Ұзақ мерзімді несиелендіру

Тұрғын үй құрлысын жүргізу және сатып алу мақсатында, екінші деңгейлі банктер жеке тұлғаларды олардың ұсынған жылжымайтын мүліктер залогы есебінен ұзақ мерзімге несиелендіре алады. Несие мерзімдері мен ұсталынатын сыйақы мөлшері әр банк басқармаларының бекітуі бойынша еркін белгіленеді. Банк есебіне алу үшін ұзақ мерзімді несиелер бойынша төмендегі шот түрлері белгіленген.
Қолданбалы шот жоспары бойынша:
778-«Азаматтарға берілген ұзақ мерзімді қарыздар».
718-«Мерзімі ұзартылған қарыздар»
Енгізілген шот жоспары бойынша:
1414- «Клиенттерге ұсынылған орта мерзімді несиелер».
1417- «Клиенттерге ұсынылған ұзақ мерзімді қарыздар».
1424-«Несиелер бойынша клиенттердің мерзімі ұзартылған берешектері».
9941-«Ұзақ мерзімді қарыздар бойынша міндеттемелер».
7339-«Әр түрлі құндылықтар мен құжаттар».
Аналитикалық есепте несие бойынша берешектің есебі үшін дербес шоттар ашылған. Олар 7 санмен белгіленеді:
1- сан несиенің мақсатты бағытын анықтау үшін: «бірлік» 1-болса, тұрғын үй сатып алу үшін «екілік» 2 – болса, тұрғын үй құрлысы үшін келесі 4 сан- қарыз шотының нөмірі, 6- сан кілтті білдіреді, соңғы екі сан дербес беттің қатар номері.
Қарыз алу үшін қарызшы қарыз жинақ шотта белгіленген мөлшерде қаржы жинауы тиіс.
Несиелік келісім шарт жасалғанда берілген несие сомасы нөмірі 711 (2211) шотқа аударылады:
Дт-778 (1414, 1417)
Кт-711 (2211)
Кіріс 9941 (7339)
Мысалы, нақты ақшамен қарыз берген кезде «Тұрғын үй құрылыс банкі» қарызшыдан нақты ақшаны инкассайиялағаны үшін 3% комисиондық төлем іздестіріледі:
Дт-711 (2211)
Кт-960 (4608) 3%-к комисиондық төлем
Кт-031 (1001) айырмаға.
Жасалған келісім шартқа сәйкес қарызшы ай сайын нақты ақшамен белгіленген қайтаруға міндетті сомаға:
Дт-031 (1001)
Кт-960 (4414,4417)
Кт-778 (1414, 1417).
Берешек қалдығы теңгенің долларға ауысу курсына есептеледі. Егер ай аяғында берешек өшірілмесе, онда келесі айдың 10- күнінен кешіктірілмей іздестірілетін берешек мерзімі ұзартылған қарыз шотына жіберіледі:
Дт-718 (1424)
Кт-778 (1414, 1417)
Қарызшыдан барлық қарызын толық қайтаруға нақты ақша түскенде шұғыл міндеттеме қолданылады:
Дт-031 (1001)
Кт-718 (1424)
Кт-778 (1414,1417)
Шығын 9941 (7339)
Лизинг операцияларының бухгалтерлік есебі
Лизинг компаниясымен жалға алушы арасында жал мерзімі шарттары, төлемлері, айып санкциялары және келісімді бұзу жағдайлары көрсетіле отырылып, визингтік мәміле жасалынады. Жал бойынша төлем ай сайын немесе тоқсан сайын төленеді. Жалдық төлем көлеміне мыналыр әсер етеді:
• негізгі құралдардың құны
• жарамдылық мерзімі
• жал мерзімі
• жалдың шарттары
Лизингтік келісімнің орындалуы үшін банкте негізгі құралдар болуы керек. Олар жаңа шот жоспары бойынша бірінші класта ашылған 1656 шотта есептеледі.
1656- «Жалға беруге арналған негізгі құралдар».
Қолданылып жүрген шот жоспары бойынша бұл құралдар 924 шотта есептелінеді. Дебеті бойынша жалға беру үшін филиалдар мен басқа да банктерден алынған негізгі құралдардың құны, кредиті бойынша басқа банктерге берілген немесе жолданған, сондай ақ тозған негізгі құралдардың құны көрсетіледі.
924 - «Жалға беруге арналған машиналар, құрал-жабдықтар, транспорттық құралдар»
Банк мүлікті жалға алушыға тапсырғаннан кейін оның құнының есебін баланстан тыс 9924 шотта жүргізеді
Шотты кірісі бойынша жасалған келісім шарт негізінде жалға берілген материалдық құндылықтардың сомасы есептелінеді. Шығысы бойынша лизинг келісім шартының мерзімі біткеннен кейін арендатормен қайтарылып берілген материалды құндылықтардың құнының сомасы есептелінеді.
Аналитикалық есепте әрбір лизинг келісім шарты бойынша жеке дербес шоттар ашылады.
Есеп карточкасында екі жаққа да керекті құрал жабдықтарды жеткізу күні, оның өзіндік құны, айлық амортизациялық мөлшері, құрал-жабдықтардың орналасқан жері және басқа да мәліметтер туралы жазба жүргізіледі. Жаңа шот жоспары бойынша лизингтік есеп айырулар баланстан тыс 7110 шотта есептеледі.

2. Несие операцияларының талдауы.
2.1. Қарыз алушының несиеқабілеттілігін талдау.
Қарыз алушының несие қабілеттілігін талдау өткен кезеңдегі статистикалық және бухгалтерлік есебі, несие пайдалану кезіндегі оның қаржылық жағдайына болжам туралы жиналған мәліметтер негізінде жүргізіледі.
Жоғарыда көрсетілгендей, қарыз алушының несиені алу үшін банкке негізделген жазбаша арызымен барады, онда мыналар қысқаша жазылып көрсетілген: несиенің мақсаттық бағыты, оның сомасы, пайдалану мерзімі, нақты өтеу мерзімі, сонымен қатар несиеленетін шаралардың және оны жүзеге асырудың экономикалық тиімділіктерінің қысқаша сипаттамасы. Арыз үш данада толтырылады: бірінші және екінші данасы өткізбе үшін, ал үшіншісі несиелеуші қызметкеріне қалады.Арызға келесі материалдар тіркеледі:
- несиеленетін шаралардың жоспарланған шығындары есебінің өнімді өткізуден күтілген түсімдер және айналымактивтері қозғалысының техникалық-экономикалық негіздемесі;
- бухгалтерлік және статистикалық есептер, шығысы және табысы туралы декларация және қарыз алушының несие қабілеттілігі мен қаржылық жағдайын анықтайтын басқа да мәліметтер;
- банктік тәжірибеде қабылданған несиені уақытында қайтаруды қамтамасыз ету міндеттемесі мерзімді міндеттемені өтеу мерзімі келген кезде клиент шотынан ақшаны сөзсіз аударуға банкке құқық беретін кепілдік, кепілзат және т.б.
Қазіргі кезде барлық банктерде арнайы уәкілетті орган құрылған. Осы уәкілетті орган несиелерге байланысты көп мәселе бойынша шешімдерді қарастырады немесе қабылдайды, тек ерекше жағдайларда ғана басқармаға ұсынылады. Несиелік комитеттің құрамына басқарма өкілдері, несиелік және заң, валюталық және коммерциялық бөлімдері, сонымен қатар банктің қаржылық директоры кіреді. Құжаттар пакеті несиелік бөлімге беріледі. Несиелік бөлім және басқа бөлімшелер банкте бекітілген мерзімде заңды тұлғаның жобасына зерттеу жүргізеді. Оның нәтижесінде сараптама қорытынды жасалады. Ол шамамен алты бөлімнен тұрады, оларды қарыз алушы кәсіпорын туралы ақпарат жобаға қысқаша мінездеме, жобаның қаржылық бағасы, қаражаттың қайтарылуын қамсыздандыру және тәуекелдерді талдау.
Қаржылық – шаруашылық қызметті талдау бағдарламасын екі кезеңде қарауға болады:
- шаруашылық субъектінің қаржылық және экономикалық жағдайына алдын ала шолу жасау;
- қарыз алушы кәсіпорынның экономикалық әлуетіне талдау және баға беру (қаржылығ және мүліктік жағдайын бағалау).
Алдын ала шолудың мақсаты-балансты қарапайым есептеу арқылы тексеру және қаржылық есепті талдау мақсаттылығын анықтау үшін тиісті құжаттарды тексеру.
Бірінші кезеңге мыналар жатады:
- құрылтайшылық құжаттарды және банктік деректемелерді тексеру;
- бухгалтерлік есепті және құжаттарды кешендік тексеру;
- есеп беру формаларының толтырылуын, барлық қажет деректемелерін, жауапты тұлғалардың барлығын тексеру;
- банк баланс валютасын тексерк, бақылау арақатынастары мен аралық қорытындыларының дұрыстығы сонымен қатар берілген балансқа баланс қосымшаларының сәйкес келуін тексеру;
- кәсіпорынның қаржылық жағдайы оңтайлы еместігін көрсететін баланстық есеп берудің дағдарыстық баптарына талдау жасау, сонымен қатар кәсіпорын жұмыстарының жетіспеушілігін анықтайды;
- несиелеу қызметкерлері баланс активіндегі «ақшалай қаражаттар есебі және басқа да активтер» берілген баптарды салыстырады. Қарыз алушының қарауында қалатын, пайда есебінен қалыптасқан күмәнді қарыздар бойынша резерв көлемі аяғында бұл қарызға түгендеу жүргізіледі, дебиторлық қарыздар сомасына сәйкес келуі керек. Дебиторлық қарыздың сомасынан қарыз алушының ақшалай қпражатының құнын алу керек.
Келесі кезең қарыз алушы кәсіпорынның қаржылық шаруашылық қызметіне динамикалық талдау жасау және оның экономикалық әлуетін бағалау. Бұл кезеңнің мақсаты кәсіпорындардың қаржылық-шаруашылық қызметіне аналитикалық зерттеулер жүргізу. Онда базистік аналитикалық коэффиценттер динамикасын есептеу қажет.
Міндеттемелерді қамтамасыз ету жағдайында (қайтарылмаған активтерді; кепіл, несие бойынша) ұйымдардың немесе басқа банктердің қарыз алушыларға кепіл хаты ұсынылады, кепілдеме банктің қаржылық жағдайының қаншалықты тұрақтылығын анықтайды.
Баланстық активтер мен пассивтер бөлімін салыстыру жолымен алынған баланс бағасы алдын ала есеп болып табылады. Сондықтан бұндай салыстыру қарыз алушының қазіргі қаржылық жағдайын анық көрсете білмейді. Баланстың салыстырмалы пассивтік әрбір мүлде басқа активтік құндылықтармен қамтамасыз етілуі мүмкін.
Клиенттің баланс өтімділігін бағалау үшін маңызды ақпаратты баланстың пассивтік бөлімін талдау кезінде алуға болады. Ол үшін құрамында қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді пассивтері бар қарыздық қаражатты тұрақты пассивтер тобы (жарғылық,резервтік капитал, бөлінбеген табыс және т.б.) түрінде көрсетілген меншікті қаражаттармен сәикестендіру кетек.
Қарыз алушының барлық айналым активтері өтімділік дәрежесіне қарай екі класқа бөлінеді:
- І класс – тез тартылатын активтер;
- ІІ класс - өтімді активтер.
Қарыз алушының несие қабілеттілігін бағалау кезінде мынадай үш негізгі көрсеткіш негізге алынады: өтімділік коэффиценті, жабу коэффиценті, меншікті айналым қаражаттарымен қамтамасыз етілу көрсеткіші.
Өтімділік коэффиценті – қарыз алушының ақша қаражатын қарызды өтеу үшін шаруашылық айналымынан жедел босату қабілеті.
Қарыз алушының қабілеттілігін бағалаудың келесі негізгі көрсеткіші – жабу коэффиценті – кәсіпорынның материалдық айналым қаражатымен қамтамасыз етілгенін көрсете отырып, осы кәсіпорынның жалпы өтімділігіне баға береді.
Өтімділік пен жабу коэффиценттері арасында тікелей байланыс бар. Жабу коэффиценті көбеюі өтімділік коэффицентінің азаюына әкеледі немесе керісінше. Сонымен қатар қарыз алушының несие қабілеттілігін бағалаудың негізгі көрсеткіштерінің соңғыларының бірі – меншікті айналым қаражаттарымен қамтамасыз етілуі көрсеткіші. Бұл көрсеткіш абсолютті және оның динамикасының өсуі жағымды үрдіс ретінде қарастырылады. Осы көрсеткішті есептеу кезінде баланс активтерінің бірінші бөлімін жабу үшін (негізгі құралдар және айналымган тыс активтер) қаражат көзі ретінде ұзақ мерзімді міндеттемелерді қолдану шартты деп есептеледі.
Меншік айналым қаражатын жоғарылатудың негізгі және тұрақты көзі – пайда болып табылады. Айналым қаражаты және меншік айналым қаражаты түсінігін бір-бірімен ауыстырмау керек. Бірінші көрсеткіш кәсіпорын активтерінбілдіреді, екіншісі – қаражат көзі, негізінен кәсіпорынның меншік капиталының бөлігі, ол ағымдағы активтерді жабу көзі ретінде қарастырылған.
Екінші бөлім – жобаның қысқаша сипаттамасы мынадай баптарды қамтиды: жобаның мәні және мақсаты, жобаның құны, қаржыландыру көздері, қаражаттарды белгілеу және оның жеткіліктілігі, жобаны жүзеге асыру үшін қажетті лицензия және рұқсар алу. Сонымен қатар оған өндірілген немесе алынған тауармен өнімді өткізу нарығы, маркетинг стратегиясын бағалау (ұсынылған өткізу және бөлу жүйесі, өткізу бағасы, жарнамалық іс-шаралар, ұсынылған жарнама құралдары, сатып алушыларға қосымша жеңілдіктер, сатылғаннан кейінгі қызмет көрсету, инфрақұрылымдық объектілермен қамтамасыз етілуі), экологиялық және әлеуметтік бағалаулар жатады.
Үшінші бөлім – жобаның қаржылық бағасына бірлік өнімнің калькуляциясын есептеу, жобаның табыстылық бөлімі (көтерме және бөлшектеп өткізукөлемін есепке ала отырып өткізгеннен түскен түсімді есептеу) және шығыс бөліміне шығындардың барлық баптарын қоса алғандағы есептеулер жатады.
Төртінші бөлім – қаражаттың қайтарылуын қамтамасыз ету. Кепілге салынған мүліктің орналасқан жерін көрсету қажет, салынған мүлік кімнің меншігінде және несиелеу мерзіміне кепіл кімнің иелігінде болатынын, оның нарықтық және кепілдік құны.
Бесінші бөлімде – тәуекелді талдау келтірілген. Мынадай тәуекел түрлері бағаланады: валюталық, нарықтық, салалық, әкімшілік, бедел тәуекелі, кепілмен қамтамасыз етілуінің сенімділігі және жеткіліктілігі.
Валюталық тәуекелді бағалау кезінде келесі сұрақтарға жауап алу керек:
- Компанияның шетел валютасында активтері немесе міндеттемелері бар ма?
- Компанияның шетел валютасында деноминацияланған тауарды экспортқа шығару мүмкіндігі бар ма?
- Компанияда шетелдік шикізат көздері бар ма?
- Айырбастау бағамының өзгеруі кезінде зардабы қандай болады?
Нарықтық тәуекелді бағалау кезінде талданатындар:
- Нарықтағы позиция: монополия, нарықтағы жетекші, үлкен ойыншы, ізбасарлар;
- Дайын өнімді тұтынушылардың төлем қабілетсіздігі;
- Шикізатпен қамтамасыз етілмеу;
Салық тәуекелі қарыз алушы жұмыс істейтін саланың жалпы жағдайын, даму тенденциясын (ретроспектива және болжам) қамтиды.
Әкімшілік тәуекел және бедел тәуекелі клиенттің өз серіктестері мен тұтынушылар арасында беделі қандай екенін көрсетеді.
Кепілді қамтамасыз ету сенімділігі және жеткіліктілік тәуекелі былай бейнеленеді:
- шартсыздық;
- нарық өтімділігі және сатылу ықтималдылығы бағалау құнынан төмен
болмауы;
- бұзылу тәуекелі және кепіл ақауы;
- мүліктің табиғи жойылуы, ұрлану тәуекелі;
- өңдеу тәуекелі (жер меншігін тіркеу, категориялар мен қол үлгілері).
Сонымен, соңғы алтыншы бөлім – түйін, жалпылама ақпарат сипатында:
- жобаның жалпы мәні мен өзектілігі, оның негізгі артықшылықтары менжетістіктері,
- жоба бойынша толық өңделмеу және негізгі кемшіліктері, жоба бойынша бар тәуекелді азайту шаралары, принципті шешімге келу (келіспеу, қосымша өңдеу).
Сараптпма жүргізу қажеттілігі туындағанда штаттан тыс сарапшыларды тарта алады. Заңды тұлғалардың құжаттарын сараптауға қатысушы банк бөлімшелері өздерінің жоба бойынша құрылған жаопы қорытындыларын жазбаша түрде несиелік бөлімге береді кеңесінде бекітіледі.

2.2. Несиелердің маниторингі
1999 жылдың 16 тамызынан бастап ҚРҰБ №276 қаулысымен бекітілген екінші деңгейдегі банктерді нестелеу бойынша құжаттауды жүргізу Ережесіне сәйкес несиені толық өтеу туралы несие бөлімінің қызметкерлері әрбір қарыз алушыға несиелік іс жүргізеді. Несиелік шарт әрекет ету мерзімі бойынша банк қарыз алушымен тығыз қатынасты сақтап, оның қаржылық жағдайын бақылайды, несиенің мақсатты пайдалануын, оның қамтамасыз етілуіне кепілге берілген мүлкінің сақталу жағдайын тексереді, яғни несиелік мониторинг жүргізіледі.
Несиелік мониторинг – несиені берген мезеттен бастап өтелуін және негізгі қарыздың толығымен қайтарылуын және қарыз алушының қызметіне әрдайым талдау жүргізу жолымен сыйақы, несиенің сапасы төмендеуі жағдайында қарыз алушыға адекваттылық шамаларының әсерін қабылдау және келісілген келісімшарттың барлық талаптарын қадағалау үшін бақылау (несиелік және кепіл келісімшартына).
Ағымдағы несиелер бойынша маниторигн несиелерді өтеу қиындықтарын және проблемаларды туындау мүмкіндіктерінің алғы сатысында анықтау үшін уақытында оларды шешуі қажет, ал нашарлау несие бойынша қайтарымсыз қарызға байланысты мүмкін шығындарды азайту немесе тіпті жою және жылдам әсер етуі керек (мәміленің шартын қайта қарау,кепілді сату, активтердің жойылуы және басқалары). Несиелік офицер жағынан анықталған әрекеттердің бірқатарын мониторинг берілген несиелер бойынша өзіне қосады:
- ұлттық заңдылықтар мен нарықтық коньюктураның мүмкін болатын өзгерістерін және жалпы экономикалық жағдайда қарыз алушының іс-әрекетін бағалау;
- жүйелі түрде қарыз алушылардың басшыларымен және мамандарымен үнемі кеңесу;
- қарыз алушының қаржылық және шаруашылық қызметіне талдау жасау, кепіл затын тексеру (кепіл затының бар болуын, сапасын, жағдайын және кепіл мүлкінің сақталуын) және несиені мақсатты пайдалануын;
- Ең маңызды қаржылық ақпараттарды жинау (соңғы айдағы сатудан түскен айналым түсімі, кассадағы ақшалай қалдық, қоймадағы қалған қалдық, соңғы айдағы есеп айрысу және валюталық шот бойынша айналымды талдау кезіндегі дебиторлық және кредиторлық қарыздардың жалпы сомасы және т.б.);
- Қарыз алушының қайта есептеу кезінде табылған қателіктер мен проблемаларын анықтау;
- Проблемаларды шешудің жолдарын табу.
Мониторинг жүргізіліп жатқанда несие алушының өзінің немесе серіктестерінің несиелік ісіндегі ақпараттар да пайдаланылады.Мониторинг жүзеге асыруда толығымен алынған ақпараттар екі түрге бөлінеді:
А) үстіртін мониторинг – қарыз алушының несиелік жағдайына еш қауіп жоқ кезде жүргізіледі;
Б) терең мониторинг – несиенің мерзіміне, соиасына байланысты жүргізіледі немесе қайта есептеу нәтижесінде күрделі жағдай туындаған кезде, қарыз алушы несиені уақтында өтеуге мүмкіндік бермей қателіктер жіберген кезде жүргізіледі.
Ай сайынғы үстіртін мониторинг тәртіп бойынша барлық қарыз алушылар үшін жүргізілуі керек. Үстіртін мониторингтің мақсаты – төлемеушіліктің қалыптасуына жол бермеу. Оның бастапқы сатысында көрінген белгілерін алдын ала айқындау. Маниторинг әдісі қарыз алушы жобасының жүргізілуін бақылау үшін қажет (шикізат пен материалдарды дер кезінде жеткізіп беру, құрал-жабдықтарды шығаруға дәне іске қосудың басталуына, өнімдерді шығаруға және өткізуге бақылау, т.б.), жоспарлы нақты аударылу жүргізіледі. Ай сайын жүргізілетін мониторингтен жағымсыз өзгерістер табылған жағдайда терең талдауға ауысуы керек. Ал егер қарыз алушының несиені уақтында өтеу қабілетіне, іс-әрекетіне әсер ететін салдары мен және басқа факторлардан қауіпті белгілертуындаған кезде берілген несиенің мерзімі және сомасына байланыссыз тез арада терең мониторинг жүргізу ұсынылады. Ай сайынғы және терең мониторинг жүргізілуінің негізгі бағытының бірі – кепілдік мүлкінің нақты болуын және техникалық жағдайын, оның сақталу шартын, сатып алу сұранысын міндетті түрде тексеру керек. Сонымен қатар кепілдік мүлкінің орналасқан жерін және нарықтық құнын ескеретін конъюктура нарығын тексеру қажет. Мониторинг жүргізілу барысында несие офицерінің іс-әрекетінің мынадай жүйелілігі сақталу керек. Сонымен қатар кепілдік мүлкінің орналасқан жерін және нарықтық құнын ескеретін конъюктура нарығын тексеру қажет. Мониторинг жүргізілу барысында несие офицернің іс-әрекетінің мынадай жүйелілігі сақталуы керек. Қарыз алушы қызметінің маңызды жақтарын қамтамасыз ету, оның қабілеттілігіне маңызды әсерін тигізетін жағдайды жіберіп алмауы. Бірінші орында қарыз алушының жұмысының жағдайын бағалау қажет және оның жұмыс мүмкіндігінің беталысын, қарызға қызмет көрсету бойынша мүмкіндігін және болашақтағы ниетін, сонымен қатар оның операциялары табысты боларын, не өзін-өзі ақтамайтындығын анықтау. Мониторинг жүргізіліп біткен соң банктің міндетті түрдегі әр несие бойынша құжаттамасына келесі құжаттарды қосып тіркейді:
- келісімшарт жасағаннан кейін несиені уақытында және толық көлемде қайтару үшін төлемдерді жүзеге асыру қабілеттілігі бойынша қарыз алушының қаржылық жағдайын тексеру мақсатында қарыз алушы мен банк арасында жазылған хаттар;
- несие бойынша кепілді қамсыздандыру үшін ұсынылған мүлікті түгендеу актілері;
- қарыз алушының кепілгері немесе кепілдік берушісінің қаржылық жағдайын көрсететін, бекітілген тәртіппен рәсімделген құжаттар;
- несие бойынша төлемдердің уақтылы және толығымен қайтарылуын бейнелейтін құжаттар;
- қарыз алушылар өздерінің міндеттемелерін орындамаған немесе тиісінше орындамаған жағдайда банктің тиісті шараларды қолдануы туралы құжаттар.
Жүргізілген талдаулар қаржылық көрсеткіштер және солармен байланысты барлық қателер мен жағымсыз ауытқуларды анықтағаннан кейін, болашақта мұндай қателіктерді жібермеу үшін тез арада бұл мәселені қарыз алушы компанияның басшылары және мамандармен бірге талқылап,оңтайлы жоспарын жасау қажет.
Несиенің мақсаты бойынша пайдаланылмағаны туралы дәлел табылған жағдайда банк несие келісім шартын бұзуы мүмкін және несиелік келісімшартта немесе қарыз алушы күнтізбелік графикте көрсетілген несиелік қарызды және аударылған сыйақыны төлеу мерзімін бұзған жағдайда қарыз алушы міндетінің шекті мерзіміне жеткізбей өндіріп алу шараларын қолданады. Банк мерзімінде төленбеген соманы аударылмаған несие және алынбаған сыйақы шотына және уақыты өтіп кеткен сыйақы шотына салады. Осы көрсетілген шоттағы қарыз сомасына банете ай сайын, айдың соңғы күні төлем жүргізілуі қажет. Жекелеген жағдайда қарыз алушы өтінішімен банк кезекті төлемінің мерзімін 30 күннен ұзартуға мүмкіндік береді. Төлем мерзімін 30 күнге дейін ұзарту туралы шешімді банктің несиелік келісімшартқа қол қойған уәкілетті тұлғасы, ал 30 күннен жоғарғысын Несиелік комитет қабылдайды. Ал егер несиені өтеудің және сыйақының мерзімі ұзартылғаны туралы шарт жасалмаған болса, онда банк несиелік келісімшартта қарастырылған мөлшерде айыппұл санкциясын қолдануға құқығы бар, сонымен қатар несиені қамсыздандырудың барлық түрі қолданылады. Несиені және оған сыйақыны өндіріп ала алмайтын жағдайда, банк қарызды қайтарудың заңды тәртіппен бекітілген шараларын қолданады.