XX ғасыр басында алаш зиялыларын

XX ғасыр басында алаш зиялыларын маңына топтастырып, бүкіл халыктың жоқшысы, жанашыры бола білген басылымнын бірі — «Қазак» газеті. Ол 1913 жылдың 2-ақпанынан 1918 жылдың соңына дейін Орынбор қаласында шығып тұрған. Ал Орынбор ол кезде бүкіл түрік халықтарының саяси-мәдени және рухани орталығы ретінде Қазан қаласынан кейін екінші орынды иеленетін.
Ахмет Байтұрсынов 1909 жылдан 1910 жылдың 21-ақпанына дейін Семей қаласында абақтыда отырады. Қылмысын әйгілейтін нақты айғақтар болмағандықтан, патша жандармериясы оны босатып, бір тәуліктің ішінде Семей қаласынан кетуге, үш жыл бойы қазақ даласынан сырт жерде тұруға үкім шығарады. Сөйтіп Ахмет Байтұрсынов ежелден ғылыми және мәдени дәстүрі бар, қазақтың оқыған азаматтары шоғырланған Орынбор қаласына 1910 жылдың наурыз айында келеді де, онда 1918 жылдың аяғына дейін тұрады. Осыған байланысты Орынбор генерал-губернаторы Н. А. Сухомлинов Ресей Ішкі істер министріне: «Байтұрсынов өз қалауы бойынша тұруға-Торғай облысына таяу орналасқан Орынбор қаласын таңдап алып, әуелде көшпенділер басқармасына қызметке кіріп, содан соң қырғыз тілінде «Қазақ» газетін шығара бастады» деп хабарлайды. Ал Орынбор Губерниялық жандарм бастығының көмекшісі генерал Бабич Түркістан жандарм басқармасына берегн иқұпия мәліметінде Ахмет Байтұрсыновқа байланысты қосыша дәлелді былай деп берген: «Ахмет айтұрсынов... Орынборға 1910 жылы 10- наурызда келіп, көп ұзамай еркін жалданушы есебінде Торғай Орал көшпенділер партиясында 60 сомдық айлықпен кеңсе ісін жүргізуші болып орналасты»
Ахмет Байтұрсынов «Қазақ» газетіне редактор болып бекітілгенге дейін екі жылдан астам уақыт құжатта көрсетілген мекемеде қызмет атқарғаны анық. Ол осы уақытты белгілі бір дәрежеде газет шығару жұмысына дайындық жасауға пайдаланған болуы керек. Әрине, газетті ашу қаншалықты қиын болса, оны патша үкіметінің қатаң бақылау жағдайына ұзақ уақыт бойы шығарып тұру соншалықты азапқа түскен. Ахаң азапқа белшеден батып жүріп, 1913 жылдың қаңтар айында «Қазақ» газетін шығару үшін рұқсат алады. Газеттің алғашқы санының шыққаны туралы құжатта былай делінген: «Қазақтың» алғашқы саны бір айдан кейін яғни 2-ақпан күні жарық көрді. Басып шығарған Орынбордағы «Каримов. Хусайнов және К. серіктестігінің баспаханасы» студенттерінің газетке деген ықыласы мен ынтасы ерекше ыстық еді. «Қазақ» газетіне бір жыл толғанда редакцияға жан-жақтан, әсіресе, Ресейде оқитын қазақ студенттерінен кұттықтау жедел хаттар ағылып келген. Мысалы,
«Қазақтың таң сәулесі жылға толғанын құттықтаймыз хәм еңбегі болашақта жемісті болып, жұрт пайдасын көргенін тілейміз». Қазақ студенттері, 2-ақпан.
«Жас қазақтың толған жылын құттықтаймыз, хәм қымбат ұлтымыз қазақ этюдын нұрландыру жолында өмірлі болып, көп жылдар қызмет етуін тілейміз». Жас қазақтар, 2-ақпан. Петербург.
«Қазақ» газеті бетінде басылған қоғамның әлеуметтік-саяси өміріне қатысты кейбір жарияланымдар ел билеушілердің озбырлығын, әділетсіздігін аямай әшкерелеген. Мұндай мақалалар ресми орындардың наразылығын тудырып, олар газет редакциясын үнемі бақылауға алып, тінтулер жүргізіп отырған. Оның редакторын бірнеше рет жауапқа тартып, айып салып, абақтыға да отырғызған. Осы шараларга қарамастан «Қазақ» газеті өз заманының энциклопедиясына айнала алған. Себебі жалғыз өзі көптеғен басылымның міндетін қатар атқарып отырғаны анық. «Қазақ» газетінің тақырыптық аукымы кең, жанры сан салалы. Бүгінгі ұрпақ үшін ол сонысымен де құнды. Мысалы, газет бетінен поэзия, проза, аударманың үздік үлгілерін кездестіреміз. Олар — «Туған жер», М. Жұмабаев, 1913 жыл, 5-сан, «Жұт», М. Дулатов, 1913 жыл, 8 сан, «Елім-ай», М. Дулатов, 1914 жыл, 52-сан. Келтірілген мысалдар Өлең-жыр» айдарымен тұрақты жарияланып тұрған. Олар басылымның көбіне екінші, болмаса үшінші бетінің төмен жағына карай орналасқан. Себебі, газеттің бірінші бетінде саясат, экономика, әлеуметтік жағдайлар мен хабарлар, ақпараттар орын алған.
Авторлар кейде өз аттарын толық жарияласа, кейде бүркеншік атпен қатысқан. Мәселен, «Ешкі тау», Н. Маркестан, тәржімілеген — Қыр баласы. Көбінесе, «Көркем проза» үлгілері, «Оқшау сөз» айдарымен жарық көріп отырған. Ал басылым бетіндегі ғылыми еңбектердің өзін бірнеше салаға бөліп қарастыруға болады. Мысалы, медицинаға байланысты Е. Касболат-овтың «Чума» (1913 жылы, 8-санда) және Ж. Тілеулиннің «Денсаулық жайынан» атты көлемді еңбегі (1913 жылы №№ № 9, 19, 20-сандарда) жарық көрген. Мұнымен қатар газет тек адамдардың денсаулығына ғана көңіл бөліп қоймай, қазақтың ата кәсібі мал шаруашылығы болғандықтан мал дәрігерлік тақырыбына жазылған ғылыми еңбектер де жариялаған. Мысалы, газеттің 1913 жылы 10-санында «Мал індеті», сол жылы 27-санында «Сиыр малы тұқымын асылдандыру» атты еңбектер шыққан.
Сондай-ақ «Қазақ» газеті ғылыми-техникалык такырыпқа жазылған мақалаларды да үнемі жариялап отырған. Мысалы, «Соғыстағы машина-лар» газеттің 1914 жылы 91-санында, «Аспанда ұшып жүретін машиналар хәм Европа соғысы» 1914 жылы 81-санында басылады.
«Қазақ» газеті өзі шығып тұрған жылдары қоғамдық-саяси, әлеуметтік-экономикалық және рухани өмірдің өзекті мәселелерін көтеріп, халықтың ұлттық сана-сезімін оятуда сан алуан жұмыстар істейді. Қалың жұртшылық көшпелі және жартылай көшпелі қазақ ауылы өмірінің барлық мәселесінен осы басылым арқылы хабардар болған. Мәселен, көшпелі ауылды отырықшыландыру мәселелері газет бетінде қызу пікірталас тудырады. Мұнымен қатар, «Қазақ» газеті ақпарат тарату ұйымына айналып, ішкі және сыртқы жаңалықтарды бұқараға хабарлап, таныстырып отырады. Осыған байланысты Ахмет Байтұрсынов былай дейді: «дүниеде болып жатқан істер сөйлеп жатқан сөздер кімге пайдалы кімге залалды екендігін күні бұрын біліп, пайдалы болса шаттанып, залалдысынан сақтанып тұрды»7.
Басылым бетінен статистикалық еңбектер, жарнамалар, әр түрлі мерзімді басылымдарға шолулар, қаражаты тапшыларға, мұқтаж болған оқушы.
ЖҰБАНОВ Ахмет Қуанұлы (29. 4. 1906, қазіргі Ақтөбе
облысы Теміраудында — 30.5.1968, Алматық.) — музыкатанушы, жазушы-тарихшы, композитор, дирижер, Р ҰҒА-ның акадик (1946), өнертану докторы (1943), ҚазКСР-інің халық артисі (1944). Өнердегі алғашқы ұстаздары — Талым күйші мен ауыл мүғалімі Қ.Ашғапиев болса, өмірге көзқарасының қалыптасуына жазушы Ж.Тілепбергенов, ғалым ағасы Қ.Қ-Ж9банов әсер етті. Ж. 1919-28 ж. ауыл кеңесінің хатшысы, оқытушы болып қызмет атқарды. Аудан ортлығы Темірде әуесқой орыс халық аспаптар оркестріне қатысып, скрипкашы П.Черняктан скрипкадан, сольфеджио және музка теориясы пәндерінен сабақ алады. 1929-32 ж. Ленинградтың (қазіргі Санкт-Петербургтің) М.И.Глинка атындағы музыка техникумында (А.А.Этигонның скрипка класы бойынша) және Н.А.Римский-Корсаков атынд. консерваториясында (проф. Ф.А.Ниманның гобой класы бойынша); кейін музыка теориясы мен тарихы факултетінде оқыды. 1932 ж. Ленинградтағы өнертану академиясы-ның (кейіннен Театр, музыка және кино институты) музыка бөліміне аспирантураға қабылданды. 1933 ж. Алматының музыкалық драма техникумында педагогикалық қызметпен шұғылданды, қазақ тілінде тұңғыш "музыкапық әліппе" жазды. Жұбановтың басшылығымен музыка драма техникумының жанынан қазақтың халық музыкасын зерттейтін ғылыми кабинет, музыка аспаптарын жетілдіретін тәжірибелік шеберхана ашылды. Ж. 1934 ж. құрған домбырашылар ансамблінің негізінде қазіргі Қазақтың халық аспаптар оркестрі ұйымдастырылды. 1935-37 ж. ол Қазақ филармониясының көркемдік жағын басқарушысы әрі дирижері, 1945-51 ж. Алматы мемлекеттік консерваториясының ректоры болды, ал 1945-47 ж. және 1954-61 ж. халық аспаптар кафедрасын меңгеріп (өзі ұйымдастырған) қазақ халық музыкасы тарихынан, дирижерлік ету, аспаптаудан сабақ берді. 1961—68 ж. ҚР ҰҒА-ның Әдебиет және өнер институтының музыка бөлімін бас-қарды. Ж. қазақ халық музыкасының тарихын, әнші-күйші композиторлардың өмірі мен шығармашылықтарын зерттеп, "Құрманғазы" (1936), "Қазақ хапық композиторларының өмірі мен творчествосы" (1942), "Ғасырлар пернесі" (1958), "Заман бұлбұлдары" (1963) атты ғылыми еңбектер жазды. Ж. қазақтың профессионалдық музыка өнерінің негізін салушыларының бірі болды. Ол халықтың және халық композитор-ларының күйлерін халық аспаптар оркестріне түсірді. Оның "Абай" (1944, ҚазКСР-і Мемл. сыйл., 1978; қайтыс болғаннан кейін), "Төлеген Тоқтаров" (1947) опералары (Л.А.Хамидимен бірге); "Отаным", "Ақ Шолпан", "Жылқышы", "Лирикалық ән", "Қарлығаш", "Серт", "Майданнан хат" т. б. әндері мен хорлары; "Тәжік биі", "Қазақ биі", "Ария" т. б. аспаптық шығармалары; "Қүрманғазы" радио-операсы (1970 ж. қызы Ғ.А.Жұбанова аяқтады) бар. Сондай-ақ Ғ.М.Мүсіреповтің "Қозы Көрпеш — Баян сұлу" (1938), М.Б.Ақынжановтың "Исатай — Махамбет" (М.М.Иванов-Сокольскиймен бірге, 1938) пьесаларына, "Амангелді" фильміне (М.Ф.Гнесинмен бірге, 1938) музыкажазды. Ж. қазақ музка өнерінің мамандарын даярлауда да үлкен еңбек сіңірді. Шәкірттері: директрлер Ш.С.Қажығалиев пен Ф.Ш.Мансұров, комп. Н.А.Тілендиев, қобызшылар Ф.Ж.Балғаева, Г.Баязитова, домбырашы Р.Б.Омаров, музыка-танушылар Ғ.Н.Бисенова, Б.Ғизатов, А.С.Кетегенова, З.Қоспақов, Ж.Ж.Рсалдин, Х.Тастанов т. б. Ж. есімімен Алматыда муз. мектеп-интер-нат және көше аталады. Ленин ордені және басқа 2 орденмен марапатталған.
Момышұлы, Бауыржан (1910-1982) - екінші дүниежүзілік соғыстың даңқты жауынгері, халық қаһарманы, қазақтың көрнекті жазушысы.
Туған жері Жамбыл облысының Жуалы ауданындағы Көлбастау мекені.
Бауыржан жеті жылдық мектепті бітіргеннен кейін біраз уақыт мұғалім болған. Сонда жүргенде кезекті әскери міндетін өтеуге шақырылып, онда бір жарым жыл жүріп, запастағы командир атағын алады. Туған ауылына қайтып оралған соң, ол біраз жыл қаржы мекемесінде қызмет істейді. Содан қайтадан Қызыл Армия қатарына шақырылып, түрлі әскери бөлімдерде взвод, рота командирі болады.
1941 жылы Екінші дүниежүзілік соғыс басталысымен, Бауыржан даңқты генерал майор И.В.Панфиловтың басшылығымен Алматы маңында жаңадан жасақталған 316 атқыштар дивизиясының құрамында майданға аттанады, батальон, полк командирі қызметтерін атқарады. Соғыстың соңғы жылдарында гвардиялық дивизияны басқарады. Соғыс кезіндегі жеке басының қаһармандық ерлігімен және ұрыс жүргізудегі әскери шеберлігімен ерекше көзге түседі. Бірнеше ре тжау қоршауынан жауынгерлерін аман сау алып шығады. Москва түбіндегі шайқастағы ерлігі сол кездің өзінде Одақ көлеміне аңыз болып жайылады. Бауыржанның осындай ерлігі жөнінде белгілі орыс жазушысы А.Бек «Волоколамское шоссе» (қазақшасы «Арпалыс») повесін жазды. Бұл шығарма кейін бірнеше тілге аударылады.
Соғыстан кейін Бауыржан Совет Армиясы Бас штабының Жоғары әскери академиясын бітіреді. Әскери педагогикалық жұмыспен айналысып, Совет Армиясы әскери академиясында сабақ береді. 1956 жылы полковник атағымен отставкаға шыққан Бауыржан біржола шығармашылық жұмыспен айналысады. Ол қазақ және орыс тілдерінде бірдей жазып, өз өмірінде көрген білгендерін арқау етеді. Оның қаламынан туған, өмір шындығын арқау еткен тамаша романы мен әңгіме, повестері қалың оқушының іздеп оқитын шығармаларына айналады. Олар бірнеше қайтара басылып шығады.
Бауыржан бірнеше орден, медальдермен наградталады, Кеңестер Одағының батыры атағын алды. Алайда халықтың өзі «батырым» деп танып, ардақтаған қаһарман ұлына бұл атақ Отан соғысы біткеннен кейін жарты ғасырдай уақыт өткенде барып берілген болатын. Ел тәуелсіздік алғаннан кейін Қазақстан Республикасының тұңғыш Президенті Н.Назарбаевтың жарлығымен оған «Халық қаһарманы» деген атақ берілді.
Бауыржан Момышұлы – көзі тірісінде-ақ аты аңызға айналған батыр қазақ. Бірақ Кеңес өкіметінің қытымыр саясатының салдарынан тұтас бір халық төбесіне көтерген ардақты азаматқа көп жылдар бойы Батыр атағы ресми түрде берілмей, арнайы жарлықпен марапатталмай келді. Ел өкінішіне айналған осы арман Қазақстанның тұңғыш Президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың қолдауымен тек қана 1990 жылы орындалып, Ұлы Отан соғысының даңқты қолбасшыларының бірі, гвардия полковнигі, қаһарман жазушы Бауыржан Момышұлына Кеңес Одағының Батыры атағы берілді.
Батыр Баукеңнің қайшылыққа толы өмірі, қызметі, шығармашылығы әлі де терең зерттеу мен тың зерделеуді қажет етеді. Осыған орай, ер Баукең өзінің әдеби мұрасын сеніп тапсырған Мұхаммед Хайдар Дулати атындағы Тараз мемлекеттік университетінің әлем тілдері кафедрасының меңгерушісі, Бауыржантану ғылыми-зерттеу орталығының жетекшісі Мекемтас МырзахметҰлы бүгінде жазушының 20 томдығын шығарумен шұғылданып жатыр. Аты аңызға айналған Алаш ұлының туғанына 95 жыл толуына орай белгілі әдебиетші-ғалыммен әңгімелескен едік.
– Мекемтас аға, батыр Баукеңмен алғаш рет қалай таныстыңыз? Әлде туыстық жағынан жақындықтарыңыз бар ма еді?
– Туыстық жағынан да жақындығымыз бар. Басқа жағдайлар да болды. Соғыстың басталған кезі. Ол кезде мен баламын. Атақ-даңқын естимін. Осы тұста мына мәселені естен шығармауымыз керек: ұлттық сана – Кеңес өкіметінің №1 жауы болатын. Оны сол кездегі білек сыбанған белсенді коммунистер мен атеистер жөргегінде тұншықтыруға тырысты. Мен қазір ойлаймын, міне, дәл сол тұста ер Баукеңнің есімімен бірге қазақтың қалғып бара жатқан ұлттық санасы селт етіп оянды. Содан бастап біздің кеудемізге от түскендей болды. Ұлт батырын көрсек, таныссақ, әңгімелессек деп армандап, сырттай қызыққан жұртта қисап болмады. Батыр туралы газеттерде, журналдарда не жазылады, соның бәрін оқып, біліп жүрдік. Алматыдағы жоғары оқу орнын бітіргеннен кейін Өзбекстандағы Низами атындағы педагогикалық институтта қызмет істеп жүргенмін. Бір күні Баукең Сарыағашқа келіп, демалып жатыр деп естідік. Студенттер “Ағай, батырмен кездесу жасайықшы” деп өтініп қоймады. Мұны кафедра меңгерушіміз де қолдап, Тілеуқұл дейтін досым екеумізді Баукеңе “елшілікке” жіберді. Сөйтіп, екеуміз барып, келісіп қайттық.
Дінмұхамед Қонаев қоғам қайраткері
Қонаев, Дінмұхамед (Димаш) Ахметұлы (1912—1993) — аса көрнекті мемлекет және қоғам қайраткері, үш мәрте Социалистік Еңбек Ері, Қазақ КСР Ғылым академиясының академигі, техника ғылымының докторы, КСРО шет ел ордендері мен медальдарының иегері.
Алматы қаласында, қызметкерлердің отбасында өмірге келген. Орта мектепті бітіргенннен кейін, Қазақстан Өлкелік комсомол комитеті оны Мәскеу Түсті металл алтын институтына оқуға жібереді. Институтты ойдағыдай бітіріп, тау кен инженері мамандығын алған Д.Қонаев Балқаш мыс қорыту комбинатының Қоңырат руднигіне жұмысқа орналасып, онда бұрғылау станогының машинисі, цех бастығы, рудниктің бас инженері және оның директоры болып істейді.
Екінші дүниежүзілік соғысының қиын күндерінде ол тылдағы жұмысты ұйымдастыруда іскерлігімен көзге түседі. «Алтайполиметалл» комбинаты бас инженерінің орынбасары, Риддер руднигінің және КСРО қорғасын мырыш өнеркәсібінің ең ірі кәсіпорындарының бірі Лениногор кен басқармасының директоры қызметтерін атқарады. 1942—52 жж. Қазақ КСР Министрлер Кеңесінің төрағасының орынбасары болып қызмет етеді. Осында жүргенде Қазақстан ғалымдары оған зор сенім көрсетіп, оны Қазақ КСР Ғылым академиясының академигі және оның президенті етіп сайлайды. Тау кен ісі саласының ірі ғалымы Д.Қонаев республика ғылымының дамуы жолында зор еңбек сіңіреді. Ғылыми ұйымдық жұмыстарды жақсарту, ғылыми зерттеулердің негізгі салаларын білікті кадрлармен нығайту шаралары оның басшылығымен жүзеге асырылады.
Д.Қонаев 1955—60 және 1962—64 жж. Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесінің төрағасы, 1960—62 және 1964—86 жж. Қазақстан коммунистік партиясының Орталық комитетінің бірінші хатшысы болды. Ол Қазақстанның экономикасы мен мәдениетін өркендету жолына өзінің білімін, мол тәжірибесін және ұйымдастырушылық қабілетін аянбай жұмсай білді.
Ол бірнеше мәрте КСРО Жоғарғы Кеңесінің депутаты болып сайланды. СОКП ның 19 съезінен бастап кейінгі съездерінің бәріне делегат болды. Парламент және партия делегациясын басқарып, әлденеше рет шетелдерде болып қайтты. 1956 ж. СОКП Орталық комитетінің мүшесі. Партияның 23 съезінде ол СОКП Орталық Комитетінің Саяси Бюросының мүшелігіне кандидат, ал 24 съезде мүше болып сайланды. КСРО Жоғарғы Кеңесі Президиумының және Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесі Президиумының мүшесі болды.
Д.Қонаев өз заманының ұлы саясаткері бола білді. Ол билік басында болған уақыт қаншалықты күрделі, қарама қайшылықты болғанымен, елдің экономикасын, әлеуметтік саласын, ғылымын, ұлттық мәдениетін дамыту ісіне айтулы еңбек сіңірді. Түрлі деңгейдегі партия және кеңес қызметін атқара жүріп, Орталықтың өктем саясатының ығымен кете бермей, ел мүддесін, болашақ қамын да бір сәт естен шығарған жоқ. 1960 жж. басында Н.С. Хрущевтің озбырлығымен Өзбекстанға беріліп кеткен қазақ жерінің біраз бөлігін қайта қайтарып алуы соның айқын бір дәлелі еді.
1986 ж. СОКП Орталық Комитетінің Бас Хатшысы болып М.С. Горбачевтің келуіне байланысты Д.Қонаев Қазақстан Компартиясы Орталық Комитетінің бірінші хатшылығынан босатылды. 18 минөт өткізілген пленумда орнына Ульяновск облысынан Г.В. Колбин отырғызылды. Орталықтың жүргізіп отырған әділетсіз саясатына қарсы республика жастары өз қарсылықтарын білдіріп алаңға шықты. Бұл әйгілі Желтоқсан оқиғасына ұласты.
Ілияс Есенберлин
Ілияс Есенберлин (1915 жылғы қаңтардың 10-ы , Атбасар, Ресей империясы — 1983 жылғы қазанның 5-і, Алматы) — қазақ жазушысы.
1940 жылы Қазақ кен-металлургия институтын бітірді. Әскер қатарына шақырылып, майданда ауыр жарақаттанды, 1942жылы Қазақстанға қайтып оралды. 1947 жылғадейін Қазақстан Компартиясының ОК-нің аппаратында істеді. 1947—1951 жылдары Қазақ мемлекеттік филармониясының директоры қызметінде болды. Қуғын-сүргін көріп, қамалды, 1953 жылы бостандыққа шықты.
Содан соң Қазақ КСР-ның Геология министрлігінде, сосын Берсүгір шахтасының басқарма бастығы болып істеді. 1958—1967 жылдары — Қазақфильм киностудиясының сценарий-редакция коллегиясының редакторы, 1967 жылға дейін — Қазақ мемлекеттік әдебиет баспасының редакторы, 1971 жылға дейін — «Жазушы» баспасының директоры, сосын Қазақстан жазушылар одағының басқарма хатшысы.
Шығармашылығы
1945 жылдан Есенберлин өлеңдер және поэмалар жинақтарын жариялай бастады. Кейінірек драматургияда күшін сынап, «Таудағы тартыс» (1962) пьесасы Республикалық жас көрермен театрының сахнасында қойылды. Қазақ тіліне Константин Дмитриевич Ушинскийдің шығармаларын аударды. Бірнеше романдар да жазды: «Айқас», «Қатерлі өткел», «Ғашықтар», «Алтын құс», «Көлеңкеңмен қорғай жүр», «Манғыстау майданы», «Аманат».
1969 жылы «Қаһар», 1971 жылы «Алмас қылыш», 1973 жылы «Жанталас» романдарын жазды. Романдар 15-ші ғасырдан 19-шы ғасырдың ортасына дейінгі қазақ тарихы суреттелген «Көшпенділер» трилогиясына біріктірілді. Сөз болатын тақырыптар: қазақ халқының қалыптасуы, Қазақ хандығының Жоңғар хандығымен арпалысы, Қытай, Хиуа, Бұхара, Ресей империясы секілді көршілерімен аумалы-төкпелі қарым-қатынастары. Бұл трилогияның негізінде «Көшпенділер» фильмі түсірілді.
Кейінірек жазушы «Алтын Орда» трилогиясын жазды (1982, 1983).
Жазушының кітаптары көптеген тілдерге аударылған, миллиондаған тиражбен шыққан. Есенберлиннің тарихи романдары Қазақстан мәдениетінде ерекше орын алады.
Марапаттары
• Еңбек Қызыл ту ордені
• «Құрмет белгісі» ордені
• «За боевые заслуги»
• «За оборону Ленинграда» медалі
• Қазақ КСР мемлекеттік премиясының жүлдегері, 1968 жыл («Айқас» романы үшін).
Атақты жазушы Ілияс Есенберлин «Алмас қылыш» романында: «Әбілхайыр хан мен оның ата жауы Жәнібек ханның қабірлері Созақ Мединесінде, дәлірек айтсақ, Созақтың «Жуантөбесінде» қатар жатыр,» деген жорамал жасайды. Осыған тоқтасақ, Созақ ауданында екі Жуантөбе бар. Оның бірі – Созақ ауылындағы «Жуантөбе» деген төбе, екіншісі – 60-жылдары құрылған «Жуантөбе» деген ұжымшар. Әрине, бұл жерде жазушы Созақ ауылының Жуантөбесін айтып отырғаны анық.
1945 жылдан Есенберлин өлеңдер және поэмалар жинақтарын жариялай бастады. Кейінірек драматургияда күшін сынап, «Таудағы тартыс» (1962) пьесасы Республикалық жас көрермен театрының сахнасында қойылды. Қазақ тіліне [[Ушинский, Константин Дмитриевич|Константин Дмитриевич Ушинскийдің]] шығармаларын аударды. Бірнеше романдар да жазды: «Айқас», «Қатерлі өткел», «Ғашықтар», «Алтын құс», «Көлеңкеңмен қорғай жүр», «Манғыстау майданы», «Аманат». 1969 жылы «Қаһар», 1971 жылы «Алмас қылыш», 1973 жылы «Жанталас» романдарын жазды. Романдар 15-ші ғасырдан 19-шы ғасырдың ортасына дейінгі қазақ тарихы суреттелген «Көшпенділер» трилогиясына біріктірілді. Сөз болатын тақырыптар: қазақ халқының қалыптасуы, [[Қазақ хандығы]]ның [[Жоңғар хандығы]]мен арпалысы, [[Қытай]], [[Хиуа]], [[Бұхара]], [[Ресей империясы]] секілді көршілерімен аумалы-төкпелі қарым-қатынастары. Бұл трилогияның негізінде [[Көшпенділер (фильм)|«Көшпенділер»]] фильмі түсірілді.
Кейінірек жазушы «Алтын Орда» трилогиясын жазды (1982, 1983). Жазушының кітаптары көптеген тілдерге аударылған, миллиондаған тиражбен шыққан. Есенберлиннің тарихи романдары Қазақстан мәдениетінде ерекше орын алады.
Ілияс Жансүгіров
(1894-1938)
Оның есімі туған ел әдебиетінің тарихында аспанның төсін арда емген. Гималайдай зәулім биікте танылды. Сондай-ақ онын Құлагердей дүлдүл ақындығы поэзия «бәйгесінде» әманда алда келіп, Абай мұрасындай мәңгі жасамақ.
Ілияс Жансүгіровтің ақындық әлемі «қазақ поэзиясыңың сұлу сарайы» болды. Ғалымдар, әдебиетшілер оны «Сөз Құлагері», «Өнер жаршысы», «Күй жаршысы» деп марапаттайды. Жүйрік ақын 1894 жылы 14 мамырда қазіргі Талдықорған өңіріндегі Ақсу ауданында дүниеге келеді. Жастайынан анасынан айырылады. Дегенмен өзі домбырашы, әңгімеші, әрі түрлі өнермен хабары бар, сауатты әкесінің қамқорлығында болып, одан хат таниды. Өнерге деген қабілеті ерте танылады. Өз ортасының өн-жырына бөленіп өседі. Ташкенттегі 2 жылдың мұғалімдер институтынан соң мұғалім болып қызмет атқарады. Алғашқы өлеңдерін де сол кезде жаза бастайды. 1925 жылы Мәскеудегі журналистика институтына түсіп, оны 1928 жылы бітіріп шығады. Елге келіп, «Еңбекші қазақ» (қазіргі «Егемен Қазақстан») газетінде еңбегін жалғастырады. Қазақ өнерінің сері ақыны Ақан жайыгда «Құлагер» поэмасын, қазақ өнері, күйін аспандатқан «Кұй», «Күйші» поэмасын жазады. Туған даласы, Отаны туралы сүйіспеншілігін «Дала» поэмасында атқарады. Ілиястың ақындығына қуат, нәр берген халық әдебиетімен бірге Абай поэзиясы болды.
Ол қазақ өнерінің, күй өнерінің, қара қобызы мен домбырасының қасиетін дәріптеп, танытып кетті. Өздерің оқитын «Әнші» өлеңі соның бір айғағындай. Бұл өлең сегіз қырлы, бір сырлы ақын, асқан әнші, сазгер Әсет Найманбаевтың (1867-1922) өнеріне арналған. «Әнші» - Ілияс поэзиясында кейін үлкен арнаға айналатын құдіретті сарынның бастамасы дерлік өлең. Бұл бастамасы әуелде тастан шыққан бұлақ тәрізді салдырап басталса, бара-бара ол «Күй» мен «Күйші» поэмаларына құйды да, тау өзені тәрізді сарқырап ақты, ақырында «Құлагер» поэмасының аңғарына құлап, кемерінен тегілген жылым дариядай ұлы арнада терен-тұңғиығы теңселе шалқыды!

Жасынан ән-күйді терең сезініп, жанымен түсінетін Ілияс әдебиетке ән-күйдің құдіретті күшінің туын көтере шықты. Адам баласының өмірі тарихи тартысындағы ауыр халді де, аңсаған арман, көздеген мақсатты да, жан тербеткен сезімді де, ойды өрлетер қуат-күшті де дыбыс, үн үйлесімдігімен тыңдаушыларына жеткізетін, музыкалық өнердің тілін жақсы ұғынып, оны сөз өнерінің пәрменімен оқушыларына жақсы ұғындыра білген біздің замандастарымыздың ішінде бірінші ақын - Ілияс екендігі даусыз.
Ілиястың екінші бір ерекшелігі - поэтикалық тілінде. Тілінің көркемдігі, сөз образдарының байлығы жағынан Ілияс қазақ әдебиетінде айрықша орын алады.

Ыбырай Атинсарин
Ыбырай (Ибраһйм) (2.11.1841, қазіргі Қостанай обл. Қостанай ауд. - 30.7.1889, Қостанай) -ағартушы, педагог, жазушы, этнограф, фольклоршы, қоғам қайраткері. Ыбырайдың өз өкесі (Алтынсары) ерте кайтыс болғандықтан, ол атасы Балгожа бидің тәрбиесінде өскен. Балғожа бк немересін 1850 ж. Орынбор шекара комиссиясының осы калада казақ балалары үшін ашқан жетіжылдық мектебіне оқуға береді. Ресей үкіметінің көз-дегені осывдай мектептер арқылы жергілікті өкімш. орын-дарға казакгың өз ішінен кызметкерлер әзірлеу еді. Мектеп оқушыдары отаршылдық саясат рухында тәрбиеленуге тиісті болды. Бірак жасынан зерек А. бұл мектептің оқу жүйесі шеңберінде калмай, дүние жүзі әдебиеті мен орыс әдебиеті классиктерінің шы-ғармаларын өздігінен оқып. нәр алды. Мектепті бітіргеннен кейін, 1857 — 59 ж. аралығында Алтынсарин атасы Балғожа бидің хатшысы болды. Кейін Орынбор обл. басқармасына кіші тілмаштык кызметіне ауысады. 1860 ж. Алтынсаринге обл. баскарма Орынбор бекінісінде (Торғайда) казак балалары үшін бастауыш мектеп ашуды тапсырады, сонымен бірге оны осы мектепке орыс тілінің мүғалімі етіп белгіледі. Осыдан былай Алтынсаринның ағартушылық - педагогикалық қызметі басталады. Шалғай түпкірде мектеп ашу жүмысының қиыншылықтарына қарамастан, ағартушылық идеяларымен қанағттанған Алтынсарин көздеген мақсатын орындауға құлшына кірісті. Ауыл – ауыды аралап, халықка кәсіптік білімнің маңызы мен мақсатын түсіндірді. Алтынсаринның талабы мен қадамын халық қуаттады. Халықтан жиналған қаражатқа мектеп үйін салуды қолға алды. Мектеп 1864 ж. 8 қантарда ашыдды. Осыған байланысты үлкен той болып, сол күні мектепке 14 бала жазылды. Мектеп жанынан интернат ашылды. Алтынсарин дүние жүзі педагогикалық классиктерінің гуманистік идеяларын басшылыққа алып, оларды қазақ даласында оку ағарту практикасына еңгізген түңғыш педагог болды (1860 —79 ж. арасында ) Алтынсарин мүғалімдік, ағартушьшық қызметінен қатар аратірлік басқа да қызметтер атқарды: 1868 - 74 ж. Орынбор генерал – губернаторының арнайы тапсыруы бойынша төрт рет Торғайдың уездік судьясы, 1876 — 79 ж. А. Торғай уездік бастығының аға жәрдемшісі болды. Институт – мектептер ашуды қолға алды. Кейін Елек, Қостанай, Торғай, Ырғыз уездеріне бірден екі кластық орыс – қазақ мектептерін ашты, оларды бәрінде де кітапханалар ұйымдастыруға зор жөн көрді. Осыдан кейін болыстық бастауыш мектептер ашу ісін қолға алды. Бұл үшін ол "Болысть қазақ мектептері туралы зписка" жазды. Мұнда ол тек қазақ даласының ғана емес Ресейдің жартылай көшпелі аймақтарының өмір тіршілігіне бейім, жазда көшіп жүретін, қыста бір жерде орнықты отыратын мектептің жаңа түрін ұсынып, халық ағар жүйесіне елеулі үлес қосты. Болыстың ұсынысы бойынша 1888 ж. 10 сәуірде Орскіде бастауыш мектер үшін қазақша тарынан оқытушылар дайарлайтын мүғалімдер мектебі ашылды. Оған Торғай, Ырғыз қ-ларындағы орыс-кырғыз учильищелерді жақсы бітірген жастар алынды. Алтынсарин қазақ жастары арасынан экономикалық салаларына кажетті мамандар әзірлеу ісіне ерекше мән беріп, қолөнер, а. ш. училищелерін ашуға көп күш жұмсады. Торғайда коленер училищесін ұйымдастырды. Қайтыс болар алдында Қостанайда ашылғалы отырған а.ш училещесіне өзінің иелігіндегі жерін беретіні туралы өсиет қалдырды. Алтынсарин Ырғызда қазақ қыздары үшін жанында интернаты бар мектеп аштырды. Мұның өзі қазак халқының тарихындағы маңызды оқиға болды. Ол патша әкімшілігінен Торғай облысының барлық уездерінде кыздар училещелерін ұйымдастыруды өтінді. Алайда рұқсат ол қайтыс болған соң, екі жыл өткеннен кейін. Торғайда (1891), Қостанайда (1893), Қарабұтакта (1895), Актөбеде (1896) жанында интернаттары бар қыздар училещелері ашылды.
ШОҚАН УӘЛИХАНҰЛЫ
Қазақтың ұлы ғалымы, ағартушы-демократ Ш. Ш. Уәлиханов отандық ғылым мен әдебиет тарихында үлкен орын алады.Оның қысқа да жаркын өмірі мен ғылыми қызметі қазақ халқының КӨПҒАСЫРҒЫ дамуының, рухани ізденіністерінің тамаша қорытындысы, биік жалғасы болды, қоғамдық ой-сана, пікір-тұжырым биіктей өркендеуіне ыкпал етті. Шоқан (шын аты — Мұхаммедханафия) Шынғысұлы Уәлиханов 1835 жылдың ноябрь айында Құсмұрын бекінісінде атақты аға сұлтан Шыңғыс Уәлихановтың әулетті семьясында дүниеге келген. Арғы атасы Абылай жоңғарларға қарсы соғыста асқан ерлік көрсеткен, ел бірлігін сақтауға едәуір еңбек еткен ақылды қолбасшы, іскер дипломат, амал-айласы мол, Орта жүз ханы болған. Оның үлкен ұлы Уәли (Шоқанның туған атасы) қайтыс болғаннан кейін хан шаңырағы, хандық билік Уәлидің кіші әйелі Айғанымда қалған. «...Айғаным мен оның балалары Россияға адал ниетін сақтап қалды. Уәли канның осы жесіріне Александр I аса бір ықылас білдірді. Сөйтіп қазақ даласында оған сәулетті үй салып беруге әмір етті. Сол үйде Шоқан Уәлиханов туып еді» — деп жазды П. П. Семенов Тян-Шанский. Жасында Шоқан әжесі Айғанымның ықпалында болған. 1847 жылы 12 жасар Шоқанды әкесі Омбыға әкеліп, сол кезде Сібірдегі ең таңдаулы оқу орны болып есептелген Сібір кадет корпусына оқуға орналастырады. Жабық әскери оқу орны болғанмен, онда көптеген пәндер оқытылуы, орыстың озық ойлы интеллигенттерінің өкілдері сабақ беруі, Омбының көзі ашық оқыған адамдарының семьяларымен араласуы, көп оқып білімін тереңдете түсуі Шоқанның рухани өсуіне, келешек тағдырына едәуір ықпалы болған. «Корпуста ой-өрісі, білімі жағынан Шоқан тез өсті, орыс жолдастарын басып озьш отырды. Екі-үш жылдан кейін-ақ Шоқан өз класындағылардан ғана емес, өзінен екі жас үлкендердің класындағыларды да идея жағынан басып озды» — деп жазды онымен бірге оқыған досы Г. Н. Потанин. Сібір кадет корпусында оқуқық соңғы жылддрындд-ақ Шоқан биік саналы, терең ойлы, жан-жақты білімді, дүниеге көзқарасы қалыптасқан, халқының қажет-мұқтаждарын пайымдай да, түсіне де алатын, оған барынша пайдалы қызмет етуге дайын мақсатшыл жас болып қалыптасқаны оның алғашқы ғылыми еңбектері болып есептелетін «Проф. Н. И. Березинге хат», "Профессор Н. И. Березиннің «Хан жарлықтары» кітабына рецензия», «Рашид-ед-дин» т. б. жұмыстарынан да байқалады. Жап-жас Шоқанға мұғалімдері де, құрбылары да болашақ ғалым, зерттеуші деп қарағандары, жоғары бағалағандары естеліктерде де айтылған.