Қарапайым өрмекші

Сабақтың тақырыбы: "Өрмекші тәріздестер"
Сабақтың мақсаты: Өрмекші тәріздестердің құрылысының өзіне тән ерекшеліктері, табиғаттағы және адам өміріндегі маңызы жайында түсінік қалыптастыру.
Міндеттері:
• Оқушылармен бірлесе отырып сабақ барысында өрмекшітәріздестер класының өзіне тән ерекшеліктерін анықтау, өрмекшілердің табиғаттағы және адам өміріндегі маңызын көрсету.
• Салыстыруға, түйіндеуге, сараптауға және қорытынды жасауға үйрету.
• Дамытушылық тапсырмалар арқылы танымдық іс - әрекеттерін дамыту.
• Байқағыштыққа тәрбиелеу.
• Қосымша мәліметтермен жұмыс жасау мотивациясын қалыптастыру.
• Еңбек ету мәдениетін тәрбиелеу.
Оқыту әдістері: Мәліметтерге салыстырмалы сараптама жасау, проблемалық - ізденушілік.
Оқыту құралы: таблицалар, ноутбук.
Оқушылардың ойлау іс - әрекеттерін белсендіру тәсілдері:
1. Оқу мәліметтеріне сараптама
2. Биология, география, физика, химия пәндерінің өзара байланысын ашу
3. Гипотезаларды ортаға салу
4. Таблица құру және сараптау
Сабақтың барысы:
1. Ұйымдастыру кезеңі.
2. Білімді белсендіру.
Балалар, мына фотосуретке мұқият қараңыздар. Не көріп тұрсыздар?
(Жауаптар көп. Бірақ қажеттісі – өрмек)
Табиғатта қызықтырған біздерді -
Ұшқан ара, шегірткенің шырылы,
Өрмекшінің шебер тіккен өрмегі,
Құрт, айналған көбелекке әдемі.
(Фо - Гель - Дзё)
Өрмекшіні әдемі деп айтуға келе ме? Неліктен? Өрмекшіні көргенде сіздерде қандай ассоциациялар қалыптасады? (қорқынышты, сүйкімсіз, улы және т. б.) (тақтадағы жазба)
Неліктен адамдарда өрмекшілер жайында мұндай түсініктер қалыптасқан?
Әрқайсыңызға өрмекші қандай жамандық көрсетті? Қолдарыңызды көтеріңіздер.
Өрмекші жайында не білгілеріңіз келеді?
Сонымен бүгінгі сабақтың тақырыбы: Өрмекшітәріздестер класы
Арахна жайындағы аңыз
Ежелгі грек аңыздарының бірі не дейтінін тыңдаңыздар.
Баяғы өткен заманда Лидияда Идмана бояушының Арахна атты қызы өмір сүріпті. Оның әдемі өрнек салып мата және кілем тоқу өнеріне ешкім де тең келмепті, сонысымен әлемге әйгілі болыпты. Шеберлігіне масаттанған Арахна өзін құдайға теңеп, күнге балапты.
Әй, Паллада, …
Мен болжаймын және болжамым таяу арада орындалады,
Мен әлемде болмаған кілем тоқимын,
О, Афина сенің шеберлігің менің шеберлігімнің жанында түкке
тұрмас,
Менің өнеріме тең келетін жерде де, көкте де ешкім жоқ,
Бұл өмірде тек бірақ шебер бар ол – Арахна!
Айтқанындай Арахна Афинаның кілеміне парапар келетін кілем тоқып шығыпты. Бірақ оның құдайларды сайысқа шақырған такаппарлығы, өркөкіректігі үшін, Афина оның шеберлігін мойындамай, Арахнаны жазалайды.
Қарғыс атсын сені, ғұмыр бойы өрмек тоқып өт,
Адамдар өмір бойы соңыңа түсіп қуатын, ұсқынсыз Арахна бол.
Бәрі сенен қорқып, сені мыжып өлтіріп, өрмегіңді үзетін болады.
Ал өзіңнің мақтан тұтатын шеберлігің өзіңмен мәңгілік қалсын:
Өмірің бұрышта отырып өрмек тоқумен өтеді.
Міне осындай аңыз. Арахна есімінен өрмекшілердің латынша атауы арахнида шыққан.
Өрмекшілер жайындағы ғылым арахнология деп аталады.

Бүгінгі сабағымыздың мақсаты – өрмекшітәріздестердің ішкі және сыртқы құрылысымен, олардың тіршілігіндегі ерекшеліктерімен, табиғаттағы және адам өміріндегі маңызымен танысу.
Өрмекшітәріздестер буынаяқтылар типіне жатады. Осы типтің негізгі ерекшеліктерін еске түсірейік.

Топпен жұмыс жасаймыз. Өрмекшітәріздестердің ішкі және сыртқы құрылысына байланысты тапсырмалар таратылады.
1 топ: шаршылы өрмекші мысалында өрмекшілердің сыртқы құрылысына байланысты жұмыс жасайды.
2 топ: өрмекшінің өрмек тоқуымен танысады.
3 топ: өрмекшілердің ішкі құрылысымен танысады.
4 топ: өрмекшілердің көбеюімен танысады.
Оқушылардың топтағы жұмыс істеу алгоритмі.
1. Әр оқушы мәтінді оқып шығады.
2. Барлық оқушылар таблица түрінде тірек конспектілерін құрады, терминдерді жазады, тақырыптың маңызды түсініктерін дәптерге түсіреді, салыстырмалы таблицамен жұмыс жүргізеді. Тапсырманы орындауға 10 минут уақыт беріледі.
3. Әр топтан бір оқушы өздерінің таныстырылымын (презентациясын) тақта алдында қорғайды.
4. Тақта алдындағы әр топтың таныстырылымы
Бірінші топқа арналған тапсырма.
Өрмекшітәріздестер класы (Arachnida) — жануарлардың өте ежелгі топтарының бірі: олардың қазіргі кескіні өте ертеде, динозаврлар дәуірінде, жүздеген миллион жыл бұрын қалыптасқан. Қазіргі ғылымда 70 мыңан астам түрі белгілі және осыншасы, тіпті одан да көбі әлі белгісіз.
Негізінен өрмекшітәріздестер құрлықта тіршілік етеді, суда тіршілік ететін түрлері де кездеседі. Мысалы су өрмекшісі. Барлық буынаяқтылар тәрізді өрмекшітәріздестерде де сырты қаңқасы бар. Өрмекшітәріздестердің сегіз жүретін аяғы бар. Басқа жәндіктерден айырмашылығы өрмекшітәріздестерде мұртшалары да, қанаттары да болмайды. Денесінің алдыңғы бөлігі бас пен көкіректің тұтасуынан түзілгендіктен, баскөкірек бөлігі деп аталады. Бұл бөлікте: көз, аяқтары, жақаяқтары: хелицералар мен педипальпалар орналасқан. Үстіңгі жағынан берік қалқаншамен қапталып, ішінде ми орналасады. Денесінің артқы бөлігі құрсақ деп аталады. Оның ішінде тек асқорыту мүшелері ғана орналаспайды, сонымен қатар жүрек, тыныс алу және көбею мүшелері және т. б. орналасады. Денесі сыртқы қаңқамен қапталған және екі бөліктен тұрады: баскөкірек және құрсақ бөліктері. Баскөкірек бөлігінің алдыңғы жағында қарапайым көздер бар, олардың орналасуы жүйелік топтың маңызды ерекшелігі болып табылады. Көпшілік өрмекшілерде төтр жұп көздері бар. Баскөкірек бөлігінде алты жұп аяқ бар. Бастың алдыңғы жағында жаққа ұқсас төмен қарай бағытталған екі аяғы хелицералары орналасқан, әрқайсысы өткір тырнақпен аяқталады. Оған осы аяқтарда орналасқан улы бездердің өзектері ашылады. Екінші жұп – педипальптар, бұлар сипап - сезу және қармалау қызметтерін атқарады. Көбеюге қабілетті ересек аталықтарда олардың ұштарының түрі өзгерген және жұптасуға қолданылады. Педипальптардың түп жағында ауызқуысы орналасады. Басқа жәндіктерден айырмашылығы жүретін аяғы үш жұп емес, төрт жұп. Әр аяқтың соңғы буынында кем дегенде екі тырнақтары болады, кейбір түрлерінде одан да көп. Өрмек бездері құрсақ бөлігінің төменгі жағында орналасады. Оның алдында тыныс алу саңлаулары - трахеялар орналасады.
1. Өрмекшітәріздестер құрылысының сызбанұсқасын құр.
2. Құрылысындағы қандай ерекшеліктер өрмекшітәріздестердің бүкіл жер шарына таралуана мүмкіндік туғызды?
1) Күшті жақтарының болуы.
2) Улы бездердің болуы.
3) Өрмек сүйелдерінің болуы,
4) Хитин жамылғысының болуы. Жауаптарыңды түсіндіріңдер.
2 топтың тапсымасы.
Өрмекшілер өрмекті қалай тоқиды.
Мүмкін өрмекшілер – қызығатын жәндіктер емес шығар, бірақ олардың туындылары – өрмек – таңқалдырмай қоймайды. Естеріңе түсіріңдерші ағаш бұтақтарының арасыда немесе биік өсімдіктердің арасында күн көзіне шағылысқан, геометриялық дәлдікпен тоқылған жіңішке жіпшелер көздің жауын алады.
Өрмекшілер – құрлыққы 200 миллион жыл бұрын қоныстанған, жершарының ежелден келе жатқан тіршілік иелері. Олардың ең басты ерекшелігі – олардың өрмек жібегін өндіруге қабілеттілігі.
Өрмек, өрмек бездерінен бөлінетін, жіңішке жіпше болып созылуға қабілетті, ауада тез қататын сұйық түзіліс. Өрмек құрылысы жағынан жібек құртының жібегіне жақын. Негізгі құрамы суда ерімейтін, өте берік фибрионнан тұрады.
Өрмекші өзінің өрмегін әртүрлі мақсатта қолданады. Олар өрмектен жұмыртқаларына пілде жасайды, қыстап шығу үшін баспана жасайды, секіру кезінде сақтандыру жібі ретінде қолданады, жемтігін ұстау үшін түрлі аулар тоқып, ұсталған жемтігін орап тастайды. Жұптасуға дайын аналық феромонмен белгіленген өрмек жібін шығарады, осының арқасында аталық осы жіппен қозғалып аналық жұбын дәл табады. Кейбір түрлердің жас өрмекшілері аналық ұядан жел арқылы ұзын жіппен ұшып кетеді.
Өрмек жібегі өрмекшінің құрсағының артқы жағында орналасқан ерекше бездерден шығарылады. Әдетте өрмекшіде бірден төрт жұпқа дейін бездер болады. Өрмек тоқу оңай жұмыс емес, жемтігін ұстайтын ауды құру үшін жарты сағаттай уақыт кетеді.
Өрмек өрмекші денесінің артқы бөлігінде жасалады. Артқы аяқтарымен арнайы мүшеден шығарылған жіпті тартады. Өрмек бетіндегі жабысқақ тамшылар шын мәнінде осындай жіпшелердің оралымы. Керек кезінде олар тарқатылып өрмек оңай созылады.
Өрмек жібегінің құрылымы жүздеген миллион жыл эволюция барысында мінсіз қалыптасқан. Бұл табиғи материал өзінде екі қасиетті үйлестіреді – беріктік және созылмалылық. Өрмектен тоқылған ау барлық жылдамдықта ұшып келе жатқан жәндікті тоқтатуға қабілетті. Өрмекшілердің жемтігін ұстайтын ауын тоқитын жіп адам шашынан жіңішке, ал беріктігі жағынан құрыштан бір саты жоғары. Егер өрмек жібін, сондай жіңішкеліктегі құрыштан жасалған сыммен салыстырсақ екеуі бірдей салмақ көтереді. Бірақ өрмек жібі алты есе жеңіл, яғни алты есе берік.
Адамзат табиғаттан көп нәрсені көшіріп алды, бірақ өрмек тоқу сияқты күрделі үрдісті қайталау әлі күнге дейін мүмкін болмай келеді..
Шаршылы өрмекші өзінің дөңгелек пішінді ұстайтын ауын тоқу үшін біршама ұзын берік жіпті шығарады. Жел немесе ауаның ағымы жіпті жоғары көтереді, егер өрмек тоқитын жер сәтті таңдалса онда жіптің бір ұшы жақын тұрған өсімдік сабағына ілінеді. Өрмекші осы жіп арқылы жүріп өтіп екінші ұшын бекітеді, кейде беріктік үшін қабаттап екінші жіп тартады. Содан кейін ол салбыраған жіпті шығарады, оның орта шеніне Y әрпінің формасына келетіндей етіп үшінші жіпті бекітеді. Радиалды жіптері және рамасы дайын болғанда, өрмекші орталыққа оралып, уақытша қосалқы оралманы (спираль) жүргізеді. Қосалқы оралма конструкцияны бекітеді және өрмекшіге аулау оралмасын құрастыру үшін жол болып табылады. Барлық негізгі каркас, радиустарын қосқанда жабысқақ емес жіптен жасалады, ал аулау оралмасын жасауға сырты жабысқақ затпен қапталған қос қабатты жіп пайдаланылады.
• Өрмекші көлденең жіптен тігінен төмен қарай түседі де ұшын бұтаққа бекітеді.
• Раманың центрінде радиус - жіпшелерді біріктіре отырып, каркас құрастырады.
• Центрдан шетке қарай жылжи отырып, радиустарға жалпақ оралма салады
• Шеттен центрге қайта оралып, ол тағы бір, енді жабысқақ жіптен, спираль салады.
Бұл өрмекке түскен жемтік өздігінен босап шыға алмайды. Өрмек жабысқақ, созылмалы және өте берік. Өрмекші үшін бұл жемтігін аулайтын ау ғана емес, оның денесінің жалғасы тәрізді. Ол кез келген тірі жәндіктің дірілін сезеді, және кідіріссіз оған шабуыл жасайды.
3 топқа тапсырма
Өрмекшінің ішкі құрылысы
Шаршылы өрмекші белгілі шебер, оның аңшылық өрмегі дөңгелек пішінді, өте берік жіптен тоқылған. Осындай кішкене шебердің өрнекті тоқуы таңқалдырады. Өзі өрмектің тең ортасында отырады, немесе өрмектің шетінде аңдуда отырады. Аяқтары хабарлаушы жіппен байлнысқан, қажет кезінде ауға түскен жәндіктер жайында хабар береді. Шаршылы өрмекшінің аяқтарында иіс сезу мүшесі орналасқан, ол ауға қандай жәндік түскенін анықтауға мүмкіндік береді. Өрмекші жай жіптермен жемтігіне жақындап олжаланған жәндігінің денесіне нәруызды ыдырататын бауыр мен сілекей сөліні енгізеді. Жемтігін өрмекпен орап, қалтарысқа апарып қорға жинап қояды. Егер аш болса сол жерде жейді, дәлірек айтқанда ол оның қоймалжың сұйықтыққа айналған ішкі құрылысын жұтқыншағымен сорып алады. Тамақтың денеден тысқары қоймалжың күйге ауысып қорытылуы астың ішектен тыс қорытылуы деп аталады. Тәбеті өте күшті, бір күнде өз салмағына тең қоректі жейді. Шаршылы өрмекші үнемі жемтік аулаумен болады, демалғанда да ауынан алыс кетпейді, бірақ хабар беретін жібі үнемі аяқғымен байланысқан.
Өрмекшілер өздерінің жемтіктерінен, көбінесе жәндіктерден, сорып алатын сұйық ұлпалармен қоректенеді. Өрмекшілердің асқорыту жүйесі арнайы сорғыш қарыннан, өсінділері бар қарыннан және ішектен, ас қорыту безінен ( бауыр ), денесінің соңында ашылатын аналь тесігінен тұрады.
Қантарату жүйесі ашық. Ол жүректен, артериядан, венадан және түссіз қанмен (гемолимфамен) шайылатын мүшелер арасындағы кеңістіктен (синустардан) тұрады. Жүрек – ол тесіктері бар соғып тұратын түтікше, арқа бойымен созылып жатады. Басқа жәндіктермен салыстырғанда жүрегі камераларға бөлінбеген.
Өрмекшілер ауамен тыныс алады. Тынысалу мүшелері трахея мен өкпе кітапшалары деп аталатын – өкпе. Әр осындай кітапша қапшықтан тұрады, қапшықтың бір қабырғасы жапрақша тәрізді кітап беттеріне ұқсас қатпарлардан тұрады. Мұнда қан мен ауа арасында газ алмасу жүреді. Сыртқа өкпе демтүтіктер арқылы ашылады. Анағұрлым қарапайым өрмекшілерді жұп өкпе кітапшасынан, ал дамуы сатысында жоғары тұрғандарда бүкіл денесіне таралған трахеялармен алмасқан.
Зәр шығару жүйесі құрсақ қуысындағы мальпигий түтікшелерінен тұрады, ұштары ішекке ашылады.
Жүйке жүйесі жәндіктерге ұқсас. Ол құрсақ тізбегінен тұрады, тізбектен әрбір мүшеге тармақталып кетеді, жүйке талшықтары жұтқыншақасты жүйке түйініне шоғырланады, жоғарғы жағынжа жұтқыншақ үсті жүйке түйіні ми орналасады. Педипальптарында және жүретін аяқтарында сезім талшықтары орналасқан.
Берілген сызбанұсқа бойынша өрмекшәтіріздестердің мүшелер жүйесін анықтаңдар.
4 топқа тапсырма.
Өрмекшілердің көбеюі мен дамуы.
Өрмекшілердің көбеюі өте күрделі, сонымен қатар ол қайғылы аяқталады, себебі көп жағдайда аталық өрмекші аналық өрмекшіні ұрықтандырғаннан кейін тіршілігін жояды. Аталық өрмекшілер әдетте аналық өрмекшілерден кіші болып келеді, сонымен қатар басқа да айырмашылықтары бар, мысалы: түсінің ашық болуы, алдыңғы аяқтарында аталық сперма сақталатын безшелерінің болуы. Ұрықтану процесі қарапайым, аталық безшелерінен бөлінетін спермамен аналық жұмыртқа жасушасын ұрықтандырады. Жиі болатын құбылыс, аналық ұрықтанғаннан кейін аталықты жеп қояды, кебір аталықтар қашып құтылады, кейбірі бағынады. Аналық өрмекшілер түріне қарай бірден бірнеше мыңдаған жұмырқаға дейін салады. Аналық жұмыртқаны өздері жасаған ожауға салады, сондан кейін оны өрмектен жасалған пілдеге орайды. Ішінде жұмыртқалар жұмсақ мамыққа орналастырылады, сыртынан жыртқыштардан сақтайтын қаттылау қабатпен қапталған. Ең соңында аналық пілдені өзінің денесіне бекітеді немесе бір қалтарыс жерге тығады. Жұмыртқадан шыққан жас өрмекшілерөте дәрменсіз, олар қорғана алмайды, өрмек тоқи алмайды, сондықтан алғашында аналық өрмекшінің қасынан шықпайды. Аналық өрмекшіден бөлек кетер кезде әр жас өрмекші бір өсімдікке бекініп өрмекпен төмен қарай салбырап түседі, алғашқы соққан желмен ауада ұшып, кейде бірнеше километрге дейін кетеді. Бір жерге қонғаннан кейін ол ыңғайлы орын тауып, өзінің өрмегін құрады. Тіршілік айналымы қайта басталады.
Сабақ кезеңі – барлық топтардың презентацияларын тақта алдында қорғауы.
Әр топтан бір оқушы шығып өз таныстырылымын тақтаға іліп, жаңа тақырып бойынша өз ойларын ортаға салады.
Басқа оқушылар әгімелеу барысында кестелерін толтырады.
Барлық топ өз таныстырылымдарын қорғап болғанда оқушылардың дәптерлерінде өрмекшітәріздестерге байланысты кесте толтырылып болуы керек.
Таныстырымдар қорғалып болғаннан кейін сынып өрмекшітәріздестерге байланысты слайд көреді.
Үш жүз елу миллион жыл бұрын Жер планетаснда тіршілік нышаны болған жоқ. Ең алғашқылардың бірі болып құрлыққа теңізден саршаяндар мен өрмекшілердің ата тегі өрмекшітәріздестер қоныстанды. Қазіргі кездегі өрмекшітәріздестер қандай екенін қарастырайық.
1 топтың презентациясы: Өрмекшітәріздестердің сыртқы құрылысы
1883 жылы 27 тамызда таң алдында 4 алапат жарылыс Жер планетасын дүр сілкіндірді. Ява мен Суматра арасындағы кішкене арал Кракатау аспанға ұшты, төрт жарым мың куб топырақ пен лава ауаға лақтырылды. Артынша теңізге қайта шөкті. Үштен екі бөлігін толқын шайды. Жалмауыз толқындар Ява мен Суматра аралдарындағы 163 ауылды, 36380 тұрғынымен қоса теңізге шайып кетті. Жантүршігерлік апат болды. Бұл апаттан соң Кракатау аралында тіршілік иесі қалмады. Бірақ небары жарты жылдан кейін - ақ Кракатаудан биолог Котто ең алғаш тірі ағза тапты...
Сұрақ: Бұл қандай ағза? Плутонның жағып жіберген жерінде ең алғаш болып қоныстануға кім батылдық танытты?
Қарапайым өрмекші. Аралға қалай жетті? Өрмегіне оралып, желмен ұшып келді
2 топтың презентациясы: Өрмекші өрмекті қалай тоқиды
3 топтың презентациясы: Өрмекшілердің ішкі құрылыстарының ерекшеліктері
4 топтың презентациясы: Өрмекшілердің көбеюі
Сабақты қорытындылау.
1. дұрыс жауаптарды таңдап өрмекшінің атауын тап.
1) өрмекшілердің денесі баскөкірек және бунақталмаған құрсақтан тұрады (К)
2) өрмекшілер суда еріген оттегімен тыныс алады (О)
3) өрмекшіде бірнеше жұп қарапайым көздер бар (А)
4) аулайтын өрмегін өрмекші жақаяқтарымен тоқиды (М)
5) өрмек өрмекшіге қорғаныш құралы, ұрпағын шағаратын және қорғайтын құрал қызметін атқара алады. (Р)
6) барлық өрмекшілер аудағы оттегімен тыныс алады (А)
7) ас қорыту өрмекшінің сорғыш қарынында жүзеге асады (Н)
8) өрмекшілерді 3 жұп аяқтары болады (В)
9) өрмекшітәріздестер – гермафродиттер (Е)
10) қантарату жүйесі – ашық (К)
11) өрмекшілерде 4 жұп жүретін аяқтары бар (У)
12) органы выделения – мальпигиевы сосуды (Р)
13) өрмекшілерде екі жұп мұртшалары болады (Н)
14) өрмекшілердің тыныс алу мүшелері – трахеялар мен өкпе (Т)
2. Есеп.
Өрмекшілер өте қомағай жәндіктер: бір өзінің салмағына тең қорек жейді. Олардың негізгі қорегі шыбын. Орманда әрбір гектарда 5000 - ға жуық өрмекші өмір сүреді. Егер әр өрмекші күніне екі шыбынан қорек етсе, онда күніне қанша шыбын жойылады? Қане, есептеп көрейік.
Шешуі: 5000 х 2 = 10 000 мух.
Ал егер өрмекшілер көп болса 25 000 - ға дейін шыбынды жоқ қылады. Сонда олар қанша пайда келтіретінін ойланып көрдіңдер ме? Себебі шыбын ол нағыз – апокалипсис! Өйткені ғалымдар оның денесінен 26 млн микробтар тапқан, ол микробтар адамдадар туберкулез, сібір жарасы, іш сүзек, дизентерия ауруларын тудырады. Сонымен қатар шыбындар басқа да паразит құрттардың жұмыртқаларын тасымалдаушы болып табылады.
Жаз ыстық болса бір шыбын 9 ретке дейін ұрпақ береді. Күзге дейін бүкіл жер шарына шыбындар қоныстанар еді. Мұндай апаттан шыбынның бірінші жауы өрмекшілер құтқарады. Бұдан шығар қорытынды өрмекшілерді қорғау керек
3. Синквейн құрастыру (бес жолды өлең)
Өрмекшілер
Қорқынышты, улы
Тоқиды, аулайды, шағады
Өрмекшілер – құрлық жыртқыштары.
Арахнидалар.
Балалар өрмекші тарулы пікірлерің өзгерді ме?
4. Рефлексия. (аяқталмаған сөйлемдер)
5. Бағалау. (екі жұлдыз бір тілек)
Үй тапсырмасы: қомысша ресурстарды оқу, өрмекшінің табиғаттағы және адам өміріндегі пайдасы туралы шығарма жазу.