АТЛАНТ МҮХИТЫ
Жер-шарындағы аум жөнінен Тынық мұхиттан кейінгі екін-ші мүхит. Оны ежелгі гректер Африканың солт.-батысын-дағы Атлас (Атлант) тауына байланысты атаған. Жалпы мәлімет. Шығысывда Еуропа мен Африканың, ба-тысында Солт. жөне Оңт. Американың, оңтүстігінде Антарктиданың аралығында орналасқан. Солтүстігінде Дейвис, Дат бұғаздарымен және Солт. Мұзды мұхитпен, оңт.-шығысында Африка мен Антарктида аралығындағы £ Үнді мүхитымен, оңт.-баты-сывда Дрейк бүғазы арқылы Тынық мүхитпен жалғасады. Мүхит солт-тен оңт-ке қарай 15 мың км шамасында екі жарты шарға созыла орналасқан. Ені басқа бөліктеріне қарағанда экватор маңында 2830 км-ге дейін тарылады. Мүхиттың теңіздермен қоса есептегендегі жалпы аум. 91,6 млн. км2, орташа теренд. 3597 м., суының көл. 329,7 млн. км3. Солт. жарты шардағы жағалауы кдтты тілімделген. Теңіздері (Балтық, Солт., Же-рорта, Кариб, т.б.) мен ірі шығанақтары (Бискай, Гви-нея, т.б.) түгелдей дерлік осы бөлікте. Оңт. жарты шардағы жағалауы аз тілімделген (Ан-тарктида маңындағы Уэдделл т.). А. мүхитывда баскд мүхит-тармен салыстырғанда аралдар аз. Ірі аралдары (Үлыбрита-ния, Ирландия, Ньюфаунд-ленд, Үлкен Антиль, Кіші Антиль, Канар, Жасыл Мүйіс, Фолькленд аралдары) мүхит-тың жағалауларына таяу орна-ласқан. Орталық бөлігіндегі аралдар (Азор, Әулие Елена, Тристан-да-Кунья, т.б.) үсақ жөне олар жанартау әреке-тінен пайда болған. Мүхитгың түбі Орта Атлант су асты жо-тасымен бөлінген. Оның же-келеген шындары (Буве, Три-стан-да-Кунья, Вознесение, Сан-Паулу, Азор) жанартау аралдары түрінде су бетіне шығып түр. Мүхиттың шығы-сында Бат. Еуропа, Канар,
Жасыл Мүйіс, Гвинея, Анго-ла, Кап, Агульяс, батысында Солт. Америка, Гвиана, Бра-зилия, Аргентина, оңт-нде Африка-Антарктида қазан-шүңқырлары бар. Олардың теренд. 3000 м-ден 7300 м-ге жетеді. Терең шүңғымалар арал доғаларын жиекгей орна-ласқан (ең тереңі — Пуэрто-Рико шүңшмасы, 8742 м) және олар бір-бірінен су ас-тывдағы үстірттермен, қырат-тармен, жоталармен бөлінген. Мүхитгың шеттері қүрлықгық қайраңмен және құрлықтық беткеймен көмкерілген. Мү-хит түбінің үштен екі бөлігін әктастан түратын органик.
шөгінділер жауып жатыр. Терең кдзаншүңқырларының түбі кдзыл саздан, ал жанар-тау аралдарының төңірегі жа-нартаулық шөгінділерден түзілген.
Климаты. А. мүхиты барлық климат белдеулерінде орна-ласкан. Совдықган оның жеке бөлікгеріндегі климат жағдай-ының бір-бірінен өте үлкен өзгешелігі бар. Мүхиттың үстівде Исландия және Ан-тарктика минимумдары мен Солт. Атлант және Оңг. Ат-лант максимумдары калыпта-сады. Оларды бір-бірінен эк-ватор маңындағы қысымы төмен белдем бөліп түр. Бүл климаттық белдеулер көрші-лес құрлықтардың үстіндегі қысым орталыкгарымен өре-кеттесе отырып, екі жарты шардың қоңыржай, субтро-
пиктік және тропиктік ендік-терінде солт.-шығыс және оңт.-шығыс желдердің (пас-саттардың) басым болуына өсер етеді. Жазда (Солт. жар-ты шарда тамыз, Оңт. жарты шарда акран айында) экватор маңындағы ауа темп-расы 26 — 28°С. 60° солт. евдікге 8 -12°С, ал 60° ощ. евдікге 0 — 2°С. Қыста (Солт. жарты шар-да ақпан, Оңт. жарты шарда тамыз айында) экваторда 25°С, 60° солт. ендікте 0°С-ка, ал 60° оңт. ендікте -8 — 10°С-ка дейін өзгеріп отырады. Ең қиыр солт.-батыста жөне оңтүстікге темп-ра -25°С-қа дейін төмендейді. Жылдык
орташа жауын-шашын эква-торда 2000 мм-ден асады, қоңыржай ендіктерде 1000 — 1500 мм, ал мүхиттың шығыс субтропиктік бөліктерінде жөне Антарктика маңында 100 мм-ден аспайды. Гидрологиялық режимі. Ат-мосфера айналымы ыкдалы-мен мүхиттың солт. және оңт. бөліктерінде теңіз ағысының негізгі екі жүйесі калыптас-кан. Бүл ағыстар пассат жел-дерінің өсерінен пайда бола-ды. Солт. Пассат, Гольфст-рим, Солт. Атлант жылы ағыс-тары мен Канар суық ағысы солт. теңіз агысының айналым жүйесін күрайды. Оңт. Пассат пен Бразилия жылы ағыстары жөне Батыс Желдер мен Бен-галь суық ағыстары оңт. теңіз ағысының айналым жүйесіне кіреді. Бүлардан баска Солт. Американың шығыс жағалау-ын бойлап Лабрадор, ал Онт. Американың шығыс жағалау-ымен Фолькленд суық ағыс-тары ағады. Бұл ашстар мүхит суының темп-расы мен түзды-лығына (орташа тұзд. 35,4%о)
өсерін тигізеді. Мүхит суыньщ деңгейі Айдың тартылу ьсер-інен жарты төулік сайын өз-геріп отырады. Ашық мүхит-та судың көтерілу биікт. 1 м-ге дейін, ал Солт. Америка-дағы Фанди шығанағы жаға-лауында 18 м-ге дейін жетеді. Мүхиттың солт. қоңыржай ендіктеріндегі ішкі теңіздердеі ғана мүз қатады. Мүхитқа солт-тен теңіз мүзы мен мүз-: таулар (айсберг), негізінен, Солт. Мүзды мүхитган келсе, | оңт. бөлігінде Антарктида және Уэдделл т-нде түзіледі. Өсімдіктер мен жануарларі дұниесі. Мүхит түбінде, негізі-| нен, жасыл жөне қызыл қо-1 ңыр балдырлар өседі. Фито-планктон бір клеткалы үсаи балдырлардан түрады. Зоо-планктонды, көбінесе, шаяІІ төрізділер қүрайды. Олардыя ішівде китгің негізгі қорегі! — криль Антаркгвда жағала-1 уында өте көп. Суық жөні қоңыржай белдеуінде сүт қо-ректілерден — кит пен жар ғакаяқгылар, балықгардан-майшабақ, нәлім және камба ла кездеседі. Тропиктікбелдеу де кашалот, теңіз тасбақасыі акула, ұшқыш балықгар, крабі медуза, радиолярийлер тараі ған. Қүстардан фрегат, альбат] рос, пингвин, т.б. мекендейді
Зерттеу тарихы. 3 кезеңі бөлінеді. Ежелгі дөуірден 18 дьщ ортасына дейінгі 1 - к І з е ң д е , көптеген саяхатші лар, теңізшілер (финикиялы тар, карфагендіктер, Б. ДиаіВаско-да-Гама, X. Колумб, Дж. Кабот, Ф. Магеллан, Дж. Дейвис, Г. Гудзон, Баффин, т.б.) мұхиттың шекарасын, мөлшерін, құрлықпен ара қатынасын анықтаумен айна-лысты. 2-кезеңде (1749 — 1872) мұхит суының темп-расы, ағыстар, тереңдіктер, т.б. мүхит өлшемдері анықгал-ды (Г. Эллис, Дх. Кук, О. Сос-сюр, И.Ф. Крузенштерн, Э. Ленц, т.б.). 3-кезеңде (1872 ж. бастап қазіргі кезге дейін) арнайы жабдықталған кемелермен кешенді мүхиттық зерттеулер жүргізілді ("Чел-ленджер", 1872 — 76; "Ви-тязь", 1986 — 89; "Метеор", 1925 — 38; "Дискавери-11", 1931 жылдан қазірге дейін: "Атлантис" 1933 жылдан қа-зірге дейін; Халыкар. геофи-зикалық экспедициялар, 1957 — 58; "Калипсо", 1952 жыл-дан қазірге дейін). Мұхит дүние жүзінде аулана-тын балықгың 40%-ін береді. Негізгі кәсіптік балықтар: майшабақ пен нәлім. Оңт-нде кит ауланады. Мұхиттың үле-сіне дүн. жүз. мүшттағы жұк айналымының жартысынан көбі тиеді. Аса ірі порттары: Ротгердам (Нвдерланд), Мар-сель, Гавр (Франция), Антвер-пен (Бельгия), Лондон, Ли-верпуль (Үлыбритания), Генуя (Италия), Гамбург (Герма-ния), Санкт-Петербург (Ре-сей), Нью-Йорк, Хьюстон, Филадельфия, Балтимор (АҚШ), Буэнос-Айрес (Ар-гентина), Рио-де-Жанейро (Бразилия), Кейгггаун (ОАР), Дакар (Сенегал), Абиджан (Кот-д' Ивуар, т.б.).
Мұхиттар (Әлемдік мұхит)
ДҮНИЕЖҮЗІЛІК МҰХИТҚА ФИЗИКАЛЫҚ-ГЕОГРАФИЯЛЫҚ СИПАТТАМА. Дүние жүзілік мұхиттарға шолу
Мұхит суының температурасы
Атлант мұхиттың зерттелу тарихы
Дүние жүзілік мұхитттарға физ-географиялық шолу
Мұхиттар
Дүниежүзілік мұхитқа физикалық-географиялық сипаттама
Литосфералық тақталар тектоникасы геотектоникалық тұжырымдамасы
Конго ойпаты және шеткі таулы қыраттар
Дүниежүзілік мұхитқа жалпы шолу
Үнді мұхиты