Әмір Байбарыстың басқа мамлүк әмірлерімен ақылдаспай және олардың келісімінсіз сұлтан тағына отыруы

Сұлтан Құтұздың    өлімінен   кейін әмір Байбарыс   әл – Бундукдаридің сұлтан   тағына   келуі заңды   еді. Бір ағынан моңғолдарға   қарсы батырларымен   әйгілі   болса,   екінші   жағынан   Әл – Бахарийа жсағының ең    күштісі    әріаса беделді өмірі    есептельді.

Оның    үстіне , мамлүктер заманында өлтіргенөлгеннің орнын басатын басқа әмірлерге   қарағанда   өзінің    артықшылығы, батырлығы   мен   беделі асқан мамлүк өмірі    билікте   үстемдік   дәстүрлер кеңінен қалытастқан болатын Құтұзды    өлтіруге    қатысқан   мамлүк әмірлері    Байбарыстың   билікке   келуін   бірауыздан мақұлдайды.   Олар   сұлтан   тұрағына келгенде, оларды   атабек өмір   Ақтай әл – Мустараб   қарсы алады.   Әмірлер   оған   болған істі   хабарлаған кезде, ол Құтұзды араларында кім өлтірді? – деген   сұрағына   Байбарыс Мен өлтірдім! деп    жауап   береді. Атабек оған, Хан сұлтанның   мәртебелі    орнына отырыңыз! дейді. Байбарыс барын сұлтан   тағына   отырады.   Оған   сол   жердегі   мамлүк әмірлері   мен әскерлерінен   ешкім   қарсы   шықпай   түгел   акт береді. Бұл   оқиға   Ас – Салихия    қамалында    болады: [26. 45 бет].

Ибн Мас бұл   оқиға    жайында, Құтұз   өлтірілгеннен   кейін оны   өлтіруге    қатысқан   Мәмлүк әмірлері қалыптарын   қолдарына   алып Ас – Салихиядағы   сұлтан   тұрғанша   келеді.   Олардың   басында    тұрған   әмір сұлтандық   орына отырып,    мемлекет   билігін   өз қолына алды [22. 60 бет]. дейді.

Сөйтіп, іс   қалай болғанда да, Бейбарыс билікті   қолына алып, өзінің кейінгі   тағдырын   үлкен саяси   оқиғалармен   байланыстырады. Оның    беделің    алдында   ешкім қарсы шыға алмай, әмірлердің    барлығы оның   билігін     мойында, оған ант    беруге   мәжбүр болады.

Жаңа   билеушіге    ант    бере    сала оның   сұлтан   тағына отыру рәсімдерін Ас – Салихия   қамалында    өткізеді.   Содан кейін сұлтан   Бейбарыс Қайырға   қарай аттанып, оған 1260 жылдың    қазан айында    келіп   жетеді.   Оларды   қалаға   кіре   берісте    әмір Изз ад – Дин   Айдемір қарсы алды. Бейбарыс сұлтан сарайына    кіріп   таққа    отырды.   Сол кездегі    қалыптасқан дәстүр   бойынша, таққа жаңадан   отырған сұлтанға   мақтап   беретін   болған.

Соған сәйкес, сұлтан Бейбарысқа Әл – Мәлик әл – Қаһир    яғни Құдіретті патша деген   лақап беріледі.

Қайыр қаласында сұлтанның   таққа отыру   рәсімдеріне    қатысқандардың    арасында болған   уәзір Зайн ад – Дин Иакуб   ибн   аз – Заһир   сұлтан Бейбарысқа   алған   лақабын   өзгерту    жайында кеңес айтып,   бұрын болған билеушілер арасында Әл – Қаһир лақапты алғанда    өздерінің билігінде    сәтсіздікке ұшырағанын    хабарлайды.   Байбарыс   оның   айтқан кеңесін қабыл алып,   өзінің лақабын Әл — Мәлік Аз – Захир ,   яғни Жарқын патша деп өзгертіп, соған сәйкес Қайыр көшелерінде әл – Малик Аз – Заһирдің    атын айтып   жария қылсын деп әсір етеді. [25. 14бет].

Әскери соғыс майданда өзін   тәжірибелі қолбасшы ретінде танытқан әмір Байбарыс сұлтандық   билікке   келе сала өзін алысты көре білетін   данышпан саясатшы ретінде кеңінен мойындатты.   Ортағасыр    араб жазба   деректеріне жүргінсек өзінің ақылдылығы, қайраттылығы, ержүректілігіне   ерекшелігіне Байбарыстың бойында   әділдік    атқа мінерлік және   батылдық қасиеттерімен   кеңінен әйгілі болады.   Ол билікке келген сәтінен бастап өзінің билігін күшейту мен негізі   енді ғана   нығайып   келе жатқан   мемлекетін және оның тұрақтылығын қамтамасыз   етуге   бағытталған   бірқатар маңызды   шаруаларды жүрзеге асырды.

Олардың   негізгілері:
Сұлтан Байбарырыс сұлтандық билігін   нығайту мақсатында мамлүк    әмірлерінің   барлығын   өз қоластына   басын қосады.   Сонымен қатар қалық Бұқараны өзінің төңірегіне   ынталанады. Бұл істі    жүзеге асыруүшін ең алдымен   мемлекетің жоғары лауазымды мансаптарына   өзіне   сенімді    әмірлерді тағайындайды. Мәселен,   әмір Фариз ад – Дин Ақтай әл – Мустарабты   бүкіл мамлүк әскерінің атабегі , әмір   лашынды    бас   дауадар , әмір Балбан ар Рашидиді екінші дауада   әмір   Баһа ад – Дин Иакуб аш – Шаһрузуриді    бас ахор, әмірі,   әмір Айбек әл- Афрамды   әмір джандар және т.б.   әмірлерге    көптеген   лауазымдарды беру арқылы өзіне сенімді деген   әмірлердің ризашылығын   табады. Жергілікті халықтың қолдауын табу үшін сұлтан Бейбарыс Мысыр тұрғындары төлейтін салықты   едәуір азайтты. Өзінің   алдында   билік еткен Құтұз сұлтанның монғолдарға қарсы соғысқа қажетті    дайындықтар   жасау мақсатымен енгізген   салым – салықтарды мүлдем жояды. Мысыр   түрмелерінде отырған   саяси   тұтқындардың бәріне   кешірім жасап түрмеден босатады.   Олардың арасында Құтыздың алдында сұлтан болған   Айбектің ұлы Әли Малик әл Мансұр Нұр ат — Дин Әли   оның анасымен ағасын түрмеден босатып оларды өзінен алшақтату    мақсатында Византия еліне жібереді.
Өз мемлекетін нығайтуға бағытталған   төрт шарасы ретінде    барлық мұсырман әмірлерімен билеушілеріне   хат жолдап онда Айн Джалут   шайқасында жеңіске қол жеткізген мамлүк мемлекетінің әскери күш — қуаты Мысыр   билігінде   болып жатқан    үлкен өзгерістер   және Айн Джалут   жеңілісінен кейінгі уақытта    саяси жағдайлардың өзгергендігі жайын хабарлап Иемен патшасы мен   барлық   билеушілеріне хат жазады. [3. 71 бет].

Сұлтан Байбарыстың Мысыр мен Шам еліндегі күштердің    бәрін бірігуге шақырған үндеуімен соны жүрзеге асыруға бағытталған шараларына қарамастан Мысыр мен Шам еліндегі   біраз билеушілер тарапынан   одан бөлінуге бет алса, ал біразы   оның билігінде   тікелей қарсы шығады.

Дамаскі қаласының билеушісі Алам — ад — Дин   Санжар   Қайырдағы    биліктің ауысуына қарсы    қарулы күреске аттанды.   Оның бұл жолға түсуіндегі   себеп:

— Әмір Санжардың дамаскі қаласының   билеушісі етіп тағайындаған   сұлтан Құтыздың өлімі;

— Әмір Байбарыстың басқа мамлүк әмірлерімен ақылдаспай   және олардың    келісімінсіз сұлтан тағына отыруы;

Осы жағдайларды    басшылыққа алып, 1260 жылдың қараша айында Әмір Санжар сұлтан Байбарыстың билігін мойындамай   өзі   Дамаскінің   тәуелссіз билеушісі   етіп жариялап өзіне Әл – Малик әл Муджахит ,   күресуші патша   деген лақап алды. Сондай – ақ   Дамаскінің   барлық   мінделеріне   оның атынан дұғалар айтыпоның атынан ақша шығарылады.

Әмір Санжар   өзінің билгін   нығайту мақсатымен Халат қаласының билеушісі әмір Хисам ад – Дин    лашын   әл – Азизиге, билеушісі Хамат қаласынының    әмір – Мәлік әл – Мансуриге және Хомс қаласының билеушісі әмір   әл – Малик әл – Ашраф    Мусаға өз адамдарын жіберіп өзінің билігін мойындап   қол астына   өтуін талап етеді.   Бірақ   олар оның, бұл талабын қабыл алмайды. Оның себебін   көпшілік тарихшылар олардың   сұлтан Байбарыс қаһарынан қорқуынан деп түсіндіреді.

Шам еліндегі бұл әрекеттердің өзінің билігі үшін үлкен қауіп көрген сұлтан Байбарыс әмір Санжарға өз елшісін   жіберіп оған хат жолдайды. Онда    саяси жағдайдыдұрыс түсініп бөлінушілік бағытынан бас тартып сұлтанның билігін мойындауға шақырады. Бірақ әмір Санжар оның талабын қабыл алмай болашақ шайқастарға дайындалу мақсатымен   Домаскі қаалсының бекіністерін күшейтуге кіріседі. [13. 45 бет].

Мұны көрген    Бейбарыс бұл әрекетті тыюдың қажеттігін түсініп   оған қарсы өінің ұстазын Әмір ала ад – Дин әл – Бундухтаридің    қолбасшлығымен әскер жібереді. Бұл әскер әмір Санжардың қарсылығын   күйретіп   өзін тұтқындап 1261 жылы   қаңтарайында   Қайыр қаласына әкеліп Әл — Джабаль қамалына қамайды. Сұлтан Байбрыс оның өзіне қарсы    шығу әрекетінің бәрін кешіріп   түрмеден босатады.   Домаск    қаласның билеушісі етіп сұлтан өзінің ұстазын тағайындап оған өзі күдіктенген Әл – Азизийа және Ан – Насыррийа жасағының біраз әмірлерін тұтқынға алуға   тапсырады. Олардың    бірі әмір Шамс ад – Дин Ақуш әл – Бурили Халаб қаласына қашып   оны басып алады.   Біраз күш жинапалған ол Аз – Заһир   Бейбарыс билігін тартып алу үшін   мысырға аттанады.   Бұл жайында хабар естіген Бейбарыс   оған   қарсы әскер жіберіп   оны жеңіліске ұшратады.   Әмір әл – Бурили Халаб қаласының сыртынақашады.   Алайда көп    ұзамай тұтқынға түседі. [14. 422 бет].

Сұлтан Бейбарыс саяси өмірінің алғашқы кезеңінде Қайырдың ішінде исламның Шииа    тармағының өкілі   әл – курани деген атпен   белгілі адамның басшылығымен пайда болған ішкі қарсылық   қозғалысына   бетпе – бет келеді. Бұл адам өзінің құдайшылығын   және аса діншілдігімен әйгілі болып өзінің айналасына жасырды сарай қызметшілерін және суддандықтарды жинап оларға байлық мүлік   және Иқта яғни жерүлестіріп беруге әуде етеді. Мамүлктердің билігіне қарсы   Хусн ад – Дин ибн Санаб әл – Маадия бастаған   арабтардың қарулы көерілісін сұлтан Байбарыс   кезінде   талай   мәрте бас көтереді. Олар өздерінің әскери дайындықтарының нашарлығымен соғыс өнерінде тәжірибесінің болмауында мамлүк жасақтарында әрдайым жеңіліске ұшырап отырды.

Бірақ, жеңілістерінен кейін арада көп уақыт өтпей   қайта күш жинап алып көтеріліске    қайта – қайта шығу елдегі тыныштықты бұзып көптген ауыртпалықтармен тәртіпсіздіктің   себепшілері болды.

Хусы ад – Дин   сұлтан Байбарыс билігіне    өзінің көтерілісін   1261 жылғы қайта жандандырады.   Бір ол жолы мамлүктердің қолына түсіп Александрия қаласында дарға асады. [14. 425 бет].

Сөйтіп сұлтан Бейбарыс билігіне қарсыбағытталған ішкі қарсылықтардың    барлығын жеңіп Әл – Бахарийа мамлүктерінің   мемлекетінің нығайту арқылы өзініңбилігінде едәуір   нығайтып алады.   Бағдад құлағаннан кейінгі бүкіл Ислам әлемі үшін рухани білік пен басшылықтың   мекені болған    аббас    әулеті   халифатының орныбос болуы мұсылмандардың    рухына қатты әсер ету себепті   сұлтан Аз – Заһир Бейбарыс қайта жандандырудың исалм әлемі үшін үлкен ролімен маңыздылығын    түсініп оны қайта жандандыруға   күшжігерін салады.   Сұлтан Байбарыс   аббас әулетінің халифатын   қайта жандандырып   оныңтұрақты орнын Қайырға   ауыстыру арқылы оны бүкіл мұсылма әлемінің орталығына айналдыру жайында   саяси жағынан   аса маңызды   істі жоспарлайды. Бұл жоспарды жүзеге асырудың артықшылықтары:

Біріншіден: Мамлүк мемлекеті монғолдарғақарсы соғыстардағы   жеңістеріне қарамастан өзінің билігін рухани жағынан нығайтудахалифатты негізгі тірек   еткісі келеді.

Екіншіден: Мысырдағы сұлтан   тағын Шам еліндегі Ацубилерді    бәсекелестігіне   жәнемысырдағы әмірлердің билікке аастыртын қастаңдықтар ұйымдастыру арқылы келуіне жол бермеу үшін онырухани жағынан қоршау ретінде пайдалануға үлгерді.

Үшіншіден Ислам әлемінің алдында   халифаттың қорғаны ретінде   саяси сахнада    мәртебелі орынғаие болып барлық мұсылман    халықтарының назарын   өзіне қаратқысы келеді.

Төртіншіден: Қайырда   суниттік бағыттағы    аббас   әулеті орнауы шиттік бағыттағы   Әл- Фатимилердің Мысырда   өздерінің халифатын   орнатуға   күшжігерлерін   көп жұмсаған әрекеттерінеқарсы мықты тосқауыл болады деп сенеді.

Бесіншіден: Абасс әулеті   халифатының Қайырда орналасуы мамүлк сұлтанының мәртебесін ислам әлеміндегі басқа мемлекеттердің билеушілермен патшаларының алдындағы мәртебесі жоғары қояды.   Оның үстіне ислам әлеміндегі халифат барлық   биліктердің шығу орталығы есптелуі себепті    Сұлтан атағын   беру тек халифаның құзырында   болып басқа билеушілердің барлығы ресми тұрғыдан сұлтан деген аттаққа   ие бола алмайды.   Бұл атақыты халифа    Байбарыс береді.

Алтыншыдан: Халифаның қолдауымен тірегінесүйенген Байбарыс   өзінің сұлтандық билігін діни жағынан нығайтумен қоса   Мысырға көрші мемлекеттерге өзінің саяси ықпалын күшейту арқылы билігінің аясын кеңеййтуді жоспарлайды атап айтсақ.

Сөйтіп, сұлтан Байарыс 1261 жылдан   бастап   олайлаған   жоспарын іске асыруғакірісіп сұлтан Құтыс халифа тағына отырғызмын деп ант берген Дамаскідегі Абасс әулетінің үрім бұтағы әмір Абу әл – Аббас Ахмады Қайырға шақырады. Бірақ ол шақыруды қабыл алмайды. Осы кездесұлтан Байбарысқа оның Домаскідегібилеушісі етіп тағайындаған әмір Ала ад – Дин әл- Бундухтари сұлтанға хат жазып онда аббас әулетінің басқа   әмірі Абу әл –Қасим Ахмадтың монғолдардан қашып келгенін хабарлайды.

Бұл хабарды сұлтан Байбарыс өзінің жоспарын   жүзеге   асыру үшін туған ең    қолайлы    сәт деп қабылдап, ол болашақ    халифаға қажетті қызметін бәрін көрсетіп мәртебесін жоғары   құрметтеп оны күшейтілген   қорлаушы жасақтарымен бірге Қайырға   дейін жеткізіп салуға бұйрық береді. Қайыр қаласы Аббас әулетінің халифасын   үлкен салтанапен   қарсы алуға дайын дайындалады. Оның келуі жайында хабар келгенде    сұлтан Байбарысөзінң жақын әмірлері сарай ішіндегі    беделділері     және ислам сотының жоғарғы    қадилерімен бірге   оның алдынан шығады. [21. 292 бет].

Аббас әулетінің халифасын   қоршаған көпхалық Қайыр қаласының көшелеріндесалтанаттышеру ұйымдастырады. Аббас әулеті халифасының Қайырда қайта жандандырудың салтанатты рәсімдері жайында    тарихшылардың көбісі бір оқиғаға басты назар аударады. Яғни һиджра   жылының   Раджап айының   13 – де Сұлтан Аз – Заһир Байбарыс Әл – Джабаль яғни тау үстінде орналасқан қамалдың үлкен сарайында ғалымдар   әдебиетшілер, тарихшылар, қадилер, мемлекеттің лауазымды әмірлерінің бәрі және саудагерлер   менқарапайым халықтың өкілдері   қатысқан үлкен жыйын ұйымдастырады.   Сондай – ақбұл жиынға ислам шейхы    Изз ад – Дин ибн Абд ас – Салам   және    халифаныңтектік шежіресіне куәлік   беру үшін оныңмен   бірге еріп келген екі араб ақсүйектері қатысады.   Жиналғандардың   алдындаберген куәліктерін исалм заңдарының білгірлері және хидилері    рессми құжатқа тіркейді.

Сосын, бас қади   Тадж ид — Дин   ибн   Бина әл – Айзз бұл куәліктердің   растығын шешімді бекітіп,бүкіл ислам әлемін халифасының билігін мойындап оған ант етеді. Оның артынша сұлтан Аз – Заһир   оған, Алланың   кітабы және оның пайғамбарының сүннеті алдында тек Алланың    көрсеткен тура жолымен Аллаға жағымсыз   істерден аулақ болып Алла жолында қасиетті Джихад соғысын үзбей жайғайстыруға Алланың   берген байлығына тек хақысы барын   ғана алып, жаратуға Алланың атымен   ант береді. Одан кейін мемлекеттің барлық әмірлері жоғары лауазымды және халықың түрлі әлеуметтік   топтарының өкілдері жиынғақатықанның бәрі Алланың атымен ант беріп жаңадан болған халифаға Әл – Халифа әл- Мустансир Биллә , яғни   Аланның қолдауымен   жеңілпаз халифа деген лақап береді.

Сұлтан Байбарыс Мысырдан басқа     мемлекеттерді ң билеушілерімен әмірлеріне   хат жазып жаңа халифаны мойындап оған ант беруді сондай – ақ мешіттермен   мінбелерде   айтылатын дұғаларда және ақшаларды шғартады.   Өз тарапынан халифа Аз – Заһир   Бейбарыс   бүкіл исалам елінде   оған қосылатын елдер және Алла Тағланың   қолдауымен   Бейбарыстың жаулап алынатын   кәпірлердің халықтарын жерлерін бәрінің билеуісі етіп тағайындап сұлтан киімін кигізеді. [24. 100 бет].

Мамлүк мемлекетінің мәртебесін    көтеріп өзінің билгін нығайту үшін сұлтан Бейбарыс халифатты Қайырдан жібермеу мақсатында монғолдармен    болған соңғы шайқаста   тірі қалған әмір Абу әл – Аббас   Ахмадты    Қайырға шақыртып 1261 жылы    қараша айында оған ант беру салтанатты рәсімін өткізеді.   Жаңа халифаға Әл – Хаким Бламриллә яғни Алланың әмірінен болған   билеушіде деген лақап беріледі. Халифа   өз тарапынан Байбарыс сұлтан мансабына тағайындап   оған Хасим Амир әл – Муминин — Барлық мұсылмандардың әмірі деген лақап береді.

Сөйтіп,сұлтан Аз – Заһир Байбарыс   Қайырды аббас әулетінің    халифатын екінші рет жандандырады. [27. 195 бет].

Сұлтан Бейбарыс сырттан келген жаудан қорғану және оған қарсы шабуылған шығуға негіз болатын мемлекеттік шетаймақтарымен   теңіз форттарын нығайту үлкен көңіл бөледі. Монғол шапқыншылығы кезінде қираған бекіністермен қамалдарды қайта қалпына келтіріп   күшейтіп   олард әскери жасақ   және қажетті    қарау — жарақ пен    азық – түлікпен қамтамасыз етеді.   Сөйтіп Иордан   өзенінің шығысынан бастап Әл – Асы өзеніне   дейінгі   аралықта қорғанысшегін құрады. Көрші   християн мемлекетеріне бақылау орнату   және олардың тарапынан   облуы   ықтимал шақыншылықтардан маңызды жолдарды   қорғау мақсатында әскери   қорғаныс   мұрарларын сондай –ақ   жауларының   қимылдарын   ол жайында тез   хабар     жіберу үшін   мемлекеттің барлық аймақтарын астана мен байланыстыратын   мәйек мұнараларын    салдырып   оларды қажетті әскери жасақтарымен   жабдықтандырады. Егер бақылаушылар қрылыс немесе    теңізшекараларының жанынан жауды басқаса мәйектің   төбесіне түнгі уақыта от жағып ал, күндізгі уақытта түтін шығарып келесімәйек    мұнараға хабар жіберіп ал   ол келесіге жіберіп   хабар Қайырға жеткенше   мәйек тізбегі үзілмейді. [10. 445 бет].

Батыс мемлекеттері   Мысырға қарсы   жорық ұйымдастырғанжағдайда кресті әскерлерінің мысыр жеріне   теңіз арқылы    келіп түсуін қиындату үшін думият   портындағы Ніл өзенінің   құйымасын тастармен толтырып тастайды. Рашид портында бақылау   мұнараларын тұрғызып Александрия қаласын бекініс дуалдарын күшейтіп соғыс мұнараларын   қайта салдырады.