Парсы және қазақ сөздерінен жасалған омонимдер

Дәріс тақырыбы: Лексикалық омонимдер, полисемия түрлері және жасалу жолдары.
Дәріс жоспары:
1. Тілтанымдағы омонимия құбылысы туралы түсінік. Көп мағыналы сөздер мен омонимдердің жасалуындағы ерекшеліктер.
2. Лексикалық омонимдердің жасалуы, түрлері. Лексикалық омонимдерге ұқсас тілдік құбылыстар. Сөйлеу әрекетіндегі қолданыстық ерекшеліктері.
Дәріс мазмұны
1. Лексикалық омонимдер деп біркелкі дыбысталып айтылатын, бірақ ұғымы әр басқа сөздер тобын айтамыз. Мұндай сөздер тобында мағына жағынан әр ұғымның өзара ұқсастығы, жақындығы сезілмейді. Керісінше бір - біріне кереғар екендігін байқауға болады. Мысалы: ен (бір нәрсенің кеңдігі, жалпақтығы; малдың құлағына тілініп, ойылып салатын белгі; мол - байлық, ен дала, ен жайлау; ішіне кіру, өту), жал (кейбір хайуандардың желкесіне өскен қалың қыл; созылып жатқан биік қыраттың ең үстіңгі жақ қырпуы; жалданып істейтін жұмыс; төлем үшін пайдалануға берілетін орын).
Көп мағыналы сөздер мен омонимдердің сыртқы формасы жағынан бір - біріне ұқсастығы бар. Бұл екеуінің ұқсастығы олардың тұлғасында емес, мағынасында жатыр. Көп мағыналы сөздердің екі я одан да көп мағынасы болады да әрі бір сөз табына қатысты болады. Көп мағыналы сөздердің бір негізден шыққандығын мағыналардың өзара жақындығынан, ұқсастығынан танып білуге болады. Мәселен, майда тас, майда шөп дегендерден ұсақ, уақ дегенді аңғарсақ, майда ұн, майда сөз, мінезі майда (жұмсақ, биязы) деген мағына аламыз. Яғни майда сөзінің кейінгі көрсетілген мағыналары метафоралық тәсіл арқылы жасалып, бір негізден жасалғаны айқын көрініп тұр.
Көп мағыналы сөздер омонимнің бір ғана түрімен байланысты. Сөз семантикалық жақтан үздіксіз дами келе, мағыналық шеңберін кеңейтіп, әр мағына бір - бірінен алшақтай береді. Келе - келе ол мағыналардың бір негізден шыққандығы мүлде ұмытылып, тұлғасы бірдей, бірақ мағыналары үйлеспейтін омоним сөздер сияқты дербес өмір сүреді. Міне, осындай шығу тегі, жасалу жолдары жағынан байланысы бар омонимдер ғана көп мағыналы сөздермен ұштасып, бір - бірінен ажыратарда қиындық туғызады. Мәселен, малдың көктемде қырқылатын жүнін - жабағы; алты айдан асып, қысқа іліккен құлынды да жабағы дейді. Шығу тегін іздесек, бір байланысты табуға болады. Қазіргі таңда мұндай байланыс үзілген. Полисемантизмді омонимдерден ажыратудың бірден - бір жолы семантикалық байланыстың сақталуы мен сақталмауын негізгі тірек ету болып саналады. Егер мағыналар арасында қандай да бір семантикалық байланыс үзілмей, қалайда сақталып тұрса, онда мұндай мағыналар бір сөздің әр түрлі мағынасы ретінде қаралып, көп мағыналы сөз деп танылады. Егер мағыналарында ешқандай байланыс сезілмесе, онда омонимдер қатарынан орын алады. Осы уақытқа дейін ай сөзінің бірде көп мағыналы, бірде омоним ретінде танылуына бір сөз табына тән бірліктің жердің табиғи серігі, аспан денесі; отыз күндік мерзім) мағыналарының әлі де болса тиянақталмағанын көрсетеді.
2. Қазақ тіліндегі омонимдердің жасалуының негізгі жолдары:
1. Тілдегі көп мағыналы сөздердің есебінен сөздің семантикалық жақтан дамуы арқылы келіп шыққан омонимдер. Бұл – тіліміздегі ең өнімді тәсіл. Омонимнің мұндай түрін лексикалық тәсіл арқылы жасалған омонимдер дейміз. Мысалы:
Көк - 1. Заттың көгілдір түсі.
2. Түпсіз тұңғиық аспан әлемі.
3. Көгеріп шыққан өсімдік.
Қақ – 1. Шөл жерлердегі шұқанақтарға іркіліп қалған жауын - шашын суы.
2. Су қайнатқан ыдыстардың түбіне тұрып қалатын зат, шөгінді.
Құндақ: 1. Жаңа туған жас балаға арналған төсек - жабдық.
2. Мылтықтың ұңғысын орнататын іші қуысталған арнаулы ағаш.
2. Сөздердің фонетикалық өзгерістерге ұшырап, дыбыстық құрамы жағынан бірдейлесуі арқылы жасалған омонимдер. Қазақ тіліндегі атқа салатын ер сөзінің бастапқы дыбысталуы егер болса, етік тігетін құрал мағынасындағы сөз бігіз түрінде дыбысталған. Тілдің даму барысында сөз ортасындағы г дыбысының сусып түсіп қалуына байланысты егер сөзі ер, бігіз біз сөзіне ауысқан. Осылайша тілде бұрыннан бар ер (жау жүрек, батыр) және біз (есімдік) сөзімен тұлғалас сөздердің қатарын құраған. Қазақ тіліндегі ас, қыс, бас, құс деген сөздер туыстас түркі тілдерінің көпшілігінде аш, қыш, баш, құш болып айтылады. Тіл алды ш дыбысына аяқталған сөздердің варианты конвергенция құбылысының нәтижесінде пайда болған. Қазақ тілінде ш дыбысының с дыбысына айналуы жаңа омонимдік қатардың тууына негіз болған. Бұл сөздер заттық мәнде етістік сөздермен омонимдес болады. Бұдан фонетикалық өзгерістің негізінде жасалған омонимдердің тілімізде аз еместігін көреміз.
3. Аффикстер жалғану арқылы жасалған туынды омонимдер. Түбір сөзге әр түрлі қосымшалар қосылу нәтижесінде пайда болған омонимдер туынды омонимдер делінеді. Олар:
- ма, - ме, - па, - пе, - ба, - бе жұрнақтары арқылы жасалған омонимдер:
Айналма – 1. көшенің бұрылатын жері;
2. мал ауруы.
Баспа - 1. газет - журнал басып шығаратын орын;
2. тамақ ауруы.
- ыс, - іс, - с жұрнақтары арқылы жасалған омонимдер:
Атыс - 1. ұрыс, соғыс;
2. төбелесу, қырқысу.
Кіріс - 1. белгілі бір кәсіптен түсетін ақшалай я заттай табыс, түсім;
2. белгілі бір істі орындауға араласу.
- ық, - ік, - қ, - к жұрнақтары арқылы жасалған омонимдер:
Ашық – 1. аузы жабылмаған, төбесі жоқ;
2. қарны ашу, ашығу.
Желік – 1. көңіл көтерушілік;
2. денеге бөртіп шыққан ұсақ - ұсақ бөрткен.
4. Өзге тілден ауысқан сөздердің қазақтың төл сөздерімен дыбысталуы бірдей болуының нәтижесінде пайда болған омонимдер.
а) Араб және қазақ сөздерінен жасалған омонимдер:
Қайрат (араб) – күш, жігер; пышақты қайрат.
Қыдыр (араб) – қыдыру.
ә) Парсы және қазақ сөздерінен жасалған омонимдер: Көр – гөр, көру етістігімен байланысты. Саз (лай, батпақ) – саз (музыкалық термин). Жай (орын, мекен) – жай етістігімен тұлғалас.
б) Орыс және қазақ сөздерінен жасалған омонимдер:
Жарма – ярмо. Бұл сөз қазақтың жармалаған бидай, арпа дегендегі жарма сөзімен дыбысталуы жағынан бірдей келіп, омонимдік қатар құраған.
Көшір – кучер (атшы); көшіру етістігімен тұлғалас.
Болыс – волость (би, басшы); болысу етістігімен тұлғалас.
Дана (данышпан) – экземпляр (дана).
Қазақ тіліндегі омонимдер мағыналары мен формаларына қарай: лексикалық, лексика - грамматикалық және аралас омонимдер болып үшке жіктеледі. Лексикалық омонимдер тобындағы сөздер бір ғана сөз табына қатысты болады да, барлық жағдайда бірыңғай тұлғада айтылады. Мысалы: жалақ – 1. жемір мал; 2. жел қақты болып жалана бергеннен пайда болған еріндегі жара; 3. ащылы сортаң жер; 4. мед. қарын түгінің түсуінен пайда болатын кесел, язва.
Лексика - грамматикалық омонимдер тобындағы сөздер әр сөз табына қатысты болғандықтан, түбір тұлғасында омоним болады да, қалған уақытта әр сөз өзіне тән тұлғаларда түрленіп, өзгере береді. Мысалы:
Жүз – адамның бет - әлпеті;
Жүз – пышақ, ұстары т. б. заттардың өткір жағы;
Жүз – саяси - экономикалық термин (ұлы жүз, орта жүз, кіші жүз);
Жүз – тоқсан тоғыздан кейінгі сан;
Жүз – суда қозғалу, жылжу.
Аралас омонимдер - жоғарыда айтылған екі топтың қасиетін қамтиды.
Жақ – адамның, жан - жануардың қызыл иек пен тіс орналасқан бет сүйегінің төменгі бөлігі.
Жақ – белгілі бір тұс, тарап.
Жақ (көне) – кермесіне жебе салып тартатын садақ, жай.
Жақ - от жағу, тұтату.
Жақ – жұғып сіңетіндей етіп үйкелу.
Жақ – жақсы көріну, жағыну.
Жақ – біреуді қолдау, жақтау.
Жақ – заттың, нәрсенің жиегі, қыры.
Жақ – бір нәрсенің жай - жапсары, жөні.
Ақ – сүттің, қардың түсіндей аппақ түс.
Ақ – шын, тура, ақиқат.
Ақ – судың өз арнасымен бірқалыпты жылжуы.
Ақ – күшейтпелі жалғау мағынасындағы демеулік.
Лексикалық омонимдерге ұқсас басқа тілдік құбылыстардың бірі – омофондар. Омофондар – айтылуы бірдей, бірақ жазылуы әр түрлі сөздер. Мысалы: көнбе – көмбе, тұзшы – тұщы, асшы - ащы болып айтылады. Болады сөзі – болат болып естіліп, болат деген қатты, асыл металл болып айтылады.
Омонимге ұқсас құбылыстардың енді бір түрі – омографтар. Омограф дегеніміз жазылуы бірдей болғанымен, айтылуы бірдей емес сөздер. Мысалы: алма және алма (болымсыз етістік), салма, көрме, көрші сөздерінің арақатынасы да осындай. Омофондар мен омографтар белгілі бір контексте, өлең сөздерде ой ойнақылығын туғызады. Мысалы:
Менің атым қой,
Қойшыңды таңдап қой,
Қойшыңды таңдап қоймасаң,
Қой жинауыңды қой