Түркстан уәләятының газеті

Қазақ тіліндегі алғашқы газет Түркстан генерал-губернаторының орталығы Ташкент қаласында 1870 жылы жарық көрді. Газеттің алғашқы нөмірі "Түркстан уәләятының газеті" деген атпен "Туркестанские ведомости" газетіне қосымша ретінде 1870 жылдың 28 апрелінде шықты. Газеттің бірінші нөмірінде басылған мәлімнамада "Туркстан генерал-губернаторының бұйрығы бойынша үшбу айдан ба-танып Туркстан газеті шығады. Осы газеттерде бәрі жұртқа мәлім болмақ үшін генерал-губернатордың әр түрлі бұйрығы жазылар және жаңа қабарлар, сауда тақырыпты жазылар және Ташкентте уаөәзге шаһарларда болған әр түрлі сөздер уа қабарлар жазылар. Бұл газет орысшадан басқа сартша, қазақтарға керектісі қазақша болып жазылар'0 делінген. Газеттің айына 4 нөмірі (екеуі қазақша, екеуі өзбекше) шығып тұрды. Газет алғашқы хабарламада "Түркстан ведомстыларына" қосымша делінгенмен, көп ұзамай-ақ өз алдына жеке газет ретінде шығыл тұрған. Газет редакторы он жылдан астам уақыт бойы генерал-губернатордың тілмашы Ш.М. Ибрагимов болды. "Шагимардан Мирясович Ибрагимов (1841-1891) Ш.Уалихановтың жақын достарының бірі болған, ұлты — башқұрт, көп жылдар бойы Петербургта, Ташкенттс тұрып, тілмаштық қызмет атқарған. Әуелі коллежский советник, кейін статский советник чинін алған адам. 1881 жылы Қашқарға, кейін араб елдеріне консул болып кеткен".
Газеттің негізгі бағдарламасы - үкіметтің бұйрық-жарлықтарын, сот орындарының үкімдерін, сауда хабарларын, Россия жене басқа мемлекеттердің өмірінде кездесетін оқиғаларды, шаруашылық хабарларын жазып тұру болды.
Сонымен қатар мұнда қазақ халқының тарихы, мәдениеті, әдебиетіне қатысты материалдар да жарияланды. Материалдар мазмұнына қарапайым негізгі екі топқа бөлінеді; ресми және ресми емес, Ресми материалдарға үкімет бұйрықтары, кейбір саяси -экономикалық, мәселелер, ресми емсс бөлімге жай корресионденциялар, тарихи мақалалар мен көркем әдебиет үлгілері жатты. Газет материалдары иублицистикалық, ғылыми, көркем әдебиет және ресми іс қағаздар стилінде жазылды.
Газеттің 1877 жылғы 2 марттағы номірінде оның тиражи туралы "Осы февральдің жиырма ушінші күнніе че (шейін-Б.А.) біздің қазақ тілінде басылатуғын газетті алатұғын кісінің есебі екі жүз қырық кісі" деп корсетеді.
Газеттің 1882 жылғы 4-номірінде "Дала генерал-губернаторлығының" құрылын жатқандығы, оның орталығы Омбы қаласы болып, оған Ақмола, Семей, Жетісу облыстары қарайтындығы айтылады. Түркстан генерал-губер-наторының ұлыксатымен шығып тұрган "Түркістан уәләяты газетінің" қазақша белігінің 1883 жылы жабылуына осы жағдай себепші болған болуы керек.
Дала уәләятының газеті (1888-1902)
Қазақ тіліндегі екінші газет алғашқы газет жабылғаннан кейін 5 жыл өткен соң, 1888 жылдың 1 январынан бастап жаңадан құрылған. Дала генерел-губернаторының органы ретінде оның әкімшілік орталығы —Омбы қаласында шыға бастады. Газет алғашқысында Ақмола облыстық ведомостыларына жалғама ретінде (орысша "Особое прибавление к Акмолинским областным ведомостям" деген атпен), кейін 1894 жылдан бастап Ақмола, Семей, Жетісу облыстарының недомстларына жалғама ретінде "Дала уәләятының газеті" деген атнен (орысшасы — "Киргизская степная газета") жұмасына бір рет өз алдына болек шығып тұрған.
Зерттеуші Б. Әбілқасымов: "Орысша "Киргизская степная газета" деп аталуымен байланысты казақша "Қырдың қазақ газеті" деп атау керек", деген ұсыныс түседі, бірақ газет редакциясының неге екені белгісіз бұрынғы атын өзгертпей қалдырғанын көреміз. "Дала уәләятының газеті", 1886, N 32"13 деп жазады. Газетті шығарушы және оның бақылаушысы Дала генерал-губернаторы болды.
Газет "Ақмола облыстық ведомстыларының баспаханасында басылып, Қазақстанның барлық түпкір-түпкіріне дерлік тараған. "Газеттің редакторы ретінде ор уақыт И.Козлов, К.Михайлов, Г.Абаза деген кісілер қол қойып отырған, қазақшасын үзбей басқарған, яған "старший переводчик" қызметін атқарған Ешмухамед Абылайханов болды."14
Бұл газет шығарудағы патша үкіметінің алдына қойған мақсаты генерал-губернатор Таубенің 1893 жылгы II декабрнде бекітіп берген газет бағдарламасына көрсетіледі. Ол бағдарлама бойынша газет "жоғарғы ұлықтардың қазақ даласына қатысты бұйрық-жарлықтарымен қазақтарды та-ныстырып тұруға, сондай-ақ, олардың арасына елдің табиғаты, тұрмысы, шаруашылық жайы (мал шаруашылығы, егіншілік, айырбас сауда т.б.) және мәдени өмірі (әдет-ғұрып, өсиет, ертек, еңгіме, халықты сауаттандыру т.б.) туралы хабарларды таратуға" тиісті болды. Шын мәніндегі кездегені - қазақ халқын ағарту емес, үкімет жарлықтарын ана тілінде тарату арқылы оны сөзсіз орындаттыруды қамтамасыз ету, жергілікті халықты басқаруды жеңілдету, қазақтың артта қалған патриархалды шаруашылығын біраз ілгері көтеріп, оны патша үкіметінің шикізат жөніндегі қажетін өтейтін дәрежеге жеткізу, сондай-ақ, қазақтың өз тілін дамыта отырьш, сол кездің өзінде "патша үкіметін орыстандыру саясатына зиянын тигізе бастаған" шағатай, түрік, татар тілдерінің ықпалына қарсы күресу болды. Сөйтіп, өзінің отаршылдық саясатын одан әрі күшейте беру мақсатын ұстады.
Газет екі бөлімнен тұрды: ресми және ресми емес. Ресми бөлімінде ("Бұйрықтар жазылатын бөлегі" газеттегіше) патша өкіметінің жергілікті әкімдерінің қазақтарға қатысты бұйрық-жарлығы жарияланып отырды. Ресми емес ("Бұйрықтан басқа сөздер жазылаты белегі") бөлімінде ел басқару жайы, егіншілікті өркендету, отырықшылыққа кешу, сауда хабары, мәдени хабарлар, көршілес ел жаңалықтары т.б. жарияланды. Газет тиражы жайлы зерттеуші Б. Әбілқасымов: "Газеттің барлық тиражы бізге мәлім емес, бірақ бір мәліметте газетке "міндетті жазылушылар" дегеннің (болыстың, ауылдың қызмет адамдары) саны 1332 адам екені көрсетіледі"15 деп жазады.
Газет редакциясы кейде жоғарыдағы бкітілген бағдарламадан шығып кетіп, қараңғы халықтың көзін ашатын материалдарды да басып отырған. Газеттің кейін жабылуына да осы жағдай себеп болган сияқты....
Фонстика-орфографиялық ерекшелігі. Газеттер араб әліппесінің әріптерін пайдаланған. Басқа системадағы тілдің дыбыс жүйесін бейнелейтін бұл алфавит, қазақ тіліне қанша ыңғайласа да, оның дыбыстық жүйесін дәл бере алмады. Бұны дауысты дыбыстар таңбасының жеткілксіздігінен байқауға болады. Қазақ тіліндсгі 9 дауысты дыбыс бар-жоғы 3 таңбамен таңбаланды. Басқа түркі тілдері сияқты, қазақ тілінде де сөз мағыналарын өзгертуде дауысты дыбыстардың үлкен роль атқаратындығын ескерсек, әр түрлі дауыстылардың бір таңбамен таңбалануы сөз мағынасын ашуда үлкен қиындық келтіргені мәлім а, о, е дыбыстарын таңбалау үшін 1 әріп, ы,і,и,е дыбыстарын таңбалау үшін 1 әріп, о, ө, ұ, ү, у дыбыстарын таңбалау үшін 1 әріп қолданылды. Сондықтан сөз құрамында әр топтагы дауыстының қайсысы келіп тұрғанын тек контекске қарап ажыратуға болатын еді.
Газет тілінде буын үндестігі сақталып отырған. Ал ерін үндестігі қазіргі әдеби тіліміздің нормасы бойынша сөздің соңғы буындарында кездеспейді, айтылуда естілсе де, жазуда еленбейді. Ал газет материалдарында еріндік дауыстылар сөздің барлық буынында жазылған. Мысалы, болұс, ұлұғ, үйсүн, орұс, жұұус, бұйрұқ, оқұб, орнұғыб, түсүндүрсе т.б. "Сол кезде қазақ тілінде бар дауыссыз дыбыстар араб әліппесіндегі әріптер арқылы толық таңбаланған. Араб әлінпесінде жоқ әріптер парсы тілінсн алынып толықтырылған. Мәселен араб тілінде жалпы п,г,ч дыбыстары жоқ болғандықтан, алфавитте оның таңбалары да болуы мүмкін емсс еді. Мұндай жағдайда ол дыбыстарды таңбалау үшін, парсылардың қолдануындай, бұрыннан бар әріптерге шартты белгілср қосып отырған. ...Арабта да, парсыда да жоқ дыбысын таңбалау үшін шартты түрде и мен к иің қосындысы ... алынған."16
"Дала уәләяты газетінде" п әріпі тек араб, парсы, орыс тілінен енген сөздерде ғана жазылған. Мысалы, пайда, падша, переуад, прикуар, положении, партии т.б. Ал қазақ сөздерінде мағынаға нұқсан келмейтін жсрдің бәрінде п орнына б әрпін жазу жүйелі түрде орын алған. Мысалы, көб (көп), табтық (таптық), жизыб (жазып) т.б.
Газет тілінде г әріпінің орнына к әріпінің жазылуы жиі кездеседі. Мысалы, кенерил (генерал), кубернатор (губернатор), казета (газета),- кимнизия (гимназия), золок (залог), акроном (агроном). Г, к фонемалары жасалу жолдары бірдей, бірі - ұяң, бірі - қатаң дыбыстар. Г әрпінің орнына к-нің жазыла беруі, біріншіден, бұл дыбыстардың жалпы түркі тілдерінде мағына ажыратарлық функциясының болмағандығынай болса керек. Н.А. Баскаков бұл дыбыстардың фонемалық мәнге ие болуларын араб-парсы тілдерінен сөз ену дәуірімен байланыстырады.17
"... сөз мағынасына нұқсан келмейтін жағдайда г орнына к әрпін жаза беру тәжірибесі тек жалғыз баспасөз материалдарында ғана емес, революцияға дейінгі қазақ жазбаларының бәрінде дерлік кездесетін жайт".18
"Түркстан уәләяты", "Дала уәләяты" газеттерінде в фонемасын белгілейтін таңба кездеспейді. Сондықтан в дыбысын у, б, ф әріптерімен таңбалап отырған. Мысалы, Уайаннай кубернатор (военный губернатор), иереуад (перевод), зауад (завод), фиурал (февраль), сауетник (советник), общестуа (общество), чиновник (чиновник), добереность (доверенность), биставка (выставка), Ибаноф (Иванов), Абылайханоф (Абылайханов) т.б. Газеттерде қазақ тіліндегі дыбыс үндестігі көп жерде еленбей, түбірге қосылатын қосымшалар түбірдің соңғы дыбысына үндеспей жалғана берген. Мысалы, көч-белі (көшпелі), уақыт-дан (уақыттан), казит-ді (газетті), іс-ден (істен), міндет-лі (міндетті), улығлары-ның (үлықтарының), тақырыб-ды (тақырыпты) т.б.
Түбірдің қандай дыбысқа аяқталғанына қарамастан газеттерде көптік жалғаудың тек -лар, -лер варианты қосылып отырғаи. Мысалы, халық-лар, тіл-лер, фарман-лар, сөз-лер, адам-лар т.б. -дар-дер вариантын қолдану сирек ксздеседі. Мысалы, халық-дар, тоб-дар, оқу-дар т.б.
Жалғау, шылаулардың бөлек, бірге жазылуында белгілі зандылық байқалмайды. Мысалы, ілік септігі қосымшасы өзі жалғанған сөзден бөлек жазыла бсреді. Ал. да, де,ғой, ақ, соң шылаулары өзінің алдындағы сөзбен үнемі дерлік бірге жазылып отырады. Мысалы, түскенсоң, чақырым-дайақ, қалғандиғана, болғансоң т.с.с.
Менен (бірлән, білән, илан, мен) тұлғасы көмектес септігі қызметінде келсін, жалғаулық шылау ретінде келсін сөзден бөлек жазылып отырған.
Жеке компоненттері танылмастай болып кірігіп кеткен сөздер болмаса, екі сөз қатар тұрып бір мағынаны бергендс, олар бөлек жазылған. Мысалы, ат арба (поезд), бөтен жұрт (иностранный), фирман нами (приказ) т.б. Қазіргі тілімізде жігі білінбей кірігіп кеткен "биыл", "бүгін"создері "бү жыл", "букүн' түрінде жазылған, Мысалы, Семей оязы Кереку Қарқаралының нече жылдан бері зарығып носқап сиезі бу жылда болды. ("Дала уәләятының газеті", 45, 1899 жыл". Туркстан казиті бү жылда да бұрынғыдай Ташкент қаласыпда басылады. ("Түркстан уәләятының газеті", 14, 1873)
Пунктуация. "Дала уәләяты газетінде" араб әліппесінің қолданылғаны мәлім. Арабтарда бергі кезге дейін белгілі ережеге сай қолданылған тыныс белгілері болған емес. Сондықтан жалғыз қазақ емес араб әліппесін пайдаланған шығыс тілдерінің қай-қайсысында да көпке дейін тыныс белгілсрі болмады.
Ең алғашқы баспасөзіміз "Түркстан уәләяты газетінде" ешбір тыныс белгісі қолданылмаған. "Дала уәләяты газетінің" алғашқы жылдарындағы номерлерінде де тыныс белгі кездеспейді. Тек қана ұзақ күрделі ой немесе біртұтас пікір біткенін білдіру үшін екінші ой жаңа жолдан басталып жазылғаны байқалады. Сол бір абзацтағы сөйлемдердің өзін бір-бірінен ажырату қиындық келтіреді.1894 жылдан бастап кейбір сөйлемдердің жігін ажыратуға сирек те болса, сызықша, жұлдызша сияқты шартты таңбаларды қолданған.
1896 жылғы 4 августағы 31-номерінен бастап "Дала уәләятының газетінде" тыныс белгілерінің қазіргі жаңа жүйссі туралы хабарлама жарияланады. Бұл хабарлама газеттің казақша бөлегінің ең басына, яғни, "Бұйрұқтар жазылағын белегі" деп аталатын бөлімінде ресми түрде ірі қаріптермен теріліп берілген. Газет осы хабарламаны сол жылдың аяғына дейін үзбей, әрбір номер сайын бірде бас мақала орнына, бірде "мағлұмнама" деген айдармен жариялап отырған.
"Дала уәләятыиың газеті" бетінде жарияланған тыные белгісі туралы негізгі қағидалардың және оны газетте қолдану тәжірибесінің игі әсері болғаны даусыз.
Лексика. Газет тіліндегі лексикалық құамы үш топтан тұрады:
1) қазақтың негізгі тол создері
2) араб-парсы тілдерінен ауысқан создер.
3) орыс тілінен енген создер.
Газет редакциясы тіл тазалығы үшін күресті. Газет бетінде жарияланған ресми құжаттар негізі орысша нұсқадан аударылып басылып отырса да, газет редакциясы халық тілінің өз байлығын сарқа пайдалануға тырысты. Сол себептен де болса керек, кейде қазақ ұғымында жоқ орыс сөздеріне балама таба алмаған жағдайда, ол сөздерді қазақ тіліне түсіндірме жолмен де аударып беріп отырған. Мысалы,
Век - жүз жыл
Иностранный – бөтен жұрт
Физический труд — жай қара жұмыс
Циркуляр — жариа бұйрұқ
Присяга - жан ашу
Миропой — дүние жүзілік
Защити — іс қорғау
Бұл терминдердің көбі сәтті табылған балама ретіндс әдеби тілде қалыптасып кетті. Ал бірқатарлары аударған сөздің мағынасын дәл бере алмағандықтан басқа сөздермен ауыстырылды. Орыс сөздерін қалайда қазақша аударып беруге тырысудың салдарынан кейде орысша терминдердің мағынасын бұрмалап, бұзып аудару фактілері де кездесіп қалады. Мысалы,
Поезд - ат арба
Учитель — Mолла
Профессор - үлама
Министр — уезір т.с.с.
Мұның бір қолайсыз жағы орыс сөздерін аударамын деп, еріксіз араб-парсы сөздеріне жүгінушіліктің орын алуы. Мәселен, "Дала уәләятының газетінде" орыстағы "положения" деген сөзді арабтың нифла деген сөзімен- аударған. Осы газеттің алғашқы жылдарындағы номерлерінде, орыс тіліндегі "приказ", "распоряжение" днген сөздер қазақ тіліне бір ғана араб сөзімен фарман нами деп аударылса, кейін бұл сөздің орнына қазақтың өз сөздерін пайдаланып "приказды — бұйрық, распоряжение — жарлық" деп диффс-рспциялап аударатын болған.
"Түркстан уәләяты газетінде" қауым сөзі қазіргі қоғам (общестио) сөзінің орнына қолданылған. "Дала уәләяты газетіндс" қауым — публичная деген сөздің де баламасы ретінде жұмсалған. Мысалы, Публичная библиотека — көп қауымға тиісіті кітабхана. Бөлме сөзі газеттерде орыс тіліндегі отдел, отделение, участок сөздсрінің баламасы ретінде қолданылған. Мысалы,
технический отдел — технически бөлме'
переписной участок — исаб алу бөлмесі
зав. участком — бөлме бастығы
Қазіргі қазақ тілінде "бөлме" сөзі "үйдің ішкі бөлігі" деген мағынада қолданылады. Жоғарыдағы мағынаны қазір бөлім деген сөз беріп жүр. Осы сияқты мағынасы өзгерген сөздерге кесім (постановление), белгі (указание) т.б. сөздерді келтіруге болады. Газеттердегі ресми іс қағаздар тілінде қолданылған орыс сөздерінің кейбірі, кейін қазақша баламасы табылуымен байланысты қазіргі әдеби тілімізде қолданылмайтын болды. Мысалы, наследник, периуад, периуидчик, обшестуа, книга, закон, жалованы, помощник, залок, копиа, подписка, положении, пол, расхот т.б. Газет бетіндегі ресми іс қағаздарында қылу етістігінің де қолданылу аясы бүгінгіден әлдеқайда кең. Мысалы,
исаб қылу — есеб алу
қылыб жүр — істеп жүрп
арыз қылады — арыз береді
болыс қыламын — болыс қоямын, болыстыққа бекітемін
бұйрық қыламын — бұйырамын
XIX ғасырдың II жартысына дейін мектеп, медреселерде сабақ берушілер көбінесе татар, башқұрт молдалары болды. Патша үкіметі мен қазақтардың арасындағы іс қағаздары да татар тілмаштары арқылы жүргізілді. Ал XIX ғасырдың 60 жылдарынан бастап, патша үкіметі ислам дініне тежеу салып, панисламизмгс қарсы белсенді күрсс жүргізеді.
XIX ғасырдың бірінші жартысында, -деп жазылған Қазақ ССР тарихында? - патша үкіметі ислам дініи қолдап, мешіттер салуға, мұсылманның діни кітаптарын басып шығаруға ақша босатып отырған еді. Ал сонан кейінгі жерде патша үкіметі ислам діні мсн мұсылман діни қызмсткерлерін қолдаудан іс жүзінде бас тартты. Мұндай теріс пйналудың себебі мұсылман діни қызметкерлерінің көпегсн өкілдерінің орысқа қарсы позицияда екендігіне бұл кезде патша үкіметінің көзі жетті ..,"19
"1868 жылғы Ереже бойынша қазақтың діни істері Орынбор муфтиінің (Мұсылман діни қызметкерлері бастығының) қарауына алынды. Молдалар жалпы азаматтық басқармаға, ал ол арқылы — Ішкі істер министрлігіне бағынатын болды. Молдаларды халық сайлайтын болды, бірақ бір болысқа бір молдадан артық сайланбауға тиіс болды және оның Россия мемлекетінің қол астындағы адамның болуы міндетті болды. Молдалардың молдалық атағын бекітетін және оны молдалықтан шығаратын облыстық басқарма болды. Сұраусыз мешіт салуға, жаңа мұсылман медреселерін ашуға тыйым салынды."20
Бұл шаралар үстіне 1883 жылғы Оқу министрі граф Толстойдың қазақ даласындағы әкімдерге берген мына нұсқауын қоссақ, патша үкіметінің бұл іске қаншалық мән бергенін байқау қиын емес. Ол нұсқауда былай дсп жазылган: "пресечь мусульманской пропоганде путь в среду Киргизии и что для этого прежде исего необходимо безотлагательно заменить в местных управлениях переводчиков и письмоводителей из татар и башкир природными киргизами, воспитавшимися в русских учебных заведениях, . . а затем постепенно вводить в официальную переписку с местным начальством киргизский язык с русским алфавитом"21. Бұл нұсқаудың қаншалықты тез орындалғанын төмендегі фактіден көруге болады. Сол 1883 жыллдың июнь айында жоғарыдағы нұсқауға жауап ретінде Торғай облысының әскери губернаторы Константинович татар, башқұрлардан уездік мекемелерде бірде-бір переводчик, болыстарда бірде-бір хат жүргізуші қалмағанын граф Толстойға хабарлаган.22
Бұл жағдайлар қазақ тіліне араб-парсы сөздерің жаңадан кіруіне де белгілі дәрежеде тежеу салған сияқты. Осы жағдайлардан ба, әлдс газет редакциисы газетті қазақ тілінде шығаруға тырысқандықтан ба "Түркістан уәләяты газетінің" тілінде араб-парсы сөздері ете сирек кездеседі, кездсскенінің өзі о бастағы тұлғасын мүлде өзгерткен, халықтың ауызекі тілінде қолданылып кеткендері ғапа. Ал "Дала уәлиятінің газеті" шыға бастаған XIX ғасырдың 80 жылдары араб-парсы сөздерінің кіру қарқыны мүлде әлсіреген болатын. Бұл газет патша әкімшілігінің органы болғандықтан, өз бетінде патша үкіметінің жоғарыдағы татарға қарсы саясатын насихаттаушы болды. Сондықтан "Дала уәләяты газеті" қазақ тіліне араб-парсы сөздерін көбірек кіргізуге ынталы болған жоқ. Сол кезде қазақ тілі грамматикаларын жазған орыс ориенталистері де (Иль-минский, Мелиоранский, Васильев, Лаптев т.б.) казақ тіліне араб-парсы, татар тілдерінің тигізген әсеріне қарсы күресіп, "Дала уәләяты газетінің" бұдан аулақ болуы үшін барлык шараны істеп бақты.
Дегенмен газет сол кезде халық ұғымына әбден сіңіп, оның қажетіне асып жүрген араб-парсы сөздерін батыл қолданды. Сондай-ақ қазақ ұғымында жоқ орыс сөздерін аударуда кей жағдайда термин ретінде араб-парсы сөздерін еріксіз кіргізуге де мәжбүр болды.
Алғашқы жылдары газет бетіндегі қазақшаға аударылып басылған ресми материалдарда орыс сөздсрін қолдану өте жиі кездеснтін болса, 1900 жылдарда және одан кейінгі кезеңде орыс сөздерінің саны азайып, оның есесінс қазақтың төл сөздерінің саны көбейгендігін байқауға бо лады. Араб-парсы сөздері белгілі мөлшерде өзгеріссіз қалыпі отырады. Мұның себебі уақыт ете келе аударма мәдениетінің едәуір көтерілуінде және әдеби тілді дамытып, газетгі қазақтың өз тілімен шығаруға тырысушылықтың болуында.