Спандияр Көбеевтің әңгімелері мен аудармалары

Спандияр Көбеев (1878-1956жж.)

Спандияр Көбеев 1878 жылы 1-октябрьде бұрынғы Торғай облысы Обаған болысында туған. Ол алғаш ауылдық мектепте, кейін Қостанайдағы орыс-қазақ мектебінде, мұғалімдер даярлайтын курста оқиды. Қазақтың ұлы ағартушысы Ыбырай Алтынсариннің шәкірті, әрі жолын қуушы Спандияр ұстазының дәстүрлерін бекем ұстанды. Ол революцияға дейінгі кезеңде әрі педагогтік, әрі жазушылық қызметпен шұғылданады.

С. Көбеев өзінің сүйікті қызметінен – жас ұрпақты тәрбиелеу ісінен совет дәуірінде де қол үзбейді, бар саналы өмірін сол мақсатқа арнайды. Осындай зор, бағалы еңбегі үшін Ленин орденімен екі рет наградталды, ал 1947 жылы Қазақ ССР Жоғары Советіне депутат болып сайланды. Спандияр 1956 жылы қайтыс болды. Спандияр Көбеевтің творчестволық іске ден қоюы оның ағартушылық қызметімен тікелей байланысты болған. Ол ел ішінде мұғалімдік, солардың ой-санасын оятуға көмектескен. Көбеев Пушкиннің Дубровский повесі мен Гогольдің Өлі жандары романының мазмұнын қазақшалап айтып беріп жүрген. Оны Крылов мысалдарымен табыстырған да – осы мақсат. Спандиярдың Крыловтан аударған қырықтан астам мысал-өлеңі 1910 жылы Қазанда Үлгілі тәржіма деген атпен басылып шыққан.

С. Көбеев 1912 жылы Үлгілі бала атты хрестоматиясын бастырды.бұл кітапқа автордың бірсыпыра төл шығармалары мен орыс жазушыларынан аударған еңбектері енді.

С. Көбеевтің творчестволық мұрасында Қалың мал романы ерекше орын алады. Жазушының бұл шығармасындағы негізгі кейіпкері Ғайшаның тағдыры арқылы қазақ қызының сол бір бейуақыттағы аянышты өмірін, аңсаған арманы мен үмітін, сол жолдағы талабы мен күресін шынайы түрде жинақтап көрсеткен және әлеуметтік теңсіздік пен соған қарсылық тақырыбын да қамтыған. Бұл Көбеевтің творчествосындағы прогресшіл бағыт пен демократтық беталыстың айқын да, даусыз шындығы еді.

Романда Революция алдындағы қазақ ауылында болған қат-қабат әлеуметтік өзгерістер шынайы суреттелген, дәуір шындығы боямасыз көрсетілген. Романда қалың мал әлегі, қазақ қызының аянышты да арманды тағдыры нанымды бейнелеумен қатар дала тіршілігіндегі әлеуметтік теңсіздіктің, жолсыздықтың сан алуан көрінісі батыл әшкереленген. Ел билеуші әкімдер мен үстем тап өкілдеріне қарсылық білдірген кедей бұқарасының әрекеті шыншылдықпен суреттелген. Қалың мал романы – тілінің тазалығы, көркемдігі жағынан да өзімен тұстас прозалық туындылардан өзгеше шығарма.
Жазушы романында халықтың сөз байлығын, мақал-мәтелдерді орынды пайдаланған, кейіпкерлер характерін даралап көрсеткен.

Көбеев ұзақ жылдар бойы ағартушылық жұмыспен айналысып, жас ұрпақты оқыту, тәрбиелеу ісімен шұғылданды, қазақ мектептерінде орыс тілі мен әдебиетінен сабақ берді. Ол өзінің ұзақ та жемісті ұстаздық еңбек жолын Орындалған арман атты мемуарлық кітабында баяндады. Мұнда автор өз көзімен көрген екі өмірдің қарама-қарсы бейнесін, басынан кешірген оқиғаларды баяндау арқылы көрсетеді.
Кітаптың революция алдындағы қазақ өмірі шындығының талай-талай көріністерін және сол оқиғаларға жазушының өзі қалай араласқанын, оның қандай көзқараста болғанын байқауға болады. Мемуардың соңғы тарауы жазушының совет дәуіріндегі өмірі мен еңбегіне арналған.

С. Көбеевтің жарық көрген шығармалары
С. Көбеев. Үлгілі тәржімә. Қазан, 1910; Үлгілі бала. Қазан, 1912, Қалың мал (Роман). Қазан, 1913; Алматы 1953. Орындалған арман. Алматы, 1951 1954, Таңдамалы шығармалары. Алматы, 1960.

Спандияр Көбеевтің әңгімелері мен аудармалары.Спандияр Көбеевтің әңгімелері мен аудармалары.

Балалар мен мұғалім
Екі бала келе жатып бір кітап тауып алды. Бірі айтты: Кітап менікі, не үшін десең, мен сенен бұрын көрдім . Бірі айтты: Жоқ кітап менікі, не үшін десең, мен сенен бұрын жерден көтеріп алдым . Осылай балалар кітапқа таласып жатқанда оларға бір мұғалім келді де, балалардан сұрады: Оқи білесіңдер ме? – деп.
Балалар: Жоқ оқи білмейміз , – дейді. Егер оқи білмесеңдер, кітап сендерге неге керек, бұл кітапты мен алайын, қай бұрын оқи білгеніңе беремін , – деді.

Қайырымды бала
Бір кісінің баласы мектептен үйіне қайтып келіп, әкесіне сабағын тыңдатты. Баласы сабағын жақсы білген соң, әкесі баласын қуантайын деп он тиын күміс берді. Баласы әкесінің берген ақшасына бір нәрсе сатып алу үшін базарға шықты. Жол үстінде ол бір аш, жалаңаш қайыршы шалды көрді. Бала ойлады: Керек нәрсем болса, сатып алуға әкем ақша берер. Бұл ақшаны орынсыз жерге жұмсамайын, - деді де,әлгі қайыршыға берді. Үйіне келіп еткен ісін әкесі мен шешесіне айтты.

Ит пен қайыршы
Бір ит үйді күзетіп жатыр еді. Қораға бір қайыршы шал кірді. Ит оны көріп үре бастады. Шал айтты: Ая, мен ашықтым. Ит оған жауап берді: Мен үргенде соның үшін үрем, менің дауысыммен үйден шығып, сені көрер де, тамақтандырар деп.

Түскі тамақ пен кешкі тамақ
Таңертең бала ешбір жұмыссыз үйде отырды. Түскі асты ішетін уақытта шешесі ет пен сорпа әкелді, бала сорпаны татып қарады да: Бүгін сорпа дәмсіз екен , – деді. Шешесі айтты: бұл дәмсіз болса, кешке дәмді сорпа пісіріп берермін , – деп. Түскі тамақтан соң әкесі шөп тасыды. Баласы аттың басына мініп, шөптің төбесіне шығып, бек шаршап, кешке үйіне келді. Кешкі тамаққа түстен қалған сорпаны, нанды дастарханның үстіне қойды. Баласы сорпаны татып байқады да айтты: түстегі сорпаңнан мына сорпа дәмдірек , – деп.
Сонда шешесі айтты: бұл түстегі сорпаның қалғаны еді, саған бұл сорпаның дәмді болғаны – сен түстен кейін жұмыс қылып бек шаршадың. Таңертең ешбір жұмыссыз үйде тек отырған соң ас саған дәмсіз көрінді . – деп.

Атасы мен немересі
Ата қартайып күші кеміді; нашар көретін, нашар еститін болды; ішкен тамағын алдына төгетін болды. Не үшін десеңіз оның аяқ, қолы кәріліктен қалтыраушы еді. Шалдың бұл ісі баласы мен келініне ұнамады. Олар шалға тамақты бөлек беретін болды, алдына жаман дастархан, жаман ыдысқа құйып. Немересі өзінің әкесіне атамды бөлек отырғызба деуге бата алмай, бір күні бір ағашты жонып отырады. Әкесі көріп: Шырағым, не ғып жатырсың? - дейді. Сонда баласы айтады: Аяқ істеп жатырмын, шешем мен екеуің атам құсап қартайғанда, сендерге тамақты осы аяққа құйып беремін , – дейді. Бұл сөзді естіп, шалдың баласы ұялып, әкесін бөлек отырғызып тамақ беруді қойды.

Қомағай ит
Дүниеде не көрсең, еткін сабыр,
Нашарға күштімін деп етпе жәбір.
Мен-менде тәуба жүрмес деген сөз бар,
Болашақ, өткен істі білер тағдыр.
Біреудің дәулеті мол құдай берген,
Мал іздеп нашарлар көп елді жүрген.
Күншілік қып масқара болмаңыздар,
Біледі жамандығын оқып көрген.
Залымның зұлымының ақырын күт,
Құдайдың бергеніне қанағат ет,
Әуре боп судан көрген көлеңкесіне
Болыпты өзі ұятты қомағай ит.
Қарны ашып қомағай ит аңға шыққан,
Жейін деп аулап алып болса тышқан.
Тамағын тойдырып ап қайтты аулына,
Тістеген ауызында бір көртышқан.
Келеді бір көртышқан тістеп алып,
Үйренген жаман әдет қалмас қалып.
Көпірден су арқылы өте беріп,
Көреді көлеңкесін судағы анық.
Ойлайды анау итті қабайын деп,
Аузындағы тышқанын алайын деп,
Тышқанын су ішінде тартып алып,
Екеу ғып үйге сонсоң барайын деп.
Шолп етіп секірді де кетті түсіп,
Ойламай іс ақырын надан күшік.
Ет түгіл өзі түсті әлекке
Бұлдағы бізге ғибрат ойлап білсек.
Тырмысты су ішінде жанға айла қып,
Уһ деп, демін алды әрең шығып,
Ол иттің көртышқанын алмақ түгіл,
Ағынмен өзінікі кетті ағып.

Маймыл мен айна
Пенде көп дүниеде ғафыл ойлы,
Теңейтін қара тауға қарша бойды.
Ғалымның әрбір түрлі пітнәсіне
Жіберем тек отырып терең ойды.
Біреуді мысқылдайды кейбір адам,
Болса да ойламайды ісі жаман.
Әркімнің ғайбатына даяр тұрар,
Білінбей өзінікі одан жаман.
Айтамын ғибрат үшін мысал қылып,
Мәселен, айна көрген бір маймылдан.
Форымын көрді маймыл айна ішінде,
Өзі де сұлу шіркін, зор пішінді.танымай суретінен кетті шошып,
- Осындай бар ма ақымақ халық ішінде?
Қасында тұрған аюды шақырады,
Бұлғақтап күлген болып бақырады,
Жалынып ағеке деп болмаған соң,
Аю да ақырындап жақындады.
- Әй, достым, болады екен бұндай да жан,
Қарашы, неге ұқсайды анау надан?
Әр ісі істеп тұрған бұл секілді,
Форымы байқап тұрсам тіпті жаман.
Бұлғақтап қалай өзі қипаңдайды,
Нансаңыз әрбір ісі күлкі маған.
Осындай біз-дағы маймылдар көп,
Берейін нанбасаңыз санап саған.
Қайғыдан қапа болып өлер едім,
Бір жерім болса ұқсас егер соған.
- Рас, жаным, ол сурет жаман, білемін,
түсініп сөзіңе ішімнен мен күлемін.
Күнінде мыңын көрем-дағы сондайдың
Ешкімге айтпай өзім біліп жүремін.
Көп жүремін қалың тоғайды аралай,
Мен де көрем жүргендерін жағалай.
Мехнаттанып шаригіңді санама,
Ең әуелі өзіңе бір қарамай.

Шал мен өлім
Сорлы шал қара қасқа деген жарлы,
Көрмеген өмірінде бір де малды.
Қақтығып бір-біріне тілерсегі,
Қыстың күн отын ала ағаш барды.
Болмаған өмірінде бір күнде тоқ,
Алланың тағдырына амалы жоқ,
Бір құшақ отын жинап арқалап ап,
Күркілдеп қайтты үйіне пақыр мұңдық.
Көрінбей қырау басып екі көзі,
Дірілдеп суық өтіп тоңып өзі,
Түсіріп жерге отынын отырды да,
Нала боп бейшараның айтқан сөзі:
- Я Алла, перзентім жоқ, жасым жетті,
Көп тарттым нашарлықпен мен бейнетті.
Бір күн түгіл бір сағат рахат көрмей,
Кемшілік, қоршылықпен күнім өтті.
Я Алла, өзің қазы, өзің патша,
Кімім бар сиынатын сенен басқа.
Осы жерде мен разы, берсейші өлім,
Құлыңды кемшілікпен зарлатқанша.
Жасымнан көргенімнің бейнет бәрі,
Тұруға пақырыңның жоқ-ты халі.
Отынды көтеруге дәрменім жоқ,
Бұл кезде күшім кеміп, болдым кәрі.
Қорлықпен өтіп барады менің күнім,
Бір қадақ нан аларлық жоқты пұлым.
Я Алла, көпсінбесең нашарыңа,
Осы жерде мен разы, берсейші өлім!
Ә, Құдай, не берсең де қазыңнан кең,
Кем қылма қатарымнан өзіммен тең,
Бейшара, мені неге шықырдың - деп.
Сұрады өлім келіп мүсәпірден.
Өлімді көріп шалың кетті шошып,
Секіріп түрегелді зәресі ұшып.
- Әй тақсыр, айып етпе шақырғанға, –
Деп айтты сасқанынан соң қолын құшып.
Отынға тынғаннан соң шамам келмей,
Ойлап ем жібере ме деп көтерісіп.
Кейбіреу тірлігіне емес разы,
Кемдікпен өмір өтіп қысы-жазы,
Абзалы қанағат ету бергеніне
Бір Алла өзі патша, өзі қазы.
Көрсетпе жамандығын ғазиз жанға,
Білмеген не демейді надан пенде,
Көргем жоқ, шариғатпен молла айтады,
Өлім тілегенге бейнет деген Алла.

Қасқыр мен тырна
Қасқырдың есітуге аты жаман,
Қайтадан қалыпқа енбес дәті жаман.
Түзеліп лауахазда кісі болмас,
Шыққаннан дүниеге болса надан.
Залымның зұлымдығын жуса кетпес,
Не үшін сол секілді жаратылған.
Жақсыға ықласымен қызмет етпес,
Көңілі бұзықтықта болып һәман.
Қызметің ондайға еткен зайғы болар,
Мысал көп, неге десең, бізге қалған.
Өткен іс әм болашақ хақтан білсең,
Сақтанып дүние қамын ойлап жүрсең,
Жауыздан қайыры жоқ жырағырақ,
Бойыңды кейін сап тұр, түрін көрсең.
Мысалы бір қасқыр мен бір тырнадан,
Жарар еді ғибрат алса бүкіл адам.
Істеген жауыздығы жалғыз бұл ма,
Қиянат толып жатыр бұдан жаман.
Салды аузын өлімтікке қауып-қауып,
Михнатсыз ет болған соң алған тауып.
Ашығып жүрген шіркін жұлып жатыр,
Қайтсін-ау жайшылықта да тамақсау ит.
Қаттысын жұмсағынан айырмайды,
Бұндай боп күнде азық табылмайды.
Көңіліне ынсап нұрын құймаса хақ,
Жауыздар ықтиярлы не қылмайды.
Қақалды бір сүйекке қомағайым,
Басына әрі кетпес түсті уайым.
Хатта өліп кетуі де мүмкін еді,
Тұрмаса қасында бір тырна дайын.
Тырнаға сүйекті ал деп айтады ым,
Болды деп хәлім жаман өлетұғын.
Жәрдем ет не қылса да дегендей қып,
Жалынып аузын ашып көрсетіп жөн.
Ымына түсінді де тырна сонда,
Аузына басын тыға мойын сұнды.
Михнатпен әрі-бері жұлқып-жұлқып,
Сүйегін жұлып алды әрең зорға.
- Әй, Қақа, сүйегіңді алдым міне,
Қалыпсың аз-ақ өлмей батыр мүлде.
Қайтсе де қызметіме бірдеме бер,
Мақтанып мендағы бір кетейін де.
Тырнаға сонда қасқыр ашуланды,
Ақырып: - жөнің тап, – деп айғай салды,
Басыңды жемегенге құлшылық ет,
Мойныңды аузыма сен тыққан халде.
Аузымнан кім құтылған аман-есен,
Емес пе бұл жақсылық, шіркін, білсең.
Қақаңды кім деп өзің хақ сұрайсың,
Кет, көзіме бұдан бұлай көрінбестен!

Шымшық пен көкаршын
Тұзаққа түсті шымшық соры қайнап,
Шыға алмай талпынса да көзі жайнап.
Бұлқынып уайымда жатқан жерде,
Кез болды көкаршын құдай айдап.
Торғайды қапастағы көрді көзі,
- Ақымақ бұның не? – деп айтқан сөзі,
Тұзаққа білмедің бе түсеріңді,
Құдайым неге берді екі көзді?
Талтүсте қалай түстің бұл тұзаққа, ем болмас айтқан сөзің ақымаққа.
Түспеске адамзаттың айласына,
Берер ем уағданы нансаң мықты.
Аузына түскен сөзбен жатыр сөгіп,
Шымшық та қозғалмады жатты бұғып.
Мысқылдап Алла ісіне күлемін деп,
Біріне өзі-дағы қалды ілігіп.
Не іс болса да тағдырдан,
Мысқыл етіп адамды күлмеңіз.
Алланың ісі намағлұм,
Жауыздың тіліне ермеңіз.
Мазақтың түбі ғазапты,
Ғазапты болып жүрмеңіз.

Мектепке шақыру
Балалар, жиналыңыз мектепке ерте,
Мәз болмай деген сөзге мырза, ерке .
Бұл кезде өнерлі адам өрге шықты,
Зат емес надан кісі алар текке.
Ертеңгі шақыруымен әтеш, құстың
Халықтар кетіп жатыр егіндікке.
Күн шығып терезеге сәуле түсті,
Тұрыңыз, жарамас тек уақыт өтсе.
Адам да, аңдар-дағы, құстың бәрі
Әрқайсысы қызметінде келгенше әлі,
Қалбаңдап көбелек те тек жүрген жоқ
Бал жинай кетіп барады ұшып ара.
Тоғайдың қызығына тоймастай жан,
Орманда қыбырлаған әртүрлі аң.
Тұра сап тоқылдақ та тек жүрген жоқ,
Ертемен құстар сайрап салады ән.
Шөпшілер тоғайда жүр шөбін шауып,
Қол күші еңбегімен пайда тауып.
Балықшы ауын қарап қайыта жүр,
Ден сауда жұмыс та бір қызық сауық.
Қарасақ әр мақұлық қызметінде
Көрінеді осылайша күнде-күнде.
Ынтамен сабағыңызға қол қойыңыз,
Надан боп жұрт болмассың тек жүргенде.