Морфологиялық ерекшеліктері

. Құжаттар тілінде өткен шақ есімшенің қыпшақтық -ған тұлғасының орнына оғыздық -мыш вариантын қолдану орын алған. Мысалы, отыр-мыш, айтылмыш, шығармыш. Етістіктің III жақтағы -ды қосымшасының орнына — дүр тұлғасын қодану орын алған. Мысалы, етіләдүр, көрінедур. Етістіктің III жақ көпше түріне -лар жалғауының жалғануы кездеседі. Мысалы, бардьишр, қойсалар. Тұйық етістіктің -у жұрнағының -ғу варианты да беріледі. Мысалы, жазғучы, турғучы т.б. Сонымен қатар есімшенің -тын-тұғын жұрнақтарының орнына турған сөзін келтіру орын алған. Мысалы, жаза турған. Қазақ тіліндегі ресми іс қағаздар стилінде бұл келтірілген тұлғалар жүйелі түрде қолданылмайды.
Лексикалық ерекшелігі. Бұл кезендегі қазақ әдеби тілінің сөздік құрамы: 1) жалпы халықтық қазақ тілі лексикасы, 2) араб-парсы сөздері, 3) орыс сөздері. Іс қағаздарында қолданылған кейбір сөздердің қызметі мен мағынасына талдау жасайтын болсақ, төре - XIX ғасырға дейін ақ сүйек нәсілді адам мағынасында жұмсалған. Оның ресми адам болуы шарт болмаған. Ал XIX ғасырдың II жартысында бұл атаумен ақ сүйек тұқымдарын да қарадан шыкқан әкімдерді де, орыс әкімшілігі өкілдерін де атай бастаған. Би сөзі шешен, тапқыр, билік айтушы мағынасында қол-данылатын болса, бұл кезенде әлеуметтік термин болып қалыптасады. XIX ғасырдың екінші жартысында би сөзі үш жылға сайланып қойылатын, ресми әкімнің атауы ретінде қолданылады.
Осы тұста қазақ қоғамының әлеуметтік және әкімшшк құрлысын бейнелейтіи көптеген жаңа сөздер әдеби тілден орын алып, терминдік мәнге ие болды. Олар: сенат, белые, старшын, ауылнай, жандарал, ұлық, атқамінер, атшабар, әкім, дуан, пошташы, шен, жарлы т.б.
Қазақ жеріне империялық соттың келуімен байланысты закон, сот, статья, іс, арыз, абақты, қараңғы үй, тұнтуыі, тұтқын сөздері пайда болды. Бұладың бірқатары калька жолымен жасалса, бірқатары орыс тілінен енді.
Бұл кезеңдегі ресмиіс қағаздар тілінің алдыңғы кезеңдерге қарағанда әлдеқайда қазақшаланғанын байқауға болады. Іс қағаздарын жазу стилінде, безендіруде жоғарыда сөз болған XVIII ғасыр іс қағаздар стиліндегі XIX ғасырдың I жартысындағы ресми іс қағаздар стиліндегі ерекшеліктср сақталады. Мысалы, жоғары лауазымды атайтын стандарттар патша хазратлары (Его Величество), г-нерел-губернатор хазратлары т.б. Бұл дәуірде де араб сөздерінің көбірек қолданылғанын атауға болады. Мысалы, хизмет (служба), хисаб даптары (список служебный) уалайт (территория по определенному административному делению), низам (положение), жария бұйрық (приказ опубликованный) т.б.
Бұл кезеңге тән тағы бір ерекшелік — ресми іс қағаздар стиліне тән стандарт сөздер мен тұлғалардың пайда болып, тұрақтала бастауы. Мысалы, бұйрық-жарлықтардағы міндеттеу ұғымын білдіретін етістік тұлғасы (должно быть, должны делать) көбінесе шартты рай мен керек сөзінің тіркесі арқылы берілген. Мысалы, қолдарын қойсалар керек, тексирип қарап тұрса керек, жібермесе керек т.б. Мұндағы қойсалар керек қазіргі қоюлары керек немесс қойсын, қарап тұрса керек қарап тұру керек немесе қарап тұрсын, жібермесе керек - жібермеу керек немесе жібермесін тұлғаларының орнына жұмсалған.
"Стильдік стандарт элементтер" қатарына мағлұмдур (известно), бұйырамын, бұйырылдур, тағайын қылынады, аталмыш, бойунча, тұрадағы, қараған, атына т.б. сөздер жатады. Олардың бірқатары калька жолымен жасалғаны байқалады. Мысалы, төмендегі — нижеследующий, жоғарғы көрсетілген — вышеуказанный, жоғарыда аталмыш — вышеназванный,, бекітіледі, тағайын болады — назначается, атына — на имя т.о.
Бұл кезеңдегі ресми іс қағаздар стилінің тағы бір ерекшелігі қазақ сөздерінен жасалған терминдердің қалыптаса бастауы. Мысалы, приказ — бұйрық, распоряжение — жарлық, положение — ереже, прошение — арыз, қарыз, подпись - қол (қою), повинности — алық-салық, чиновник — төре, начальник - ұлық, тюрьма — абақты .(лабақты) н-бақты, кибитковладелец - үй иесі т.б.
"Әсіресе заң - законға қатысты ресми документтерде юриспруденция терминдері негізінен қазакша қалыптасады. Бұған осы саладағы ұғым атауларының бұрыннан қазақтардың әдет-гұрып заңы ("Обычное право") бойынша жасалып, тұрақталып қалғаны үлкен себепкер болды. Олар: дay, бітім, билік, кеңес (заседание), айғақ, құн, жаза, жауапкер, іс қорғау (зашита), тергеу (судопроизводство), мойнына алу (признание), даугер, тоғыз (бір тоғыз) төре, тебе басы, шығын, тергеу, іс (дело служебное) сияқты сөздер".
Бұл кезендегі ресми іс қағаздар тілінің лексикалық құрамы үш қабаттан тұратынын жоғарыда айтып кеттік. Соның бір қабаты - араб-парсы сөздері. Бұл сөздер бұдан бұрынғы кезендерде де іс қағаздарында актив қолданыл-ғандықтан едәуір тұрақталған. Оған мысал ретінде айп (айып), шариат (шариғат), кефіл (кепіл), куә, куәлік, кунә сөздерін келтіруге болады.
Обвинение, наказание, признание, доказание сияқты орыс сөздері қазақ тіліне құраңды етістіктер арқылы аударылған. Мысалы,.
обвинение — айыпқа тарту
наказание — жазаға тарту
признание — мойнына алу
доказание — мойнына салу
Қазіргі қазақ тілінде мұндай сөздер есім сөзге етістік тудырушы -ла, -ле, -да, -де, -та, -те жұрнақтары + тұйық етістіктің -у жұрнатының жалғануы арқылы жасалады. Мысалы, айыптау, жазалау, мойындау, қаралау т.б.
Сөз болып отырған кезенде нормалану процесі әлсіз болды. Бір ұғымды беруде қазақша, орысша, араб-парсыша сөздердің параллель қолданылуы жиі кездесіп отырды. Мысалы кеңсе сөзімен қатар, сол ұғымды білдіру үшін махкама сөзі, қақ сөзімен жалоанье сөзі, шығын сөзі мен расход сөзі, ереже сөзі мсн положение сөзі, закрн сөзі мен низам, закон сөздері қатар қолданылды.
ХІХ ғасырдың II жартысындағы іс қағаздары стилінің едәуір дамуына әсер еткен өлеулі оқиғаның бірі- Семей облысы әскери генерал-губернаторының 1992 ж. 20-21 қаңтарда шығарған N 459 жарлығы. Бұл жарлық ресми орындарға жазылатын өтініш- шағымдарды қазақтардың өз-ана тілінде жазуларына рұхсат ету жайында болатын. Жарлық "Дала уалаятының" газетінде 1898 жылы 7 ақпанда жарияланды. Бұл кезеңде баспа бетін көрген ресми іс қағаздарының дені орыс әкімшілік орындарының халық арасына тарату үшін шығарған түрлі құжаттары, сондықтан олардың көпшілігі орыс тілінен аударылған аударма материалдар. Бұл материалдар тіліне аудармашыдардың көпшілігі татар, башқұрт болғандығы, аудармашылардың білім, тіл білу дәрежесі әсер етпсй қойған жоқ.
Ресми іс қағаздарының тарихы көне дәуірден басталса да, XIX ғасырдың екінші жартысында оның түрінің көбейіп, тілі мен стилінің біраз жетілгенін көреміз. Бұл дәуірдегі іс қағаздарына әкімшілік орындарының бұйрық - жарлықтары, заң жинақтары мен әр түрлі ережелер, эпистолярлық материалдар кіреді. Бұлардың тілінде көне әдебй тілдік формалар өзге стильдерге қарағанда көбірек сақталған.
XIX ғасырдың II жартысы қазақ халқының экономикалық, саяси-өкімшілік және мәдени дамуындағы елеулі прогрестік роль атқарған белгілі кезең болғаны мәлім. Бұл кезең Қазақстан территориясының толықтай Россия мемлекетінің қол астына кіруінің аяқталуымен тікелей байланысты еді.
1868-69 жылдардағы патша өкіметінің қыр облыстарын басқару жөніндегі ережелері Қазақстанда ел билеу, әкімшілік жүйесінің жаңа түрін енгізді. Қазақстан территориясы 3 генерал-губернаторға бағынған 6 облысқа бөлінді,ал облыстар уезге, уездер болыстарға, олар ауылдарға бөлінді. Орал және Торғай облыстары Орынбор генерал-губернаторына, Ақмола және Семей облыстары Батыс Сібір генерал-губернаторына, Жетісу жене Сырда-рия облыстары Түркістан генерал-губернаторына қарады. Патша өкіметі бұл кезде өзінің отаршылдық саясатын жүргізуде татар; тілмаштарының "көмегінен" бас тартып қазақтың ұлттық буржуазиясына арқа сүйей бастады. Патша өкімшілігінің бұйрық-жарлықтарын жергілікті өкімдерге өз тілінде жеткізу, отаршылдық саясатты күшейте түсу, өкілеттік құжаттарды жергілікті халықтардың ана тілінде жариялап, сөзсіз орындатыру, патша өкімстінің ресми көзқарастарын халық арасына кең тарату- мақсаты қазақ тілінде шығатын газетті қажет етті. Сөйтіп, алғашқы газеттер жергілікті әкімдердің қазақ елін басқару ісін жеңілдету ниетімен шығарыла бастады.
Ташкентте 1870-1882 жылдар аралығында "Түркстан уәлиатының газеті", Омбыдан 1882-1902 жылдар арасында "Дала уәлатының газеті", 1895 жыдан бастап Троицкіде "Торғай газеті» шығып тұрды. Бұл газетгер ресми орган болуына қарамастан қазақ әдеби тілін дамытуға, оның бір тармағы ресми іс қағаздар тілін дамытуға үлкен үлес қосты.
Түркстан уәләятының газеті (1870-1883)
Қазақ тіліндегі алғашқы газет Түркстан генерал-губернаторының орталығы Ташкент қаласында 1870 жылы жарық көрді. Газеттің алғашқы нөмірі "Түркстан уәләятының газеті" деген атпен "Туркестанские ведомости" газетіне қосымша ретінде 1870 жылдың 28 апрелінде шықты. Газеттің бірінші нөмірінде басылған мәлімнамада "Туркстан генерал-губернаторының бұйрығы бойынша үшбу айдан ба-танып Туркстан газеті шығады. Осы газеттерде бәрі жұртқа мәлім болмақ үшін генерал-губернатордың әр түрлі бұйрығы жазылар және жаңа қабарлар, сауда тақырыпты жазылар және Ташкентте уаөәзге шаһарларда болған әр түрлі сөздер уа қабарлар жазылар. Бұл газет орысшадан басқа сартша, қазақтарға керектісі қазақша болып жазылар'0 делінген. Газеттің айына 4 нөмірі (екеуі қазақша, екеуі өзбекше) шығып тұрды. Газет алғашқы хабарламада "Түркстан ведомстыларына" қосымша делінгенмен, көп ұзамай-ақ өз алдына жеке газет ретінде шығыл тұрған. Газет редакторы он жылдан астам уақыт бойы генерал-губернатордың тілмашы Ш.М. Ибрагимов болды. "Шагимардан Мирясович Ибрагимов (1841-1891) Ш.Уалихановтың жақын достарының бірі болған, ұлты — башқұрт, көп жылдар бойы Петербургта, Ташкенттс тұрып, тілмаштық қызмет атқарған. Әуелі коллежский советник, кейін статский советник чинін алған адам. 1881 жылы Қашқарға, кейін араб елдеріне консул болып кеткен".
Газеттің негізгі бағдарламасы - үкіметтің бұйрық-жарлықтарын, сот орындарының үкімдерін, сауда хабарларын, Россия жене басқа мемлекеттердің өмірінде кездесетін оқиғаларды, шаруашылық хабарларын жазып тұру болды.
Сонымен қатар мұнда қазақ халқының тарихы, мәдениеті, әдебиетіне қатысты материалдар да жарияланды. Материалдар мазмұнына қарапайым негізгі екі топқа бөлінеді; ресми және ресми емес, Ресми материалдарға үкімет бұйрықтары, кейбір саяси -экономикалық, мәселелер, ресми емсс бөлімге жай корресионденциялар, тарихи мақалалар мен көркем әдебиет үлгілері жатты. Газет материалдары иублицистикалық, ғылыми, көркем әдебиет және ресми іс қағаздар стилінде жазылды.
Газеттің 1877 жылғы 2 марттағы номірінде оның тиражи туралы "Осы февральдің жиырма ушінші күнніе че (шейін-Б.А.) біздің қазақ тілінде басылатуғын газетті алатұғын кісінің есебі екі жүз қырық кісі" деп корсетеді.
Газеттің 1882 жылғы 4-номірінде "Дала генерал-губернаторлығының" құрылын жатқандығы, оның орталығы Омбы қаласы болып, оған Ақмола, Семей, Жетісу облыстары қарайтындығы айтылады. Түркстан генерал-губер-наторының ұлыксатымен шығып тұрган "Түркістан уәләяты газетінің" қазақша белігінің 1883 жылы жабылуына осы жағдай себепші болған болуы керек.
Дала уәләятының газеті (1888-1902)
Қазақ тіліндегі екінші газет алғашқы газет жабылғаннан кейін 5 жыл өткен соң, 1888 жылдың 1 январынан бастап жаңадан құрылған. Дала генерел-губернаторының органы ретінде оның әкімшілік орталығы —Омбы қаласында шыға бастады. Газет алғашқысында Ақмола облыстық ведомостыларына жалғама ретінде (орысша "Особое прибавление к Акмолинским областным ведомостям" деген атпен), кейін 1894 жылдан бастап Ақмола, Семей, Жетісу облыстарының недомстларына жалғама ретінде "Дала уәләятының газеті" деген атнен (орысшасы — "Киргизская степная газета") жұмасына бір рет өз алдына болек шығып тұрған.
Зерттеуші Б. Әбілқасымов: "Орысша "Киргизская степная газета" деп аталуымен байланысты казақша "Қырдың қазақ газеті" деп атау керек", деген ұсыныс түседі, бірақ газет редакциясының неге екені белгісіз бұрынғы атын өзгертпей қалдырғанын көреміз. "Дала уәләятының газеті", 1886, N 32"13 деп жазады. Газетті шығарушы және оның бақылаушысы Дала генерал-губернаторы болды.
Газет "Ақмола облыстық ведомстыларының баспаханасында басылып, Қазақстанның барлық түпкір-түпкіріне дерлік тараған. "Газеттің редакторы ретінде ор уақыт И.Козлов, К.Михайлов, Г.Абаза деген кісілер қол қойып отырған, қазақшасын үзбей басқарған, яған "старший переводчик" қызметін атқарған Ешмухамед Абылайханов болды."14
Бұл газет шығарудағы патша үкіметінің алдына қойғон мақсаты генерал-губернатор Таубенің 1893 жылгы II декабрнде бекітіп берген газет бағдарламасына көрсетіледі. Ол бағдарлама бойынша газет "жоғарғы ұлықтардың қазақ даласына қатысты бұйрық-жарлықтарымен қазақтарды та-ныстырып тұруға, сондай-ақ, олардың арасына елдің табиғаты, тұрмысы, шаруашылық жайы (мал шаруашылығы, егіншілік, айырбас сауда т.б.) және мәдени өмірі (әдет-ғұрып, өсиет, ертек, әңгіме, халықты сауаттандыру т.б.) туралы хабарларды таратуға" тиісті болды. Шын мәніндегі көздегені - қазақ халқын ағарту емес, үкімет жарлықтарын ана тілінде тарату арқылы оны сөзсіз орындаттыруды қамтамасыз ету, жергілікті халықты басқаруды жеңілдету, қазақтың артта қалған патриархалды шаруашылығын біраз ілгері көтеріп, оны патша үкіметінің шикізат жөніндегі қажетін өтейтін дәрежеге жеткізу, сондай-ақ, қазақтың өз тілін дамыта отырып, сол кездің өзінде "патша үкіметін орыстандыру саясатына зиянын тигізе бастаған" шағатай, түрік, татар тілдерінің ықпалына қарсы күресу болды. Сөйтіп, өзінің отаршылдық саясатын одан әрі күшейте беру мақсатын ұстады.
Газет екі бөлімнен тұрды: ресми және ресми емес. Ресми бөлімінде ("Бұйрықтар жазылатын бөлегі" газеттегіше) патша өкіметінің жергілікті әкімдерінің қазақтарға қатысты бұйрық-жарлығы жарияланып отырды. Ресми емес ("Бұйрықтан басқа сөздер жазылаты бөлегі") бөлімінде ел басқару жайы, егіншілікті өркендету, отырықшылыққа көшу, сауда хабары, мәдени хабарлар, көршілес ел жадалықтары т.б. жарияланды. Газет тиражы жайлы зерттеуші Б. Әбілқасымов: "Газеттің барлық тиражы бізге мәлім емес, бірақ бір мәліметте газетке "міндетті жазылушылар" дегеннің (болыстың, ауылдың қызмет адамдары) саны 1332 адам екені көрсетіледі"15 деп жазады.
Газет редакциясы кейде жоғарыдағы бекітілген бағдарламадан шығып кетіп, қараңғы халықтың көзін ашатын материалдарды да басып отырған. Газеттің кейін жабылуына да осы жағдай себеп болған сияқты.
Фонстика-орфографиялық ерекшелігі. Газеттер араб әліппесінің әріртерін пайдаланған. Басқа системадағы тілдің дыбыс жүйесін бейнелейтін бұл алфавит, қазақ тіліне қанша ыңғайласа да, оның дыбыстық жүйесін дәл бере алмады. Бұны дауысты дыбыстар таңбасының жеткілксіздігінен байқауға болады. Қазақ тіліндсгі 9 дауысты дыбыс бар-жоғы 3 таңбамен таңбаланды. Басқа түркі тілдері сияқты, қазақ тілінде де сөз мағыналарын өзгертуде дауысты дыбыстардың үлкен роль атқаратындығын ескерсек, әр түрлі дауыстылардың бір таңбамен таңбалануы сөз мағынасын ашуда үлкен қиындық келтіргені мәлім а, о, е дыбыстарын таңбалау үшін 1 әріп, ы,і,и,е дыбыстарын таңбалау үшін 1 әріл, о, ө, ұ, ү, у дыбыстарын таңбалау үшін 1 әріп қолданылды. Сондықтан сөз құрамында әр топтағы дауыстының қайсысы келіп тұрғанын тек контекске қарап ажыратуға болатын еді.
Газет тілінде буын үндестігі сақталып отырған. Ал әріп үндестігі қазіргі әдеби тіліміздің нормасы бойынша сөздің соңғы буындарында кездеспейді, айтылуда естілсе де, жазуда еленбейді. Ал газет материалдарында еріндік дауыстылар сөздің барлық буынында жазылған. Мысалы, болұс, ұлқғ, үйсун, орұс, жұмұс, бұйрұқ, оқұб, орнұғыб, тұсундұрсе т.б. "Сол кезде қазақ тілінде бар дауыссыз дыбыстар араб әліппесіндегі әріптер арқылы толық таңбаланған. Араб әлінпесінде жоқ әріптер парсы тілінен алынып толықтырьшған. Мәселен араб тілінде жалпы п,г,ч дыбыстары жоқ болгандықтан, алфавитте оның таңбалары да болуы мүмкін емсс еді. Мұндай жағдайда ол дыбыстарды таңбалау үшін, парсылардың қолдануындай, бұрыннан бар әріптерге шартты белгілер қосып отырган. ...Арабта да, парсыда да жоқ дыбысын таңбалау үшін шартты түрде и мен к иің қосындысы ... алынған."16
"Дала уәләяты газетінде" п әріпі тек араб, парсы, орыс тілінен енген сөздерде ғана жазылған. Мысалы, пайда, падша, переуад, прикуар, положении, партии т.б. Ал қазақ сөздсрінде мағынаға нұқсан келмейтін жердің бәрінде п орнына б әрпін жазу жүйелі түрде орын алған. Мысалы, көб (көп), табтық (таптық), жазыб (жазып) т.б.
Газет тілінде г әріпінің орнына к әріпінің жазылуы жиі кездеседі. Мысалы, кенерил (генерал), кубернатор (губернатор), казета (газета),- кимнизия (гимназия), золок (залог), акроном (агроном). Г, к фонемалары жасалу жолдары бірдей, бірі - ұяң, бірі - қатаң дыбыстар. Г әрпінің орнына к-нің жазыла беруі, біріншіден, бұл дыбыстардың жалпы түркі тілдерінде мағына ажыратарлық функциясының болмағандығынанн болса керек. Н.А. Баскаков бұл дыбыстардың фонемалық мәнге ие болуларын араб-парсысы тілдерінен сөз ену дәуірімен байланыстырады.17
"... сөз мағынасына нұқсан келмейтін жағдайда г орнына к әрпін жаза беру тәжірибесі тек жалғыз баспасөз материалдарында ғана емес, революцияға дейінгі қазақ жазбаларының бәрінде дерлік кездесетін жайт".18
"Түркстан уәләяты", "Дала уәләяты" газеттерінде в фонемасын белгілейтін таңба кездеспейді. Сондықтан в дыбысын у, б, ф әріптерімен таңбалап отырған. Мысалы, Уайаннай кубернатор (военный губернатор), переуад (перевод), зауад (завод), фиурал (февраль), сауетник (советник), общестуа (общество), чиновник (чиновник), добереность (доверенность), биставка (выставка), Ибаноф (Иванов), Абылайханоф (Абылайханов) т.б. Газеттерде қазақ тіліндегі дыбыс үндестігі көп жерде еленбей, түбірге қосылатын қосымшалар түбірдің соңғы дыбысына үндеспей жалғана берген. Мысалы, көч-белі (көшпелі), уақыт-дан (уақыттан), казип-ді (газетті), іс-ден (істен), міндет-лі (міндетті), ұлығ-лары-ның (ұлықтарының), тақырыб-ды (тақырыпты) т.б.
Түбірдің қандай дыбысқа аяқталғанына қарамастан газеттерде көптік жалғаудың тек -лар, -лер варианты қосылып отырған. Мысалы, халық-лар, тіл-лер, фарман-лар, сөз-лер, адам-лар т.б. -дар-дер вариантын қолдану сирек ксздеседі. Мысалы, халық-дар, тоб-дар, оку-дар т.б.
Жалғау, шылаулардың бөлек, бірге жазылуында белгілі зандылық байқалмайды. Мысалы, ілік септігі қосымшасы өзі жалғанған сөзден бөлек жазыла береді. Ал. да, де, ғой, ақ, соң шылаулары өзінің алдындағы сөзбен үнемі дерлік бірге жазылып отырады. Мысалы, түскенсоң, чақырым-дайақ, қалғандағана, болғансоң т.с.с.
Менен (бірлән, білән, илан, мен) тұлғасы көмектес септігі қызметінде келсін, жалғаулық шылау ретінде келсін сөзден бөлек жазылып отырған.
Жеке компоненттері танылмастай болып кірігіп кеткен сөздер болмаса, екі сөз қатар тұрып бір мағынаны бергенде, олар бөлек жазылған. Мысалы, ат арба (поезд), бөтен жұрт (иностранный), фирман нами (приказ) т.б. Қазіргі тілімізде жігі білінбей кірігіп кеткен "биыл", "бүгін"сөздері "бу жыл", "бұ күн/' түрінде жазылған. Мысалы, Семей оязы Кереку Қарқаралының нече жылдан бері зарығып тосқан сиезі бұ жылда болды. ("Дала уәләятының газеті", 45, 1899 жыл". Түркстан казиті бұ жылда да бұрынғыдай Ташкент қаласыпда басылады. ("Түркстан уәләятыныц газеті", 14, 1873)
Пунктуация. "Дала уолояты газстіндс" араб оліппссінің қолданылганы молім. Арабтарда бсргі кезге дейін белгілі ережеге сай қолданылған тыныс белгілері болған емес. Соидықтан жалгыз қазак. смес араб оліппссін пайдалан-ган шыгыс тілдеріиің қай-қайсысында да копке дейіп тыныс белгічсрі болмады.
Ең алғашқы баспасозіміз "Түркстан уөләяты газетінде" ешбір тыныс белгісі қолданылмаған. "Дала уөләяты газетінің" алғащк,ы жылдарындағы номерлерінде де тыныс белгі кездеспейді. Тек қана үзақ күрделі ой немесе біртүтас пікір біткенін білдіру үшін екінші ой жаңа жол-дан басталып жазылғаны байқалады. Сол бір абзацтағы сойлемдсрдің озін бір-бірінен ажырату қиындық хелтіреді.1894 жыддан бастап кейбір сойлемдердің жігін ажыратуга сирек те болса, сызықша, жүлдызша сияқты шаріты таңбаларды қолданған.