Аттылы кісі

ЖАҚСЫ МЕН ЖАМАННЫҢ АЙЫРМАСЫ
Күн ашық, ауа тымықта ескекшінің қандай адам
екенін білмейсің, ол буырқанған қара дауылда сыналады
(Геродот, грек жазушысы)
ҚАРБАЛАС ТІРЛІКТЕ біреуді жақсы, біреуді жаман деп жатамыз. Жақсы дегеніңізді мақтай бергіңіз келеді. Ал жаман дегеніңізді жақтырмай, кейде тіпті ол туралы сөз қозғағыңыз келмей қалады. Ал кейде ренішіңізді ақтарып саласыз.
Сонымен жақсы адам кім? Жаман адам кім? Жақсы адам айналаға шапағатын, ізгілік махаббатын арнайтын, үзілгенді жалғайтын, қиындыққа төзе білетін, көпшіліктің ортасынан табылатын жан. Жаман адам өзімшіл, өркөкірек, өзгелерді көре алмай, күндей беретін, жақсылығынан үміт күтпейтін жан.
Лұқпан хәкімнен сұраған екен:
- Даналықты сен кімнен үйрендің? – деп.
Сонда ол:
- Соқырлардан. Өйткені, олар барлық жағынан байқап алмай тұрып, аяқ баспайды ғой, - деп жауап беріпті.
Бәрі де мінезге байланысты. Ізгілікті істер жасап, сүйінтетін де, арсыз қадам жасап күйінтетін де осы жаратылысқа келіп тіреледі. Жақсы мінез жақсылыққа, сабырлыққа, табысқа жетелейді. Шодыр мінез – күйгелектікке, өкінішке, азапқа алып барады. Өзім үнемі айтып жүретін: адамды қартайтпайтын екі нәрсе: жақсы сөз, жақсы мінез дегенді осы жерде қайталағым келіп тұр.
Бәлкім, жақсы жанның бір қасиеті: күйініш пен сүйінішке де, сәтсіздік пен сәттілікке де, жеңілтектік пен байсалдылыққа да, ашушаң мен сабырлылыққа да салқынқанды қарай білуінде жатыр емес пе екен?! Ал жаманның әуресі әрдайым жетерлік. Оның бір ойланбай басқан шалыс қадамы өзіне де өзгеге де жүк болады. Өзін де, өзгені де абыройсыздыққа апарып, ұятқа қалдырады. Жаманға жолама бәлесі жұғады деген сөз осындайдан шықса керек. Ал жақсы адамның өзгешелігі жамандық жасау қолынан келмейтіндігінде жатқан жоқ па?
Бәрінен де көз әлсіздігінен көңіл әлсіздігі, көз соқырлығынан көңіл соқырлығы жаман. Мұндайда халқымыз шіріген ағашқа сүйкенбе, санасы соқыр жанға сүйенбе дейді.
Ертеректе ат мінген кісі жолаушылап келе жатып өткелден өтпек болады. Қараса жағалауда бір соқыр жігіт жылап отыр екен. Жөн сұрайды:
- Мына судан өте алмай отырмын. Бір көзім су қараңғы. Екіншісі де оңып тұрған жоқ, - дейді.
- Қой, жылама, артыма мінгес!
Атына мінгестіріп арғы бетке өткізеді.
Енді қоштасып, жөніне кетейін десе аттан түспейді.
- Түссең түс. Қандай адамсың өзі. Жасы үлкен деп сыйлап, ер үстіне отырғызсам. Қане, түс аттан, - дейді ежірейіп. Атты кісі рахмет айтпақ түгілі атымды иеленіп алмақшы ғой . Екеуі тәжікелесе жүріп, бір ауылға келеді. Әділқазыға жүгінеді.
Аттылы кісі:
- Өзеннің ар жағында мына соқыр жігіт жылап отыр екен. Мүсәпір ғой, көмектесейін деп өзеннен өткізіп едім бәлеге қалдым. Лезде ат менікі деп, өзіме жармаса түсті, - дейді.
- Ойпырмай мынаның жаласын - ай, - дейді соқыр жігіт, - Қайта бұған мен жақсылық жасадым. Жасы үлкен ғой деп сыйлап, атыма мінгізіп ем. Оңбаған адам екен.
Соқыр тіпті солқылдап жылап жібереді.
Әділқазы әңгімелерді тыңдап болған соң:
- Екеуін екі үйге апарып, қамап тастаңдар, - деп тапсырма береді. Екі үйдің сыртына бақылаушы - күзетші қояды.
Біршама уақыт өткен соң әділқазы күзетшілерден:
- Жаңағы екеуі бірдеңе айтты ма? - деп сұрайды.
- Менің естігенім, - дейді бірінші күзетші – Соқыр бір іс бастады, оны құдай қолдаса! - деген сөз.
- Ал менің естігенім, - дейді екінші күзетші – Жақсы адамның қайыры жетер басына, енді соқыр көрінсе, жоламаймын қасына! - дегенді аса өкінішпен айтты.
- Бәрі түсінікті. Ат соқырдікі емес, ана үлкен кісінікі, - дейді анық - қанығына көзі жеткен әділқазы.
Екеуін де қайта алдырып, жаңағы айтқан сөздеріңді мойындайсыңдар ма? - деп сұрайды.
- Дұрыс, мойындаймын, - дейді жасы үлкен кісі.
- Жоқ, мен олай деген жоқпын! Өздерің ойлап тауып жатырсыңдар. Мен келіспеймін! Басқа әділқазыға жүгінемін, - деп байбалам салыпты екіншісі.
- Мына соқырды өзеннен қайтып өткізіп тастаңдар. Мұндай пәлеқор, жалақор қайтып бұл жаққа аяқ баспасын, - деп билік айтқан кісі тапсырма береді.
- Аққа жаққан шырақты, ақымақ үрлеп өшірмес - деген ақсақал. Уақытыңызды алдық. Айыпқа бұйырмаңыз. Жолыңыз ақ болсын, - деп сый - сияпат көрсетіп, аттылыны аттандырып салған екен.
Үнділердің мына сөзі көкейдегі сұрақтың жауабын тапқандай: Жақсы мен жаманның айырмасы – сиыр мен жыланның айырмасындай, біріншісі – шөпті сүтке айналдырады, екіншісі – сүтті уға айналдырады .
Әкім Ысқақтың Жүректегі жазулар Күнделік эссесінен
Толық нұсқасын қарау