А.Жұбанов және ұлттық музыка мәдениеті
Ол өнер қайраткері, ғылым докторы, профессор, академик деген атақтарға ие болумен катар, жаңа ұлттық мәдениеттің іргетасын қалады. Ақаңның кәсіби маман ретінде жан-жақты дамуына ықпал еткен, біріншіден, езінің туып-өскен отбасы — әкесі Қуан кезінде сол өңірдін, сауатты, ел сыйлайтын азаматы болған екен, ал ағасы Кұдайберген ұлтымыздың тарихына тұңғыш тіл зерттеуші — профессор ретіиде кірді. Екіншіден, Ақаңның кәсіби маман ретінде қалыптасуына, сол өңірдің байырғы кеңінен дамыған халық өнері еді. Ақаң жас кезінен туған халқының үшан-теңіз поэтикалық, прозалық, музыкалық фольклорын бойына сіңіріп, ел арасында тұрақты орын алған акындық, жыраулық, әишілік, күйшілік дәстүрлерді тереңінен қабылдады. Бұл сан-түрлі фольклорлық орта оның көпқырлы талантының калыптасуына ерекше әсер етті. Сондықтан да Ақаңның табиғи музыкалық қабілеті өте ерте оянды. Деректер бойынша, ол бала кезінен-ақ қолына домбыра ұстап, аса сезімталдықпен бір естіген ән-күйлерін бұлжытпай қайталайды екен. Өмірге деген зеректтігінің аркасыңда ол алдына қойған биік мақсаттарына жете алды.
Жас Ахметтің сана-сезімінін ерте оянып, өнерге деген сүйіспеншілігінің мамандыкқа айналуына, жан-жакты сауатты болуына үлкен үлес қосқан ауыл мұғалімі Хұсайын Ашығалиев, ағартушы-ұстаз Жанғали Тілепбергенов еді. Ақаңның музыкалық дарынының дамуына тағы да бір үлкен ықпал еткен жағдай — ол орыс мәдениетінің алтын бесігі Ленинград консерваториясында дәріс алуы. Мұнда Ахмет Қуанұлы көрнекті педагог-ғалымдар Б.В.Асафьев, Ю.Н.Тюлин, Р.И.Грубер және Х.С.Кушнаревтердің лекцияларын тындады. Бұл оқу орны болашақ ғалым-композитордың профессионалдық білімін, өмірге деген көзқарасын, жан-жақты мәдениетін көтеріп, ой-өрісін дамыта түсті.
Ленинград консерваториясын бітірген соң академик Ғабит Мүсірепов айтқандай: «Қажырлы да қайратты, ойлы да білімді жас Ахмет қазақ халқының рухани мәдениетінің көтерілмеген тыңын игеруге, қазак халқының үні қосылмай келген музыкалық аспаптарының басын қосып, жанадан жан бітіруге, музыкалык мәдениетін мәңгі өркендету жолдарын іздестіруге бірден-ақ кірісіп кетті».
Сол кезден бастап А.Жұбанов өзіне уақыт жүктеген азаматтық борышын бүкіл шығармашылык саналы өмірімен актады, өнеріміздің әр даму кезендерінде айрықша белсенділікпен қызмет етгі. Бұл тұрғыдан А.Жұбанов ұлттық опера жанрының тууына, оның өркендеуіне сіңірген еңбегін ерекше айтуымыз керек. Ол Латиф Хамидимен бірігіп жазған қазақ халқының ұлы перзенті, прогресшіл-ойшыл Абай Құнанбаевтың туғанына 100 жыл толуына арналған күрделі музыкалық шығармасын жазды. Лениндік және Мемлекеттік сыйлыктардың лауреаты Мүхтар Әуезовтің либреттосына негізделген бұл туынды өзінің терең мазмұнымен, кәсіби шеберлігімен және өзіндік ұлттық өрнегімен сәтті шығып, қазақ музыкасынын даму тарихында ең маңызды кезеңді анықтады. Сонымен «Абай» операсы қазақ опера-ларының ішіндегі көркемдік және мазмүұндық сапасы жағынан шоқтығы биік туынды болды.
Операда Мұхтар Әуезовтің тікелей қатысуымен Л.Хамиди нотаға түсірген Абай әндері — «Айттым сәлем каламқас», «Көзімнің қарасы», «Қараңғы түнде тау қалғып» және т.б. профессионалдық әдістермен гүлдендіріліп, дамытылып, музыкалық-сахналық заңдылықтарға сәйкестелініп, сюжеттік, драматургиялық желістерде орынды пайымдалды. Соның нәтижесінде бұл шығарма ұлттық колоритке бай, музыкалық тілі түсінікті және эстетикалық сипаты тартымды болып шыкты. Абайдын көп жанрлы ән мұрасы композиторлар Ахмет Жұбанов пен Латиф Хамидидің творчестволык ізденістері мен шеберліктері арқылы күрделі опера жанрында жаңашыл өмірін тапты.
Операның сюжеттік желісінде ұлы Абайдың бейнесі — кайшылыкқа толы кіріспеден бастап, философиялық тереңдікпен үнделетін эпилогқа дейін. Операда ең сәтті шыққан Абай образы кең, сезімтал, кажырлы және биіктеп өрлеген ариозо, ариялар, речитативтер арқылы бейнеленген. Бұған мысал — биік аскақтықпен, ең үлкен ізгілікті, терендік пен өрістілікті, қайғы-мұңның тұңғиығы мен ызаның күш-құдіретін Абайдың бірінші актідегі ариясы. Мұнда Абай Айдар мен Ажардың таза махаббатын жақтап, жастардың бас бостандығы үшін пана болады.
Кай талқы құл алдында құрылмаған,
Қастықпен қай күнің бар құбылмаған.
Аядым, аянышпен ара түстім
Жалғыз жол, адал жолым бұрылмаған! — дейді Абай.
Негізгі кейіпкердің әр көрінісі, әр вокальдык партиясы шындықпен біртұтас келе, халық өмірімен тығыз байланыста берілген.
Бұл ұлттық мақтанышымызға айналған туындыда Абайдың шығармашылығына тән — ой тереңдігі прозалық, поэзиялық шеберлігімен катар, халықтын ғасырлар бойы өрнектелген көркемдік дәстүрлері — шешендік сөз, ұлт ойын-сауыктары, әдеп-ғұрыптық, тұрмыс-салт фольклоры сан түрлі профессионалдық тәсілдерге түсіп, драматургия желісіне сай шешімін тапкан. Осы бір асыл музыкалық өнер үлгісі сонау 1944 жылдан бергі алпыс жылдан астам уақыт бойы Қазақ мемлекеттік опера және балет театрының репертуарынан тұрақты орын алды. Бұл театрдың ұжымының өз маусымын әрқашанда «Абай» операсымен ашу казір дәстүрге айналды. Аталмыш музыкалық шығарма ұлт әншілерінің бірнеше ұрпағын орындаушылық мәдениетіне тәрбиелеп, көптеген жаңа таланттардың есімдерін ашты. Бұл тұрғыдан, әсіресе, Абай бейнесін биік көркемдікпен, шеберлікпен сомдаған атақты Ришат Абдуллин мен Ермек Серкебаевты атасақ та жеткілікті.
Ахмет Қуанұлы ез шығармашылығына жауапкершілікпен қарайтын, әрбір туындысын дүниеге әкелер алдында мың ойланып, жүз толғанғаннан кейін ғана жазуға отыратын. Сондықтан да оның шығармалары өзіндік сипатымен, мазмұны жағынан бай, такырыбы жағынан актуальды болып келеді.
Батыс — еуропа елдерінде қалыптасып, кеңінен дамыған опера жанрының қазақ сахнасында лайықты орын алып, оған ұлттық колорит, халықтық рух беріп, өркендеген мәдениеттің көрсеткіші болу үшін. Ақаң көптеген ізденістер жасады. Бұл қиын және абыройлы бастамаларында композитор орыс классикгерінің мол тәжірибесіне де сүйенді. Осы тұрғыдан соғыс жылдары Л. Хамидимен бірігіп жазған Совет Одағының батыры Төлеген Тоқтаровқа арнаған операсын келтіруге болады. Бұл музыкалық-сахналық туындының либреттосын жазған Мұхтар Әуезов еді. Жазушы сол кездегі деректі мәліметтерге сүйене отырып, шынайы және шиеленіс уақиғаларға толы қазак жауынгерінің өмірі мен қаһарманды бейнесін сомдады. Оған сәйкес болған отаншыл, патриоттық үнге бай Жүбанов пен Хамидидің музыкасы еді. Шығармада негізгі кейіпкерден басқа соғыс кезінде кең тараған «Жас қазак» өленінің авторы, ерлікпен қаза тапқан Рамазан Елебаевтың да образы тартымды суреттелген. Онда — майдан көріністері қазақ аулының бейбіт өмірімен карама-қарсы салыстырылып келтірілген. Ал музыкалық драматургиясының желісінде негізгі сарын (лейтмотив) ретінде композиторлар «Жас казақ» әнімен соғыс жылдары халықтың арасында кең тараған «Москва» деген әнді шебер пайдаланған. А.Жұбанов пен Л.Хамидидің «Төлеген Тоқтаров» операсының сұрапыл жылдары халықты патриоттық рухта тәрбиелеуде маңызы зор болды. Аканның шығармашылық мұрасында күй атасы Құрманғазы Сағырбайұлының тұлғасы ерекше орын алады.
Ғалымның өз сөзімен айтқанда Құрманғазының күйлері «өмірі мен күш-кайратын сарп еткен» өзінің, азаматтық ерлігінің арқасында қазіргі үрпақтардың рухани қазынасына айналды. А.Жұбанов ғылымдағы алғашкы қадамынан бастап, өмірінің ақырғы күндеріне дейін Құрманғазының өнердегі орнын ұлттық мәдениетіміздің үлгісіндей бағалап, өмірі мен творчествосын толық жинап, сүрыптап, тұтас бір жүйеге келтірді. Жазушы Сәбит Мұканов кезінде М.Әуезовтің көркем әдебиетте ұлы Абай бейнесін шығару шеберлігін А.Жұбановтын музыкада күйші Құрманғазының тұлғасын жан-жақты ашуымен салыстыруы да, осындай үлкен еңбекті бағалаудан болса керек. Кезінде өнертану ғылымының докторы атағы да А.Жұбановка Құрманғазы туралы жазған еңбегі үшін берілгенді. Ақаң халық композиторының атақты күйлерін жинап, нотаға түсіріп, алғашқы болып ұлт оркестріне кеп дауысты аспаптарға бейімдеді. Құрманғазының тек өз бейнесін ғана зерттемей, оның жолын, ізін куған шәкіртгерінің өмірбаянын да жазды. Ақаң өмірінің соңғы жылдарында халық акыны Хамит Ерғалиевтің либреттосы бойынша Құрманғазы туралы опералык шығарма жазуға жоспарлаған еді. Оның композициясы, негізгі сахналык көріністері, басты музыкалық аркауы белгіленген болатын. Бірақ кенеттен келген ауыр науқас 1968 жылдың 30 мамырында Ақанның өмірін үзді... Бұл ой-арманын кызы Ғазиза жүзеге асырды, алғашында қазақтын тұңғыш радио-операсы ретінде, ал кейінірек күрделі сахналық туынды «Құрманғазы» жүртшылыққа керсетілді.
А.Жұбановтың қазақ музыка зерттеу ғылымы саласында қалдырған мұрасы 300-ден астам еңбекті қамтиды. Олардың арасынаи оқырмандар сүйіспеншілігіне беленген «Замана бұлбұлдары», «Ғасырлар пернесі», «Құрманғазы», «Ән-күй сапары», «Өскен өркен» және басқа да кітаптарды атап өткен жөн. Аталмыш монографияларда А.Жұбанов ел арасынан шықкан аскан талант иелері — халық композиторларының өмірін, олардың музыкалық мұрасын аса ұқыпты жауапкершілікпен іздене зерттеп, біртұтас жүйеге келтіріп, құнды деректер қалдырды. А.Жұбановтын бүгінгі ұрпаққа өнер иелерінің шығармаларын жинап, оларды інжу-маржандай тізіп, халыққа жеткізіп, насихаттауы таңғаларлық қасиеттерінің бірі.
Ақаңның ғылыми мұрасы өзінше сипаттылығымен ерекшеленеді. Мұнда автор тіл шеберлігі арқасында халқымыздың рухани дүниесін өзіндік жолдармен ашады, — туған елінің әдет-ғүрпын, наным-сенімін, психикасын, діни ұғымдарын жете білді;оны өз игілігіне пайдаланды.
«...Кәсіби театр, бейне енері даму үшін белгілі жағдайларды керек ететін болса, - дейді Акаң, — халкымыз ғасырлар бойы музыкалық өнерді «ат жалында, түйе қомында» сақтап калған» . Акаңның еңбектерінің арқасында ұлы даланың өлен мен күйді пір ұстаған, оған өз өмірін арнаған талай дарынды күйші, атақты әншілер — Құрманғазы, Дәулеткерей, Дина, Сейтек, Тәттімбет, Балуан Шолак, Қазанғап, Байсерке, Абыл, Ықылас, Сармалай, Ыбырай, Мүхит, Ақан сері, Біржан сал, Жаяу Мұса, Әсет, Естай және тағы да көптеген басқалары.
Ахмет Жұбанов халық композиторлардың өмірі мен шығармаларын жинап, зерттегенде мәселелерді жан-жақты қарастырып, өткен дәуірдің саяси-әлеуметтік, тарихи жағдайларымен тығыз байланыстырып отырған. Ән болса әннін, күй болса күйдің шығу себептерін, аңызын, тарихын қағазға мұқиятпен түсіріп, уақытында сол өнер өкілдерін көрген ауыл ақсақалдары-мен әңгімелесіп олармен тіл таба білген. Бұл туралы Ахмет Жұбановтың емірі мен шығармашылығы туралы елеулі еңбек етіп, мақалалар мен кітаптар жазған марқұм Бисенғали Ғизатов былай дейді: Ақаң «араб өрпімен жазбаларды еркін оқып, араб, парсы сөздерін, түрік-шағатай тілдерін татар тіліне араластырып жазған ресми қағаздардың бәрін де талдай білетін еді» 6). Сондықтан өз жұмыстарында ол сан-алуан жазылымдарды орынды түрде пайдаланған.
Ғалым-композитордың әндері, романстары, хор мен оркестрге арналған шығармалары, драмалық пьесаға, киноға жазған музыкалары өз алдына бір тебе. Бұл түрғыдан халық арасына көп тараған сүйкімді «Қарлығашын», шалықтаған «Би күйін», көтеріңкі «Ақ көгершінін» ерекше айту кажет.
А.Жұбанов өзінің шығармашылық және ұйымдастырушылық кабілетін ұлттық өнер кадрларын тәрбиелеуге де жүмсады. 1945 жылы Академия құрамында Аканның ықпалымен өнер зерттеу секторы ашылды. Қазір мұнда театр, музыка, бейнелеу атты бөлімдер бар.
Ақаң сол кездерде туған мәдениетіміздің болашағын ойлап, оны зерттейтін тұңғыш ғылым кандидаггарын дайындап шығарған еді. Олар — Ғафура Бисенова, Алма Темірбекова, Бисенғали Ғизатов, Зейнұр Қоспаков, Алтын Кетегеновалар.
Бүкіл сапалы және саналы емірін туған халкының болашағына арнаған академик Ахмет Қуанұлы Жұбановтың игілікті бастамалары Тәуелсіз еліміздін саркылмас рухани мұрасы.
Театр және музыка өнері
XIX ғасырдың екінші жартысы Қазақстанның музыка өнерінің дамуы
Құрманғазы күйлерінің ерекшелігі
А. Жұбановтың шығармашылығы
Құрманғазы атындағы мемлекеттік академиялық халық аспаптары оркестірі
XХ ғасырдағы батыс еуропа музыкасы
Қазақ кеңес әдебиеті мен өнерінің қалыптасуы
Күй – қазақ халқының рухани азығы ретінде
Ахмет Жұбанов
Қ.Жұбанов зерттеулеріндегі тіл мен мәдениет сабақтастығы
Бу қазандықтары мен шаң дайындау жүйелері есебі
ТҰМАР
Тасымалдау шаруашылығын ұйымдастыру
Аурудың тұрақтылығы және даму себебі
ТҮМЕН ҰЛЫ МҮДЕ ҚАҒАН
Қазіргі дүниежүзінің саяси картасы
МЫҢЗЫҚҰЛЫ ЕДІЛ ҚАҒАН
Дербес компьютерлердің шығу тарихы