Антонимдік тұрақты тіркестер

Ғылыми тәжірибелік жоба
Секциясы: қазақ тілі
Тақырыбы: Тұрақты тіркестер
Мақсаты: Мен жұмысымда күнделікті өмірде кездесетін тұрақты тіркестердің мағыналарын зерттей отырып, антонимдік, синонимдік және мақал - мәтелдерде кездесетін тұрақты тіркестердің сырын ашу. Егер барлығы күнделікті өмірде тұрақты тіркестерді қолдана отырып сөйлесе, онда осы тұрақты тіркестердің - біздің сөздік қорымыз жетіліп, тіл байлығымыздың кеңеюіне өз ықпалын тигізері сөзсіз деп ойлаймын.
Міндеті: Зерттеу жұмысымның мақсатына сай міндеттерін төмендегідей етіп тұжырымдаймын:
- Тұрақты тіркестер;
- Антонимдік тұрақты тіркестер;
- Синонимдік тұрақты тіркестер;
- Мақал – мәтелдік тұрақты тіркестер;
Нәтижеге жету жолдары: Тұрақты тіркестердің толық мағынасын ашу, үлгі – өнеге ету. Күнделікті өмірде тұрақты тіркестерді өз орнымен пайдалансақ – біздің сөзіміз сұлу, тіліміз көркем, ойымыз ұшқыр шығатыны сөзсіз. Бүгінгі жаһандану дәуірде адамды тілі бай көркемдікке, шешендікке, даналыққа баулитын халқымыздың осындай асыл қазынасын өмірде жарату. Сонда жалаң сөйлеу, таяз ойланудан аулақ болып, сыры терең сиқырлы сөздерден жүрегіне қуат алып, тілін сүйетін жаныңа жақын ұрпақтар өсіп жетілмек.
Тұрақты сөз тіркесі фразеологиялық тіркес - екі немесе одан да көп сөздердің тіркесуінен жасалып, бір ұғымды білдіретін бейнелі сөздер тобы.
Тұрақты тіркестің құрамындағы сөздердің орнын өзгертуге, басқа сөзбен ауыстыруға келмейді.
Мысалы: ит өлген жер – алыс
Тайға таңба басқандай – анық
Тілді үйіреді – тәтті
Көз шырымын алу – ұйықтау.
Ағама жеңгем сай, апама жездем сай – мінез – қылығы үйлес.
Ағынан жарылды – ештеңені жасырмай, бар шындығын айтты.
Ажал оғы атылды – мерт болды.
Сонымен қоса: Ажары кірді – көріктенді;
Ауызы алты қарыс – қаһарлы;
Аузын айға білеген – батыл;
Айдар тақты – әйгілі қылды;
Айдарынан жел еседі – рахат өмір;
Айды аспанға бір шығарды – аты шықты;
Айдың күні аманда – аман – есенде;
Аймандай қылды – әшкереленді, ұятқа қалды;
Айна қатесі жоқ (айна қатесіз ) – дәл, тура;
Айтаққа ерді – өсекке ерді;
Айтқан сөз құлағынан ағып кетеді – естімейді, ұқпайды;
Айы оңынан туды – жолы болды;
Айызы қанды – көңілі жай тапты;
Ақ ауыз қылды – алдап соқты;
Айылын жимау – жасқанбау, сескенбеу;
Ақ жарқын – ашық көңіл;
Ақиық – айрықша асыл;
Ақ киізге көтерді – хан сайлады;
Ақ саусақ - еріншек;
Ақыл (ой) таразысына салды – дұрыстап ойланды;
Ақысын жеу – еңбегінің ақысын бермеу, біреудің еңбегін пайдаланды;
Алауыз – бірлік жоқ;
Ала болды – араздасты;
Ала көзімен атты – жек көрді;
Алақанға қарады – дәмеленіп тұр;
Алақанның аясындай – тар;
Алақанына түкірді – дайын, әзір тұр;
Ал – дал болды – көңілі жай таппады, т. б., - тұрақты сөз тіркестерін тұрмыс жағдайында жиі – жиі қолданады.
Екі иығына екі кісі мінгендей - деген тұрақты сөз тіркесі – денелі, тұлғалы, иықты деген бір ғана мағынаны білдірсе, аяғы – аяғына жұқпады - тұрақты тіркесі – шапшаң, тез жүрді деген ұғымда қолданылып тұр.
Тұрақты сөз тіркесінің мағынасы оның құрамындағы сөздердің мағыналарынан алшақ болады. Бір – біріне антоним болатын сөз тіркестер:

Антоним дегеніміз – мағыналары бір – біріне қарама – қарсы сөздер.
Бетінен оты шықты (ұялды) – Беті бүлк етпеді (ұялмады).
Зәресі ұшты (қорықты) – Қуанышы қойнына сыймады (қуанды).
Еңбегін сауды (адал күн кешті) – Жер қаптыру (алдау).
Қолы – қолына жұқпады ( тез қимылдады ) – Саусағының ұшын қимылдатпады ( қозғалмады, еш нәрсе істемеді ), т. б.

Бір – біріне синоним болатын сөз тіркестер:
Синоним дегеніміз – мағыналары жағынан бір – біріне ұқсас сөздер.
Үріп ауызға салғандай, Қыздың жиған жүгіндей – сұлу, әдемі, көрікті, келбетті, әсем, т. б.
Ит өлген жер, ит арқасы қиянда, жер аяғы қиянда, жер түбі – алыс, қашық, шалғай.
Ит терісін басына қаптады, жерден алып, жерге салды – ұрысты, сөкті, балағаттады.
Екі көзі шарасынан шығу, жаны зәр түбіне жету – қорқу, қатты шошыну.
Мақал – мәтелдер де тұрақталған, қалыптасқан сөздер тобы болып табылады. Мақал – мәтелдердегі сөздердің де орнын басқа сөздермен алмастыруға келмейді. Бірге айтылғанымен мақал мен мәтелдің бір – бірінен ерекшелігі, айырмашылығы болады.
Мақал – мәтелдер – халық даналығының, көрегендігінің айнасы, тіл байлығының алтын қазынасы. Олардың көбі өмір шындығының қорытындысы.
Халықтың кейінгі ұрпаққа қалдырған өсиеті, өмір сүру әрекетінің ережесі секілді қымбат мұра.
Мақал дегеніміз – өмірлік тәжірибеден туындаған түйінді пікір, тұжырымды сөз өрнегі немесе тоқсан ауыз сөздің тобықтай түйіні.
Мәтел дегеніміз – белгілі бір ойға, ұғымға ишара жасайтын, астарлап, жұмбақтап айту мәні басымдау болатын халық мұрасы.
Тұрақты сөз тіркесінің құрамындағы сөздер өзінің дербес мағыналарынан ажырап жеке – дара сөздерге балама ретінде, жұмсалады, олардың тіркестегі мағынасы жеке тұрғандағы мағынасына сай келе бермейді, (көре алмау – қызғану, іші күю – өкіну, т. б.) тұрақты сөз тіркесі бірнеше топқа жіктеледі: идиомалық тіркестер немесе идиома (қабырғаңмен кеңес, ешкімнің ала жібін аттама) өзегі талмас).; мақал – мәтел (ел үмітін ер ақтар, ер атағын ел сақтар; өнерлінің өзегі талмас)
Тұрақты сөз тіркесі қатарына бұлардан басқа екі кейде одан да көп сөздердің қатар жұмсалуынан жасалып, бастапқы мағынасын сақтай отырып, бір ұғымды білдіретін тіркестер де кіреді.
Мысалы: қол қою, көз салу, қол ұшын беру, т. б.
Екі қолынан демін алу – болып, жетісіп отыру.
Еңсесі құру – сағыну.
Ер қаруы – бес қару – қылыш, найза, садақ, шоқпар, сойыл – ерлер асынып жүретін қарулар.
Ереуіл атқа ер салу – елін қорғауға асыну.
Ернін шығарды – мазақтады.
Ернінің емеурінін табу – көңілін табу.
Есек құрты мұрнына түсу – баю.
Етек – жеңін жию – есін жию.
Етектен алу – кедергі жасау.
Ешкімнің ала жібін аттамау – қиянат жасамау.
Жағадан алу – қылғындыру.
Жағасын ұстау – таңдану.
Жағы сембеді (тынбады) – көп сөйледі.
Жағына пышақ жанығандай – арық.
Жайдың атқан тасындай – аса құдіретті, мықты.
Жалғанды жалпағынан басу – молшылықта өмір сүру.
Жанары кетті – көзінің нұры кетті.
Жанды жегідей жеу – қиналу.
Жаны сіріден жасалған екен – мықты.
Жанын қоярға жер таппау – әлек болу.
Жараның аузын алу – ескі дертті еске түсіру.
Жарғақ құлағы жастыққа тимеу – тыныш таппау.
Жауырынан жел өту – азап шегу.
Жегенін желкесінен шығару – сазайын беру.
Желкесін қасу – қысылу, сасу.
Жеме – жемге келгенде – шешуші сәтте.
Жер астынан жік шықты, қос құлағы тік шықты – табан астынан бөле шықты
Жер болу – ұялу.
Жер жұту – жоқ болу.
Жер қабу – өлу.
Жетім қыздың тойындай – елеусіз.
Жұлдызы оңынан туу – жолы болу.
Тисе – терекке, тимесе – бұтаққа. Болса болар, болмаса қояр немесе келсін – келмесін әрекет қыла берсе, әйтеуір біреуі нәтиже берер деген мағынаны білдіреді. Тіпті, үміткерлер арасына жұмыссыздар да жоғары білімі жоқ азаматтар да кездеседі. Тисе – терекке, тимесе – бұтаққа дей ме, әйтеуір, билікке көңілі толмайтын топтың да көңіл – күйі алабөтен. ( Жас Алаш ). Оғын тарс та, тұрс та төгіп келеді. Тисе – терекке, тимесе бұтаққаның кеі келуде (Қ.Тұрсынқұлов, Шығ.).
Көзбен шолды - жаппай шолып қарап, бағдарлады.
Көзбен шолып егін орған алаңын,
Әбіш пенен тұр басқарма қара мұрт. (Т. Жароков, өлеңд.).
Көз болды – ие болды, бас – көз болды, басы – қасында жүрді, қорыды. Біз көз болып отырмасақ, апам картопты қазанға қабығымен салып жіберуге бар. (Б. Соқпақбаев, Бастан кеш.). Халқыңа көз бол, адам бол, Құрдасым, Балта аман бол. (Манас). Біздің малға көз болатын кісіміз жоқ деген сайын тақаты қалмайды (М. Әуезов, Таңд. шығ.)
Көз бояу – алдау, шындықты жасыру. Марал халықтың көзін бояу үшін екінші бір жол тұтты. ( Айқап ). Ол – бұлардың қазіргі тек көз бояу екенін түсінді. (І. Есенберлин, Қатерлі.) Біреуден көшіріп көз бояудың керегі не еді? (М. Иманжанов, Менің махабб. ).
Көз бұқасын көрсетті – жақтырмай қарады, ала көзімен атты, Зорька бұрыштағы қара саулыққа да көз бұқасын көрсеткен. (Х. Есенжанов, Ақ жайық).
Көз ашып, жүрек жуды – көңілді оятты, жүректі тазартты.
Ойлану ескек жылы жел,
Көңілдің алтын жүрегі.
Көз ашады, жүрек жуады,
Бұлт қуа, тұман түреді. (І. Жансүгіров, Поэм.).
Көзден жасы бұршақтады - егіліп жылады, көзінен жасы парлады – деген мағынаны білдіреді. Көзді ашып – жұмғанша. Лезде, қас пен көздің арасында, әп - сәтте. Мысалы: Өнер білім бар жұрттар,
Тастан сарай салғызды.
Айшылық алыс жерлерден
Көзді ашып – жұмғанша,
Жылдам хабар алғызды. (Ы. Алтынсарин, Шығ.).

Алматы облысы,
Райымбек ауданы, Сүмбе ауылы
Абай атындағы орта мектеп
Орындаған: 10 б сынып оқушысы Жеңісова Сабина
Тұрақты тіркестер (Ғылыми тәжірибелік жоба) жүктеу