Омыртқасыз жануарлар даму ерекшелігі

Табиғаттағы кез келген тіршілік иелері белгілі бір табиғи ортада тіршілік етеді. Жеке тірі ағзалардың арғы тегі ғаламшарда миллиондаған жылдар бойы дамып, өз айналасындағы басқа жануарларға, өсімдіктерге, ауа райына, топыраққа, температураға, ауадағы ылғалдылыққа және судың тұздылығына бейімделді. Ал омыртқасыз жануарлардың, яғни жәндіктердің арқа жағында ішкі жағынан бас пен құйрықты жалғастыратын омыртқа жотасы болмайды. Денесі бір жасушадан немесе көп жасушадан құралатын омыртқасыз жануарлар, яғни жәндіктер табиғатта 2 миллионға тарта тұр құрайды деп саналады. Анығырақ айтқавда жәндіктерге біржасушалы қарапайым жәңдіктер, губкалар, ішекқуыстылар, тікентерілілер, былқылдақденелілер, құрттар және буынаяқтылар типті омыртқасыз жануарлар жатады.
Алғашқы тірі ағзалардың пайда болуы және біржасушалы қарапайым жәндіктердің шығу тегі. Ауа қабатында бос оттегі бол-маған жағдайда Жер үстінде тіршіліктің пайда болуы мүмкін екенін ғалымдар дәлелдеуде. Мұндай жағдайда Жерде пайда болған органикалық заттар тотықпай, жинақтала түседі де, суда ең алғашқы сілемейлі түйіршік тәрізді үсақ тірі ағзалар түзіледі. Алғашқы тірі ағзалардың жасушалары ядросыз, вокуольсіз болды деп жорамалданады. Олардың басқа органикалық заттардан айырмашылығы — айналадағы ортадан қоректік затты сіңіріп, өсуге және көбеюге бейім болуы. Эволюция барысында алғашқы тірі ағзалар табиғи сұрыпталу нәтижесінде күрделі құрылысқа ие болып, жасушасында ядросы бар біржасушалы жәндіктер мен қарапайым саңырауқұлақтар пайда болған.
Қарапайымдардың дәл қашан пайда болғаны әзірге нақтылы емес, дегенмен біздің жыл санауымызға дейін 3 миллиард жыл бұрын қарапайымдар түзілді деп есептеледі (яғни кембрий кезеңіне дейін пайда болған). Сөйтіп, қарапайым біржасушалы жәндіктер түйіршік тәрізді өте үсақ тірі ағзалардан түзілген. Қаратайым жәңдіктердің жеке жасушалы және топтасып тіршілік ететін де түрлері бар.
Көпжасушалы жәндік-терге тән қасиет — денесін құрайтын жасушалардың біркелкі мөлшерде болмауы, атқаратын қызметіне қарай тұтас денедегі жасушалардың әр түрлі күрделілікте жинақталып (ұлпа және мүше түзіп) саралануы. Көпжасушалы жәндіктер эволюция барысында топтасып тіршілік ететін біржасушалы қарапайым жәндіктерден пайда болды деп есептеледі. Көпжасушалы жәндіктер біржасушалы қарапайым жәндіктерден (екі қабат жасушалардан құралып, екі қабаты екі түрлі ортада пайда болғандықтан; эволюции сінде табиғи сұрыпталудан әр түрлі қызмет атқару дәрежесіне дейін жетіп, сыртқы қабаттағы жасушалар қозғалып, қорегін қармау және қорғану әрекетін жасаса, ішкі қабаттағы жасушалар асқорыту бағытында бейімделуімен ерекшеленеді.
Көпжасушалы жәндіктердің ең қарапайым құрылыстысы — ішек-қуысты жәндіктер. Ертедегі топтасып тіршілік ететін қарапайым жәндіктердің табиғи сұрыпталу нәтижесінде эволюциялық елеулі жағдайлар әсерінен қарапайымдардан гөрі едәуір күрделі құрылысты ішекқуыстылар пайда болды деп есептеледі. Бұлардың жыныс жасушалары қарапайымдарға ұқсас болғанмен де жасушалары ұлпа дәрежесіне дейш жетілген. Ең төмен сатылы көпжасушалы жәндік губканың қазба қалдығы кембрий кезеңінен белгілі.
Бұл — асқорыту жүйесі ішек-қуыстыларға ұқсас, денесінде бір ғана ауыз тесігі бар, қос симметриялы денесі жасушалардың үш қабатынан құралатын құрттар типі. Эволюция барысында қоректену сипатына байланысты ішегі жойылып, қоректі бүкіл денесімен қорытатын паразит құрттар да кездеседі. Ертедегі ішекқуыстыларға ұқсас су түбінде жылжып қозғалатын құрттар түрлері тіршілік үшін күреске төтеп бере алмай жойылып, табиғи сұрыпталу кезінде жалпақ құрттарға бастама болуы мүмкін деген жорамал бар. Сонымен жалпақ құрттардың арғы тегі денесі қос симметриялы ішекқуысты жәндіктер деп есептеледі.
Жұмыр құрттардың денесі, атынан белгілі болып тұрғандай, көлденең кескенде дөңгелек пішінді болады. Бұларда сонымен қатар екі тесік — ауыз және аналь тесігінің болуы жалпақ құрттардың дене пішінінен негізгі ерекшелігі болып табылады. Жұмыр құрттардың арғы тегі ертеде тіршілік еткен жалпақ құрттар деп есептеледі. Жұмыр құртта дене қуысы болғандықтан, онда ішкі мүшелер орналасады. Бұлар суда да, топы-рақта да тіршілік етеді.
Буылтық құрттар тұщы мен теңізде және жерде мекен етеді. Олардың құрылысы ; құрттардан да күрделі. Буылтық құрттардың денесі көптеген тықтардан тұрады және олардың қанайналым, жүйке жүі бастамасы бар, сондай-ақ денесін көптеген қыдаандар қаптайды. Басқа құрттар тәрізді буылтық құрттар жағдайларының әсерінен табиғи сұрыптау және жұмыр қүрттардан шыққан. Сыртқы дене пішінінде ұқсастық болмағанмен де былқылдакденелілердің ұрығы дами бастаған кезде көпқылтанды құрт-тардың дернәсіліне өте ұқсас болады. Былқылдакденелілер тұщы суларда, теңізде және құрлықта мекендейді.
Буынаяқтылардың арғы тегі қарапайым құрылысты теңіз буылтық құрты деп есептеледі. Ал буылтық құрттар мен буынаяқтылардың аралық формасы — трилобиттер. Трилобиттер бастапқы кембрий кезеңінен белгілі, денесінің әрбір буылтығында бунақталған екі аяғы болады.

3.Омыртқалы жануарлар даму кезеңдері.
Буылтық құрттар мен төменгі сатылы желілілердің байланысы.
Төменгі сатылы желілілерден қандауыршаны еске түсіріп көріңдер. Қандауыршаның дене құрылысында буылтық құртқа үқсастық белгілер көп-ақ. Алдымен сыртқы көрінісі созылыңқы — құртқа үқсас болып келді, сондай-ақ мұнда ми дамымаған, қанайналымы — тұйық жүйелі, зәршығару мүшелерінің құрылысы да құрттардыкіндей. Қандауыршаның бүкіл арқасын бойлай созылған ішкі қаңқасы — желісі құрттардан байқалмайды. Қандауыршаның жүйке жүйесі құрттардыкіндей шынжыр тәрізденіп құрсақ жағында созылмай, желінің үстінде созыла орналасуы екі жануардың арасындағы негізгі айырмашылық болып табылады. Қандауырша мен құрт денесіндегі ұқсастық пен айырмашылықты толығырақ түсіну үшін оқулықтағы тиісті тақырыптарды оқып, екеуінің негізгі байланысын саралап көріңдер. Қандауыршаның дене құрылысы құртқа қарағанда күрделі екеніне айқын көз жеткізесіңдер. Қандауырша — аралық жануар. Желілі жануарлардың шығу тегін зерттегенде қандауыршаның жануарлармен байланысы айқынырақ түсіндіріледі.
Буылтық құрттардың өте ертедегі түріне ұқсас теңіз жәндігі эволю-ция барысында, табиғи сұрыпталу нәтижесінде күрделілене түсіп,желілі жануарларға айналды. Тіршілік әрекеті су түбінде тіршілік етуге бейімделгендері бассүйексіз жануарлар — қандауыршаларға, жыртқыштықпен тіршілік ететіндері — бассүйекті жануарлар — сүйекті омыртқалыларға бастама берді. Әрине желі ең алдымен шеміршекті омыртқаларға, соңынан сүйекті омыртқаларға айналып, жыртқыш жануарлардың еркін қозғалуына, мінез-қылығының күрделілене түсуіне негіз жасады. Сөйтіп, Жер бетінде омыртқалы жануарлар пайда болды.
Омыртқалы жануарлардың бүкіл эволюциялық өзгерісіне көз салсаңдар, алғашында суда тіршілік еткен денесі созылыңқы жануарларда алдыңғы қос жүзбеқанаттың пайда болғанын балықтар класынан еске түсірулеріңе болады. Омыртқа жотасы шеміршектен түзілгеніне қарамастан мұндай жануарлар қорегін қуып жетуде күрделі қимыл-әрекеттер жасап, табиғи сұрыпталу нәтижесінде дене пішіні суда шапшаң жүзуге бейімделген, жүйке жүйесі күшті дамыған акула тәрізді жануарлар дүниеге келді.
Жануарлардың кей тобы біртіндеп құрлықта тіршілік ете бастады да, қос жүзбеқанаттар құрлықта жүруге бейімделіп, аяққа айналуы нәтижесінде қосмекенді жануарлар пайда болды. Олар суда да, құрлықта да еркін тіршілік ете алды, өйткені қаңайналым және тынысалу жүйелерінде өзгерістер болып, өкпе арқылы тыныс алатындықтан, қанайналымның екі шеңбері пайда болды. Өздеріңе белгілі, қосмекенділер тек өкпе арқылы ғана емес, терісі арқылы да тыныс алатың, құрлықта тіршілік ететін жануарлар үшін бұл қасиет онша жеткілікті әрекет болмағандықтан, эволюция барысында, тіршілік үшін күреске төтеп бере алмаған қосмекенділер жойыла бастады да, дене температурасы тұрақты жануарлар — құстар мен сүтқоректілер, терісі құрғақ жорғалаушылар басымырақ тіршілік етті. Қатал ауа райына жорғалаушылар да шыдамады, өйткені олардың дене температурасы тұрақты емес еді.
Қосмекенділер мен жорғалаушылардың ұрпағын дамыту әрекеті де тұр санының сақталып қалуына мүмкіндік бермеді, сондықтан кейбір төзімді түрлері болмаса, басым көпшілігі құрлықта тіршілік ете алмады. Сөйтіп, эволюциялық қозғаушы күш — өзгергіштік, тұқымқуалаушылық және табиғи сұрыпталу елеулі жағдайларының әсерінен желілілер — омыртқа жоталы жануарлар эволюциясы бір реттілікпен дами берді, құстар мен сүтқоректі-лердің табиғатта молырақ тіршілік етуіне мүмкіндік туды.
Адам да биологиялық түр ретінде желілілер типіне, омыртқалылар тип тармағына, сүтқоректілер класына, приматтар отрядына жатады, туысы бойынша — адам, түрі бойынша саналы адам деп есептеледі. Ол шығу тегі жөнінен жануарлар әлеміне тығыз байланысты, бірақ адамды жануар деуге болмайды. Қазақ халқы адамды басқа тірі ағзалардан ерекше санап, «кім?» деген сұрақты тек адамға ғана бағыштады.
Адам жануарға ұқсас бола отырып, тік жүруі, бассүйек құрылысының ерекшелігі, ми сыңарларының үлкендігі, айқын сөйлеуі, ойлай білуі, еңбек құралдарын жасап, пайдалана білуі, еңбек етуі арқылы жануарлардан ерекшеленеді. Адам саналы болғандықтан да табиғатты игере отырып, оны қорғайды, табиғаттан үйренеді. Жер бетінде органикалық дүниенің ұзақ уақыт дамуы барысында «Адамды адам еткен — еңбек». Адам қоғамдық еңбек әрекеті негізінде қалыптасқан санасы нәтижесінде өмір сүреді.