Тілдік қатынас

Тілдік қатынас ауызша және жазбаша болатыны белгілі. Олар жетіліп, кемелденіп әдеби тілдің көрсеткіші дәрежесіне жету үшін нормаға түсуі қажет. Норма - белгілі бір жүйе, заңдылыққа негізделген бірізділік. Сонда әдеби тіл дәрежесіне жеткен тілдердегі сөздердің айтылуында болсын , жазылуында болсын жалпыға бірдей ортақ, қалыптасқан бырыңғай нормалар болады деген сөз. Нормалар еғұрлым бірізді, қалыптасқан болса, қатынас қралы да соғұрлым жетіліп, кемелдене түсері ақиқат.
Тілдің ауызша формасын нормалауды орфоэпия , жазбаша нормасын - орфография қарастырады. Дұрысы, орфоэпия - сөздер мен сөз тіркестерінің бірізді, дұрыс айтылуын қамтамасыз ететін ережелер жиынтығы.
Сөздердің бірізді айтылуы (сондай-ақ бірізді жазылуы) тілдік қатынасты жеңілдетеді. Керісінше, белгілі бір мағынада қолданылатын сөздің (сөзформаның) дыбыстық құрамының бірдей болмауы түсінікті ауырлатып, көңілді алаңдатады.
Бұл әсересе жергілікті ерешеліктерден айқын аңғарылады. Мәселен:
Жергілікті Әдеби Жергілікті Әдеби
құлдану қолдану пұрсат мұрсат
құрытынды қорытынды меш пеш
оқсайды ұқсайды челек шелек
мүңірейді мөңірейді чал шал
сондай –ақ кейбір сөздерді , сөз тіркестерін жазылуынша айту да құлаққа жағымсыз естіледі. Мәселен:
Жазылуы Айтылуы Жазылуы Айтылуы
өлең өлөң айдын көл айдыңкөл
өзенге өзөңге ай қабақ айғабақ
қонған қоңған алтын кірпік алтынгірпік
қонбады қомбады тас бауыр таспауұр
Сөздердің жазылуынша айту әсіресе жастардың тілінде үйрекшікті машыққа айналып бара жатқанынны аңғару қиын емесе. Мұны тіліміздің табиғи дамуының нәтижесі деп аңғаруға болмайды.
Бір қызығы , жаппай сауаттылыққа соңғы жарты ғасыр көлемінде ған ие болған біздің тілімізде алғашқы кезде жазу нормаларын қалыптастыруға көп көңіл бөлінді де, орпоэпия мәселесі елеусіз қалып келді. Ол заңды да еді. Ғасырлар бойы ауызша дамып келген тілдің айту нормалары ол кезде аса аалаңдата қоймаса керек. Рас, мектеп, жоғарғы оқу орындарына арналған оқулықтарда алғашқы күннен –ақ үндестік заңдары арнайы айтылып келеді. Алайда орпоэпия жайында арнайы тақырып , түсінік тек 60 жылдардан бергі жерде ған бой көрсете бастады. Соның өзінде жоғарғы оқу орнына арналған оқулықта бұл мәселе әлі күнге жабулы күйінде қалып келеді. әрине, қазақ орфографиясының негізгі үндестік заңдарында жатқанын, үндестік заңдарын меңгеру, айналып келгенде , айту нормаларын меңгеру екенін түсіну қиын емес.
Орфография сөздің графикалық бейнесінің олай емес , былай болуы әлде қайда қолайлы, әрі қонымды (мәселен, өлең деп жазу өлеңнен гөрі тиімді) екендігінің жалпы принциптері мен жеке ережелерін жасайды. Қысқасы, графика жеке дыбысты , әйтеуір жазуды қарастырса , орфография сөзді жазудағы графикалық мүмкіндіктердің таңдаулысын ғана алады.
Әлемдегі жазу жүйелерінің бірнеше ғасырлық даму жолына өтті. Мәселен, орыс жазуының тарихы екі ғасырдан асады(осыған негізделген қазақ ғасырына жарты ғасыр туды). Алайда осындай ұзақ дамудан өтіп, жетілген деген жазулардың өзінде бірде бір тіл дыбыс жүйесі мен алфавиттің арасында толық сәйкестікке жете қойған жоқ.
Әріптердің қолданылуын орфография белгілейтін ерекше ережелер реттейді.
Орфография
1. жазба тілде пайдаланылатын біркелкі жазудың тарихы қалыптасқан жүйе
2. біркелкі жазуды қамтамасыз ететін ережелер жүйесін жасайтын және зерттейтін тіл білімінің саласы.
Орфография тілдің белгілі бір даму кезіндегі жазба тілдің нормаларын айқындайтын деуге болады.
Ережелер жүйесі:
1. дыбыстарды (фонемаларды) әріптермен беру
2. сөз және оның мағыналы бөлшектерін жазу
3. сөздерді бірге , бөлек және дефис арқылы жазу
4. бас әріпті пайдалану
5. тасымалдау сияқты мәселелерді қамтиды. (орфография ара-тұра
«дұрыс жазу» деген синоним ретінде де қолданылады). Бұлардың әрқайсысы белгілі бір принциптерге негізделген ережелердің жиынтығынан тұрады.
Орфографиялық принцип бір сөз екі түрлі не одан да көп түрде жазылатын жағдайда соның біреуін таңдап алуды айқындайды. Осы принциптердің негізінде орфографиялық ережелер жасалады. Жазу ережелері ойды дәл жеткізіп, жазылғады дұрыс түсіну үшін қажет.
Қазіргі дыбыс - әріпке негізделген жазу жүйесінде дыбыстады (фонемаларды) әріптемен белгілеу орфографияның өзекті мәселесі болып табылады. Сөздің дыбыстық құрамын белгілеуде көбіне –көп басшылыққа алынатын принцип жетекші принцип немесе негізгі, басты принцип делінеді.
Қазіргі орфографияларда негізінен морфологиялық , фонетикалық және дәстүрлік принциптер қолданылады. Сондай-ақ дифференциялаушы принцп те болуы мүмкін.
Морфологиялық принцип – сөздің морфологиялық құрамын ескеріп, морфемаларды (сөз және қосымша) құрамында болатын дыбыс алмасуларын елемей, бастапқы құрамын сақтап жазу. Мысалы: жан, жамбады, жаңғанда, түрде айтылатын сөз формаларға ортақ түбір –жан, сондықтан жан, жанбады, жанғанда деп жазылады. Ал жаз, жазшы, айтуда жаз, жасса, жашшы алайда түбір (жаз) сақталып қалады. Морфологиялық принципті фонематикалық принцип деп те атайды.
Мұнда бір фонеме әр түрлі құбылғанына қарамастан үнемі алфавиттегі бір-ақ әріппен белгіленеді. Бұған жоғарғыдағы мысалдардан көз жеткізуге болады.
Фонетикалық принцип бойынша сөз айтылуындай жазылады, яғни әрбір әріп фонеманы емес, дыбысты білдіреді. Сонда жаз, жасса, жашшы, жан, жамбады, жаңғанда түрде жазылады да, фонетикалық транскрипцияға жуықтайды.
Дәстүрлік пинцип - сөздің бір кезде жазылып, қалыптасқан, дәстүрге айналған түрінде сақтап, жазу. Бұған қаза тіліндегі хат, хабар, қаһар, жаһан сияқты сөздерде х, һ әріптерін пайдалануды жатқызуға болады. Дәстүрлік пинцип тілдің қазіргі қалпына қайшы келуі де, келмеуі де мүмкін.
Дифференциялаушы принцип - дыбыстық құрамы бірдей сөздерді бір-бірімен орфографияның көмегімен айыру. Бұл принцип қазақ тіл білімінде ескерілмейді. Дұрысы, дәстүрлік пинцип бойынша хабар, хал, халық, хат, хан. Хош түрінде жазып жүргендеріміз, о баста тіліміздегі омонимдерді (қабар, қал, қалық, қат, қош) орфографиялық жақтан айырудың нәтижесі деп түсіну қажет. Қазақ тілінде 2,5 мын оионим сөз бар, 10-15 сөзді түрлендіріп жазу арқылы бұл мәселені мүмкін емес.