Сегіз жасар кезімде әкемнің бірге байдың қойын бақтым

Кітап - сарқылмас қазына атты кітап апталығы

Әліби Жанкелдин Тоқжанұлы

1884 жылы бұрынғы Торғай уезінің қазіргі Қостанай облысының Қайдауыл деген жерінде туылған.
Ата аналары кедей тұрды. Семьясы үлкен еді - тек балалардың өзі сегіз болатын. Әкесі жалшы еді. Жазда байға бақташы болып жалданып, малмен бірге жүздеген километр жерге көшіп - қонып жүрді. Сегіз жасар кезімде әкемнің бірге байдың қойын бақтым.

Ол жеті жасынан атқа мініп, он жасынан аңшылықпен айналысты. Көктемде әкесінің ескі құс мылтығымен құр атты. Біртін келе есейгенде ақ бөкен аулайтын болды.
Әліби атасы Тәңірберген Жанкелдиннің фамилиясын алған. Ол жас кезінен оқуға талпынды. Торғайдан келген қазақ мұғаліммен әңгімелесу Әлібидің оқуға деген ынтасын оятты. Оқу қай жерде бар екенін, оған қалай түсуге болатынын болатындығын айтып берді.

Мектеп жайлы өз ойын және оқимын деген талабын айтып, әкесімен ақылдасқанда, ол Әлібиді тыңдағысы келмеді. Көрші ауылдан Торғайға жүретін керуенге еріп, әкесіне айтпай кетіп қалады.
Мал айдаушы болып жалданып, мал күзетеді. Торғайда ауылға келіп жүретін мұғалімді тауып алады. Ол қолөнершілер мектебін басқарады екен. Мектепте сауатын ашты, ағаш іскерлігін, ұсталық үйренді. Бір жыл оқығаннан кейін әкесі келіп ауылына алып кетеді. Бір жарым жылдан кейін үйінен кетіп, Қостанайдағы екі кластық орыс - қырғыз мектебіне, халық училищесінің инспекторы Алекторовтың көмегімен түседі.

Бұдан екі жылдан кейін оқуыма әкем бөгет жасай алмау үшін Орынбордағы жартылай жабық оқу орны - діндәрлік мектепке көшеді. Онда ескі діни мектеп тәртібі үстемдік ететін. Ол жерде орыс баласы
Петровпен достасты. Арадан жарты жыл өткенде әкесі келіп тағыда ауылға алып кетпек болады. Ол бас тартты. Училищені 1903 жылы бітірді. Одан кейін Қазандағы мұғалімдер семинариясына түседі. Тарих пәнінің мұғалімі Ашмариннің шарапаты мол тиді. Ол өте білімді, озық көзқарасты адам еді. Бірнеше тіл, оның ішінде араб тілінде білді. Ұзаққа созылатын кешкі қызықты әңгіме кезінде мұғалім оны Шығыс тарихымен және патша үкіметінің шеткері ұлт аймақтарын отарлау тарихымен таныстырды. Бұл әңгімелер оның көзқарасының қалыптасуына зор ықпал жасады.

1905 жылы 17 қазандағы Манифест туралы мәлім болды. Мұғаліммен бірге демонстрацияға шықты. Осы жерде тұтқындалып бір апта тергеуде болады. Семинариядағы оқудан шығарылады, кейін Москва дін академиясының тарих факультетіне барып түсті. Ол жерде соңына тыңшы қойылды, діннен безген құдайсыз деген айдар тағылды. Оған жәрдем беруден бас тартты, студент ақы бермеді, күн көру қиынға соғады.
Оқу жылы аяқталғаннан кейін араға 12 жыл салып үйіне оралады. Келгеннен кейін бір айдан кейін шешесі қайтыс болады.

Ауылда оған жұрттың көзқарасы өзгерді. Ол барлық қиындықтарға және әкесінің наразылығына қарамастан оқыған, өмір жолын түсінуге өз бетімен тырысқан санаулы қазақтардың бірі еді.
Москваға қайта оралып, оқу мен қатар жеке сабақ беру - бір баланы оқытып күнелтті. Бұл кезде Әліби Москва оқу орындарының студенттерімен танысты, студенттердің жасырын үйірмесінде жұмыс істеді.

Сол кезде өз бетімен білімін көтерумен шұғылданады. Гончаровтың Шыңырауын , Обломовын , Достоевскийдің Ағайынды Карамазовтарын , Нақұрысын , Некрасовтың өлеңдері мен поэмаларын Тургеневтің Әкелері мен балаларын , Дворяндар ұясын , Аңшылық жазбаларын , Толстойдың Анна Каренинасын Арылуын және аударма әдебиетті – Шекспирді, Вальтер Скотты және басқаларын оқыды.

Академия түлектері арасында өздерінің оқыған кітаптары жайлы қызу айтыстар болып тұратын. Академияда оқытылатын ғылымдарды жек көре бастады.
Бір күні түнде пәтеріне полиция баса - көктеп кіріп, тінту жүргізеді. Үкіметке қарсы пиғылда деп айыпталып 1906 жылғы 16 қазанда кешкі сағат 6 - да оны соттау үшін академияда діни синклит жиналады.
Синклит былай деп қаулы шығарды:

Москвадағы академияның студенті Жанкелдинге қарғыс айтылсын. Ол дінге сенбейтін болғандықтан сайтандыққа бой ұрғандықтан парасатты христианин деген атты алып жүруге лайықсыз адам ретінде діни академиядан шығарылады. Оның діни қызметі осылай аяқталады.
Академиядан шығын қалғаннан кейін ол Утро Россий газетінде хабарландырулар жинаушы болып жұмыс істеді. Сол жұмысында да полиция қудалаумен болды.