ПАЙДА ТЕОРИЯСЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ ЭВОЛЮЦИЯСЫ

Әрбір дәуірдің есті өкілдерін пайда теориясы толғандырды және әр дәуір оны өзінше анықтады, сөйтіп осы теорияға өз көзқарастарын білдіріп толықтырды. Пайданың қайнар көзін түсіндіру талпынысының алғашқылары болып XV-XVII ғасырларда мерканталистер жасаған. Олардың пайымдауынша, пайда сыртқы саудада туындаған. Тауарды шет елде жоғарғы бағамен сату арқылы адамдар пайда табады.
Пайда теориясына экономнкалық теория классиктері А.Смит пен Д.Рикардо сүбелі үлес қосты. Пайданың қайнар көзін олар өндірістен таба білді. А.Смит өзінің басты еңбегі "Табиғатты зерттеу және халықтар байлығының себептері" (1776 ж) деген еңбегінде былай деген: "жұмысшылардың материалға қосқан құнының өзі екі бөлшекке бөлінеді,біреуі олардың жалақысын төлеуге, екіншісі –кәсіпкердің пайдасын төлеуге кетеді. А.Смит пайданы кәсіпкердің жалдамалы жұмысшы еңбегі өнімнен шегеру ретінде қарастырған. А.Смит ойын былай қорытындылаған: пайда — бұл жұмысшының төленбеген еңбегі, алайда оның қорытындылары қарама-қайшылықта болды. А.Смит өнім құнының осы бөлігі кәсіпкерге оның капиталының қызмет жасағандығын "марапаттау" ретінде жүзеге асқанын айтқан. А.Смиттің пайданы- бұл кәсіпкерге оның капиталының қызмет жасағандығын марапаттау идеясы өзінің ізбасарлары тапты: кейініректеу "ұстамдылық", "күтушілік", "тәуекелділік" теориялары пайда болып, бірақ ол теориялардың мәні - пайданың нағыз қайнар көзін жасыруында болды.
Д.Рикардо өзінің пайдаға көзқарасын "Саяси экономия және салық салуды бастау" деген еңбегінде баяндаған, онда ол жалақы мөлшері мен пайда бір-біріне кері қатынаста болатындығын дәлелдеуге тырысқан. "...Пайданың жоғарылуы немесе темендеуі, жалақының төмен немесе жоғары болуымен байланыстылығын" айтқан. Демек, Д.Рикардоның айтуынша, пайда - бұл жұмысшылар өндірген қосымша құн.
К.Маркс өзінің "Капитал" деген еңбегінде пайданы егжей-тегжейлі қарастырып қомақты үлес қосты. Ол былай деген: "Пайда қосымша құнның өзгерген түрі", сөйтіп барлық авансыланған капитал қызметі нәтижесінің түрін бейнелеген. К.Маркс пайданын нағыз қайнар көзі ретінде жалдамалы жұмысшыға төленбеген қосымша еңбекті есептеген.
Маркстың ойы бойынша, сыртқы құбылыста көрінетін нәрсе сол-пайда айналым сапасында тауарды сатқан кезде өмірге келеді. Шын мәнінде пайда бұл өткерілетін қосымша құн, бұл қосымша құнның өзгерген түрі және өндіріс саласында жалдамалы жұмыс күшімен жасалады.
Батыс экономистері жасаған қазіргі пайда тұжырымдамасы бұл ұғымды әртүрлі көзқараста баяндаған. Ол өндіріс факторларын (жер, еңбек, капитал, кәсіпкерлік қызмет пен ақпаратты айтамыз) қолданған табыс ретінде қарастырылады.
Американ ғалым-экономисті Пол Самуэльсон пайдаға деген бірнеше көзқарасты атап көрсетті:
1. пайда өндіріс факторынан алынған "шартсыз" табыс ретінде
және оны кәсіпкерлердің өзі тікелей қолданады;
2. пайда кәсіпкерлік қызметті марапаттау ретінде және техникалық
жетілдіруді ендіру;
3. пайда тұрақсыздық жай-күйді тудырушы ретінде және
тәуекелділік үшін төлем;
4. пайда монопольды табыс ретінде.
Осындай көзқарас американ жоғарғы оқу орны студенттерінің "Экономикс" оқулығының авторлары Кэмбелл Р. Макконнелл мен Стенли
Л.Брюде қалыптасқан. "Экономический образ мышления" оқулығының авторы П.Хейне былай дейді: пайданың дұрыс анықтамасы жоқ, себебі бұл көп қырлы ұғым жәнс оның мазмұнын "екшеп сорттау қажет, егер біз экономикалық жүйе қызметінің механизмін түсінгіміз келсе"':.
Осы әртүрлі қысқаша шолу пайданың қайнар көзіне көп түрлі көзқарастың барлығын көрсетеді. Таза сандық, көзқарас тұрғысынан пайданы қолға түскен шағын табыс пен жалпы шығындардың арасындағы айырма ретінде анықтаған абзал.
Кезкелген тауар өндірушінің мақсаты барынша көп пайда табу. Алайда нарыққа өз тауарымен шыға отырып, ол алдыменен белгілі ақшалай қолға түсетін шағым түсімді (табыс) алуды жоспарлайды. Тауар өндірушінің қолға алатын түсімін талдай отырып, табыстың үш түрін бөлектеуге болады: жиынтық, орташа және шекті:
а) жиынтық табыс (ТК) —белгілі тауар мөлшерін сатқанда алынатын ақшалай сома. Жиынтық (жалпы) табыс тауар санын(а) оның бағасына (р) көбейткенгс тең:
ә) орташа табыс (АК) - салынатын бір тауар бірлігінен алынатын, табыс:
б) шекті табыс (МК.) — бұл қосымша тауар бірлігін сатқандағы алынатын, қосымша табыс. Шекті табыс жиынтық (жалпы) табыстың n бірлігі тауары мен жиынтық (жалпы) табыстың n=1 бірлігі тауарының арасындағы айырмаға тең:
Тауар өндіруші өндіріс көлемі мынандай болғанда максимум пайдаға қол жеткізеді, қай кезде шекті табыс шекті шығынға тең болған жағдайда: МС =МR.
Өндіріс факторлары бірін-бірі өзара толықтырып отырады. Бұл кезде өндіріс көлемін қысқартпайды және факторлардың өзара алмасуы мүмкін. Ең қарапайымы өндірістік функция болып табылады, соның көмегімен тек қана екі өндіріс факторы-еңбек (L) пен капитальдьі (К) өзара байланысы ашылады. Бір өндіріс факторының (L) өзгеруіне қарай және басқа фактордың (К) өзгермеуімен шығарылу өзгеріле бастайды.
Максималды пайдалылықтың тепе-теңдігін талдау мен анықтау үшін жаңа экономикалық ұғымдарды енгіземіз: жиынтық (жалпы) өнім, орташа өнім және шекті өнім.
Жиынтық (жалпы) өнім (ТР) - бұл өнімнің жалпы саны, осы фактордың сандық анықталуы кезінде және басқа да өзгермейтін өндіріс факторында ендіріледі.
Орташа өнім (АР) - бұл жиынтық өнім өзгермелі факторының осы фактор санының (L) қолданбағанды мына қатынасы;
Шекті өнім (МР)- бұл қосылған өнім, осы өндіріс факторының бір бірлігіне ұлғайған кезде алынады:
Шекті өнім еңбегінің қалай өзгеретіндігін байқастық. Белгілі мәнділікке дейін ол өсе түседі: онан соң төмендей, бастайды. Бұнда шекті еңбек өнімділігі төмендеуінің іс-әрекеті байқалады. Онын мән-мағынасы мынада: егер бір фактор ұлғайса, ал басқа факторлар өзгеріссіз қалады, онда өндіріс факторының қосымша өнімі кеми бастайды.
Барлық көрсеткіштердің динамикасын графикте көрсетеміз, ол үшін жиынтық, орташа және шекті өнім еңбегінің қисығын тұрғызамыз.
К.Маркстың пайымдауымша, пайда - бұл қосымша кұн. Оны өндіріс аясында жалдамалы жұмыс күші жасайды және тауар айналымы саласында ескеріледі.
Егер пайданы "Р" арқылы, ал өндіріс шығынын (С+У) "К" арқылы белгілесек, онда W=с+v+m формуласы мына түрді иеленеді W=К+Р, Тауар құны енді шығындар плюс пайда қосындысы ретінде бейнеленеді. Айтпақшы "шығындар плюс пайда" термині Батыс елдерінің "Экономикс" және "Маркетинг негіздері" оқулықтарында кеңінен қолданылады'.
Тауар құны К+Р формуласында ендігі жерде еңбекпен көрінетін байланысты байқатпайды. Мұның екі бөлшегі де өзгертілген түрде көрсетіледі: өндіріс шығындары мен пайдасы - еңбектің емес, авансталған капитал шығынының нәтижесі ретінде болмақ.
Пайданың абсолюттік мөлшері немесе оның массасы, капиталды қолданудың табыстылық деңгейін көрсетпейді. Табыстылық деңгейі тең қана пайда нормасында байқалады. Пайда барлық авансталған капиталдың туындысы ретінде байқалғандықтан, оның нормасы қосымша құнның барлық авансталған капиталға қатынасымен анықталады. Пайда нормасы төмендегідей формула түрінде болады:
Пайда нормасы пайдалылық, табыстылық, өндіріс рентабелділік дәрежесін көрсетеді. Пайда нормасына қандай факторлар әсер етеді? 1). Қосымша құнның нормасы.
Қосымша құнның нормасы жоғары болса, соғұрлым оның абсолюттік мөлшері үлкен болады демек бұл пайда нормасы деген сөз.
Ғылыми-техникалық революция әсерімен капиталдың қорлану, процссі оның органикалық құрылымының (С:V) өсуіне алып барады, сөйтіп өзгермелі капиталдың үлесі салыстырмалы төмендейді; ал тұрақты капиталдың үлесі-ұлғайады. Өзгермелі капиталдың мөлшері кем болған сайын, қосымша құн да кемиді және пайда нормасы да солай болады.
Бірдей капитал (100 ақша бірлігі) бар екі кәсіпорынды (фирманы) мысалға алып керейік.
Бірінші кәсіпорынды (фирма) ол тұрақты жәнс өзгермелі капиталдар арасында 75С+25V қатынаста бөлінеді; ал екіншісінде -80С+20V. Қосымша құн нормасы бірдей болғанда =100% бірінші жағдайда пайда нормасы — 25% тең болады:
3). Капитал айналымы.
Пайда нормасына капиталдың айналу саны әсер етеді. Егер капитал 80С+20Ү кезінде капитал бір аймалым жасаса, онда қосымша құн нормасы 100° кезінде пайда нормасы 20% тең болады. Егер сол капитал екі айналым жасаса, онда пайда нормасы 2 есе артып, 40%-ды құрайды.
4). Тұрақты капиталды колдануды үнемдеу.
Экономия өте жетілген немесе өте арзан машина, жабдықтарды қолдану жолымен және ғылыми жаңалықтар мен өнертапқыштарды пайдаланудың арқасында қол жеткізіледі.
2. 3. Сапа аралық бәсеке теориясы, орташа пайданың және өндіріс бағасының құрылуы.
Біркелкі тауарларды өңдіретін кәсіпорындар (фирма) әртүрлі техникалық жабдықтармен жабдықталған, сондықтан ондағы өндіріс шығындары мен тауар құны біркелкі емес, әртүрлі. Сапа аралық бәсеке процесінде жеке құндар үнемі қоғамдық, нарықтық құнға (өндіріс бағасына) теңестіріліп отырады. Нарықтық құн болса, негізгі тауар массаларының орташа өндіріс жағдайымен анықталады. Осы процестің салдары кәсіпорынды (фирма) бөлшектеу болып табылады және олардың бірі ішкі салалық бәсекеге өтеп бере алмай күйресе, оның тауарларының жеке құны орташа салалық құннан жоғары болғаны; басқалары байи түседі, онда оның тауарларының жеке құны орташа салалық құннан төмен болады. Сала арасындағы бәсеке тауардың жеке құнын қоғамдық нарықтық құнға және өндіріс бағасына теңестіреді.
Бұл жағдайдың қалай болатындығын қарастырамыз. Айталық, үш өндіріс саласында қызмет жасайтын кәсіпорындардың барлығында біркелкі айырбасталған капитал мөлшері және қосымша құн нормасы -100%-ы бар, бірақ олардағы капиталдық брганикалық құрылымы әртүрлі. Алайда, олардағы капиталдың әрқайсысы 100 долларға тең.
Өндіріс процесінің бұл жағдайында 100 бірлікке тең бір және сол капиталға, бірінші саланың кәсіпкерлері-10, екіншісі -20 және үшіншісі қосымша құнның 30 бірлігін алады. Мұндағы алынған қосымша құн мөлшері әртүрлі және пайда нормасыда ондай, сөйтіп бірінші сала кәсіпкерін өзінің капиталын өте ыңғайлы үшінші салаға аударуға итермелейді. Бірінші саладан капиталдың кетуі онда өндіріс көлемі мен тауар ұсынымын қысқартуды күшейтеді және тауардың бағасы олардың құнынан асып кетеді, пайда нормасы артады.
Өнеркәсіптің ІІІ-ші саласына капиталдың құйылуы өндірістің дамуына ілып барады, тауар ұсынымы оларға деген сұранымнан асады, демек тауар бағасы құннан төмен түседі және пайда нормасына төмендейді. Өнеркәсіптің барлық үш саласындағы пайда нормалары орташа пайда нормасына теңестірілгенде (біздің мысалда ол 20% құрайды), капиталдың уысуы уақытша тоқтатылады және нарықтағы тауарлар олардың құнымен өткерілмейді, олар өндіріс бағасы орташа арқылы өткеріледі. Өндіріс бағасы өндіріс шығыны плюс орташа иайдаға тең. Өндіріс бағасы - бұл тепе —теңдік баға, онда қарама-қарсы мақсаттар, мүдделер, бәсекенің әсері теңестіріледі және капиталды өте ыңғайлы салу сайлы ақпарат жойылады. Кейде экономистер мұндай тепе-теңдікті астрономиялық "қара тесікті" космостық объекті деп атайды. Бұл объектініц ішіидегі болып жатқан процес туралы барлық ақпарат жойылады.
4. Бәсекелестік күрес сипаты.
Бәсекелестік — бұл рынок шаруашылығына қатысушылардың арасындағы өндірістің жалпы жағдайы үшін, тауарды дұрыстап сату мен сатып алу үшін бақталастық.
Бәсекелестік - экономикалық күрес, оқшауланған өндірушілердің өнім, жұмыс, қызмет көрсету үшін өзінің мүдделерін қанағатгандырудағы өзара бақталастығы және олар осы сенімді сатумен, жұмысты орындаумен сол бір тұтынушыға ғана қызмет көрсетумен байланысты. Бәсеке -тауар өндірушілердің капиталды ыңғайлы салу саласы үшін, өткізу нарығы, шикізат кездері үшін өзара жарысуы және бір мезгілде қоғамдық өндіріс пропорциясын стихиялы реттеудің өте әсерлі механизмі.
Бәсеке қоғам өмірінде өте маңызды орын алады. Ол өз бетінше жұмыс атқаратындарды ынталапдырады, тауар өндірушілер бәсеке арқылы бірін-бірі бақылауы да мүмкін. Олардың тұтынушы үшін күресуі бағаның төмендеуінс, өндіріс шығынынын азаюына, өнім сапасының жақсаруына, ғылыми-техникалық прогрестің күшеюіне алып келеді.
ХІХ-шы ғасырдың аяғында монополияның пайда болуымен бәсекелестік күрсстс, күштеу тәсілі қолданылды. Мысалы: бәсекелестің, шикізаттың, өткізу рыногын, несиесін, патентін алып қою, бағасын түсіру, жұмыс күші нарығын жаулап алу. Сондай-ақ тікелей қиянат жасау тәсілі қолданылады: өрт қою, жарылыс жасау, қауіпті бәсекелесті өлтіру, шпиондық, мемлекеттік төңкеріс және т.б.
Бәкелестік күрестің баға еместік тәсілі дс пайда болуда. Бәсекелестіктің баға еместік тәсіліне мыналар жатады: тауар сапасының, жаңаруын, дизайнын жақсартумен байланыстылығы, оның өте үлкен ассортименттілігі және сатылғаннан кейінгі өте жоғарғы сервистік қызметі. Бұл тәсілдер негізінен екі топқа жіктеледі: өнім үшін бәсекелестік және сату шарты бойынша бәсекелестік.