «Газовик» қой қожалығында ұйымның малын көбейту мақсатында жаңа қой қорасы салынды. 2005 жылы наурыздың аяғына таман бұл ұйымға жаңа саулық басы қосылды, ол қой басы Аязбаевқа тапсырылды. Осыған қарамастсн сәуір айының алғашқы күндерінде қозылар арасында көктемгі қоздау кезінде жұғымтал эктима ауруы тіркеле бастады. Ал тамыз айында отардағы 70% мал басы осы ауруға шалдықты.
Жоғарыдағы келтірілген мысалға ұқсас жағдайлар бұрын қой ұсталмаған «Малайсары» бөліміндегі қой қожалықтарында орын алды.
Салыстырмалы зерттеу 2005 жылы «Малайсары» бөлімінде де жүргізілді, бұл жерде де қой қорасы жаңа салынған (аға шопан Хасанов Я). Бұл қой қожалығында жұғымтал эктиманың тіркелуі көктемде басталды.
Жұғымтал эктиманың өршуі Сәрсенбеков С., Аязбаев А. (2004ж), Алданбаев Н., Мұқанғанов А.(2005ж) қой отарларында да кездесті. Бұл мәліметтерге қарап жұғымтал эктиманың таралуы вирустың сыртқы ортада сақталуынан деп есептеуге болады, бірақ ол әлі нақты дәлел емес.
Сондықтан да біздің зерттеулеріміздің қорытындысы бойынша тек қана эктима вирусының сыртқы ортада ұзақ сақталуынан аурудың түпкілікті түрде дамуы кейде орындалмайтыны анықталды. Осыған орай қой қожалықтарындағы көктемгі мал төлдеу науқанында аурудың шығуына зор көңіл бөлдік. Осындай 2005 жылғы қой қоздау науқаны кезінде емізілетін қозылардың ауыз қуысының кілегейлі қабығында эктималық зақымдану пайда болып, ал олардың енелерінің желіндері зақымдалғанын тіркедік. Осымен бірге саулықтардың желініндегі патологиялық процестер аяқталуға жақындаса, емшектегі қозылардың эктималық зақымдануы жаңадан басталған. Осы келтірілгендерді, яғни патологиялық процестердің қозылар мен саулықтарда дамуы (Аязбаев К және Думшибаев С отарларында) 7-кестеде бейнеленген.
7-кесте. Аязбаев К және Думшибаев С отарларындағы жұғымтал эктимаға зерттеген саулықтардан 2005 жылы туылған қозылардың тізімі.

Реттік № Шопанның аты-жөні Саулықтардың инв.№ Қойлардың ауруының кезеңі Қозының инв. № Қозылардың ауруының кезеңі
1 Аға шопан Аязбаев К. 03283 Қабыршақтың түсу кезеңі 02554 Везикул-пустул кезеңі
2 --||--||-- 05281 --||--||-- 02581 Қабыршақтану кезеңі
3 --||--||-- 04286 --||--||-- 02228 Везикул-пустул кезеңі
4 --||--||-- 09223 --||--||-- 02565
5 --||--||-- 00593 --||--||-- 02410 Қабыршақтану кезеңі
6 --||--||-- 07578 --||--||-- 02591 Везикул пустул-кезеңі
7 --||--||-- 09297 --||--||-- 02316 --||--||--
8 --||--||-- 21753 --||--||-- 02321 --||--||--
9 Аға шопан Думшибаев С. 01510 --||--||-- 02055 --||--||--
10 --||--||-- 01510 --||--||-- 02084 Қабыршақтану кезеңі
11 --||--||-- 21221 --||--||-- 03291 Везикул пустул-кезеңі
12 --||--||-- 06231 --||--||-- 03122
13 --||--||-- 04243 --||--||-- 02029 Қабыршақтану кезеңі
14 --||--||-- 04243 --||--||-- 02020 Везикул пустул-кезеңі
15 Аға шопан Аязбаев К. 01271 --||--||-- 02511 --||--||--
16 --||--||-- 20195 --||--||-- 02317 --||--||--
17 --||--||-- 36593 --||--||-- 02207 --||--||--
18 Аға шопан Аязбаев К. 05301 --||--||-- 02232 --||--||--
19 --||--||-- 01755 --||--||-- 02259 --||--||--
20 --||--||-- 03891 --||--||-- 02301 Қабыршақтану кезеңі
21 --||--||-- 01317 --||--||-- 02610 --||--||--
22 --||--||-- 05206 --||--||-- 02412 Везикул- пустул кезеңі
23 --||--||-- 01492 --||--||-- 02618 --||--||--
24 --||--||-- 08670 --||--||-- 02334 Қабыршақтың түсу кезеңі
25 --||--||-- 08670 --||--||-- 02335 --||--||--
26 Аға шопан Думшибаев 04250 --||--||-- 02098 Қабыршақтың түсу кезеңі
27 --||--||-- 04250 --||--||-- 02099 --||--||--
28 --||--||-- 03270 --||--||-- 03121 --||--||--
29 --||--||-- 11265 --||--||-- 02911 --||--||--
30 --||--||-- 07274 --||--||-- 03203 --||--||--
31 --||--||-- 07274 --||--||-- 03204 --||--||--
32 --||--||-- 23269 --||--||-- 02012 --||--||--
33 Аға шопан Аязбаев 21222 Пустул кезеңі 02497 Қабыршақтану кезеңі
34 --||--||-- 43202 --||--||-- 02359 --||--||--
35 --||--||-- 33273 --||--||-- 02385 Қабыршақтың түсу кезеңі
36 --||--||-- 33274 --||--||-- 02386 --||--||--
37 Аға шопан Думшибаев 19263 --||--||-- 02916 --||--||--
38 Аға шопан Думшибаев 01392 Пустул кезеңі 02001 Қабыршақтану кезеңі
39 --||--||-- 13269 --||--||-- 02038 --||--||--
40 --||--||-- 21273 --||--||-- 03115 Қабыршақтану кезеңі
41 --||--||-- 21274 --||--||-- 03114 --||--||--
42 --||--||-- 23203 --||--||-- 02911 Қабыршақтың түсу кезеңі
43 --||--||-- 23203 --||--||----||--||-- 02912 Қабыршақтану кезеңі
44 --||--||-- 29274 --||--||-- 02023 --||--||--

7-кестеге қарап аурудың инфекциялық ахуалдың өршуі саулықтарда, сондай-ақ қозылардың енесінің арасында да болатындығы белгілі болды.
Желіндерінде қабыршақтары түсе бастаған саулықтардан алынған 14 қозының ернінің терісінде оның көпіршіктену (везикул-пустул) кезеңі басталып, кейбіреулерінде қабыршақтану басталған.
Жұғымтал эктиманың қоздырғышымен инфекцияланған 30 саулықтың 10 басы ауруды қозылардан жұқтырған деп санауға болады. Мысалы, Аязбаев отарында инв № 21222, 43202, 33273, 33274; Думшибаев отарындағы инв № 01392, 13269, 21273, 21274 т.б. саулықтарды атауға болады. Бізден ертеректегі зерттеулерде саулықтардың жұғымтал эктиманың генитальды түрін олардан туған қозылардан жұғады делінсе, біздің зерттеулеріміз бойынша керісінше қозыларға ауру генитальды түрмен ауырған саулықтардан жұғады.
Қозылардың арасындағы жұғымтал эктима кезінде саулықтардың қатысының бар-жоқтығын анықтау үшін, 2005-2006 жылдар арасында бұл аурудың динамикасын анықтау жүргізілді. Саулықтарды ай сайын клиникалық тексеруден өткізіп отырдық. Жұғымтал эктима динамикасын білу үшін, Аязбаев К және Думшибаев С шопандарының отарларында жалпы мал басын зерттеудің нәтижесі 8-кестеде келтірілген.
8-кесте. Саулықтардың жұғымтал эктимасының өтуінің генитальды түрінің динамикасы.

Тексерілген күні Шопанның аты-жөні Тексерілген саулық Ауруы
15 сәуір
2005 ж Аязбаев К. 300 5
Думшибаев С. 380 3
Мамыр 2005 ж Аязбаев К. 298 4
Думшибаев С. 370 2
10-маусым 2005 ж Аязбаев К. - 1
Думшибаев С. 385 -
17-шілде 2005 ж Аязбаев К. 320 1
Думшибаев С. 380 1
21-тамыз 2005 ж Аязбаев К. 400 5
Думшибаев С. 390 4
Қыркүйек 2005 ж Аязбаев К. 400 -
Думшибаев С. 392 -
22-қазан 2005 ж Аязбаев К. 410 3
Думшибаев С. 395 3
29-қараша 2005 ж Аязбаев К. 410 -
Думшибаев С. 395 1
16-желтоқсан 2005 ж Аязбаев К. 420 1
Думшибаев С. 400 2
Қаңтар 2005 ж Аязбаев К. 410 1
Думшибаев С. 400 -
28-ақпан 2006 ж Аязбаев К. 415 4
Думшибаев С. 410 5
19-наурыз 2006 ж Аязбаев К. 420 4
Думшибаев С. 410 4

2005 жылғы сәуірден 2006 жылғы наурызға дейін жүргізілген зерттеулерден кейін Аязбаев К және Думшибаев С отарларында қойлардың жұғымтал эктимаға , оның генитальды түрімен шалдыққаны анықталды. Осы зерттеу барысында қой отарында эктиманың генитальды түрі ғана емес, желіндік, терілік түрлері де жиі кездестірілді. Қозылар арасындағы инфекцияның энзоотия түрі басылысымен, вирус ересек малдардың организміне еніп, сол жерде сақталады, мал қораларында жиі кездеседі, қатты шөптер мал терісін зақымдайды. Сол себепті малдың басым көпшілігі инфекцияны тез қабылдап, ауруға деген сезімталдығы төмендейді. Д. Шмид және Г.И. Лопатниковтың айтуынша инфекцияның стоматиттік, терілік және тұяқ аралық түрлері біздің зерттеулерімізде кездесті. Инфекция көбінесе макро-микрожарақаттар арқылы беріледі. Ауруға шалдыққан қозылар тікелей немесе жанама түрде ауруды бірінші қозыдан екіншісіне жұқтырып отырады. Ауруды көбінесе жетім қалған қозылар көп таратады, себебі олар бір саулықтан екінші саулыққа, бір отардан екінші отарға ауысып отырады. Әсіресе аурудың өршуі малдарға таңба салғанда жиілейді. Қырғызстанда (Сукеев Ш 1973) және Грузияда (Цханая Т, 1976) зерттеулердің нәтижесінде вирустың жыл сайын айналымда болуы шаруашылықтарда вирустың тарау көзі жиілеп пайда болуымен тығыз байланыстылығын келтірген. Жоғарыда аталған ғалымдардың жұмысында келтірілген деректер біздің зерттеулерімізде орын алды. Осыған қоса біздің ойымызша жұғымтал эктиманың мал арасында таралуына осы өлкелердегі жабайы күйіс қайырушылардың маңызы өте зор.
Жұғымтал эктиманың ошағы – оның вирусының орын тепкен (ерні, тұяқ арасы т.б.) және нақтылы қалыптасқан жағдайда ауру агентінің сау төлдерге берілу қаупі төнген мал қоралары және жайылымдары болып табылады. Сол қорада немесе жайылымда бағылатын ауру жануарлар инфекцияның көзі болып, аталған территория ластанып індет ошағына айналады.
Біздің бақылауымызша жұғымтал эктиманың бір ауру шыққан ошақтан тысқары таралуы аудан және облыс көлемінде жаңа індет ошақтарының пайда болуына әкеліп соқтырады. Мысалы Жоламан ауылынын ауырған қозылардың вирусы «Салмен», «Малайсары» қой қожалықтарында таралып отырғанын тіркедік.
Жұғымтал эктиманың ошағының тұрақтылығы – аурудың маусымдылығына байланысты (қой қоздау науқаны, шөптің өсіп қатаюы т.б.) белгілі бір уақыт аралығында тұтанып қайталанып тұратындығы анықталды. Осындай себептердің салдарынан мұндай ошақта аурудың оқтын – оқтын білінуі байқалды. Жалпы індет ошағының тұрақтануына жануарлардың арасында микроб алып жүрушілердің (жетім қозылар, генитальды түрмен ауырған ересек қойлар т.б.) болуы және басқа да вирус тасымалдаушылардың және зардапты эктима қоздырушысының сыртқы ортада ұзақ уақыт сақталуынан.