Асан қайғы (XV ғасыр)Асан өз заманының асқан ақылгөйі

Асан қайғы (XV ғасыр)
Асан өз заманының асқан ақылгөйі. Жыраудың өзі айтқандай, онан қалған таза мінсіз асыл сөз аз болмаса керек, бірақ олардың бәрі біздің заманымызға жетпеген. Оның қазір қолда бар өлеңдерінен замана жайын әріден толғаған ірі сөз зергері, терең ойшыл ақын екенін танимыз.

Асан атына қайғы деген сөз қосылуы, да көп нәрсені аңғартады. Мұнан біз оның халық қайғысын, мұң-арманын, тағдырын ойлаумен өткен адам екенін аңғарамыз. Асан қайғы туралы халық аңыздары да оның желмаяға мініп, еліне шұрайлы, жайлы қоныс, шүйгін жер іздеумен өмір кешкен халық қамқоры екенін танытады. Асан ел тыныштығын армандаған. Мал баққан көшпелі елге керегі – бейбіт тіршілік. Бірақ ол кезде, жаугершілік, басқыншылық соғыс құнарлы жер үшін ұрыс-қақтығыс жиі болып тұрған.

Олар ел берекесін кетіріп, күйзеліске ұшыратқан. Жырау халық басына төнген осы ауыртпалықты көре білген.
Асан қайғы Әй, хан мен айтпасам білмейсің деген Жәнібек ханға айтқан толғауында Шабылып жатқан халқың бар, аймағын көздеп көрмейсің деп күйзелген халқының қамын ойлау орнына Қымыз ішіп қызарып, масаттанып, қызып, өзінен басқа хан жоқтай елеуреп, бақ-дәрежесіне, мансабына масаттанған ханға батыл үн қатады. Жырау бұл жерде ханның мақтаншақ, парықсыз, ұшқалақ мінезін тамаша бейнелеген. Елінің қамын, ертеңін ойламаған ханға жырау:

Ойыл көздің жасы еді
Ойылд ан елді көшірдің,
Жемде кеңес қылмадың
Жемнен де елді көшірдің
Еділ деген қиянға,
Еңкейіп келдің тар жерге
деп нали тіл қатады.

Ақылгөй жырау ата жұрты бұхара күшін жоғары бағалайды. Еділ бол да, Жайық бол ешкімменен ұрыспа деп елді бірлік-ынтымаққа шақырады. Жырда ғибрат, өнеге аларлық парасатты ой түйіндері мол. Ол өз тұсындағыларға да келешек ұрпаққа да биік адамгершілікті уағыздайды.

Асан Қайғы – Бұл заманда не ғаріп?
Ақ қалалы боз ғаріп
Жақсыларға айтпаған,
Асыл шырын сөз ғаріп.
Замандасы болмаса,
Қариялар болар тез ғаріп
Қадірін жеңге білмесе,
Бойға жеткен қыз ғаріп.
Ел жағалай қонбаса,
Бетегелі бел ғаріп.
Қаз - үйрегі болмаса,
Айдын - шалқар көл ғаріп.
Мүритін тауып алмаса,
Азғын болса, пір ғаріп.
Атажұрты бұқара
Өз қолында болмаса,
Қанша жақсы болса да,
Қайратты туған ер ғаріп.