Болашақ кезеңнің табыстарының есебі

Кәсіпорынның есепті айда алған, бірақ бұдан кейінгі есепті кезеңдерге жататын табыстары болып есептелінеді. Сабақтас есепті кезеңдер мен осы кезеңдердің ара жігін ашу оңай емес, бірақ олардың арасын шектеу керек, өйткені онсыз салық салуға да, қаржылық есеп беруге де болмайды.
611- шотында айлық және тоқсандық билеттер, кәсіпоранда күні бұрын төлеген ақылар ескеріледі. Жоғарыда аталған төлемдер түскен кезде 431, 441, 451 –шоттары дебеттеледі де 611-шоты кредиттеледі.
Алдағы кезеңдердің кірістерін есептеген кезде 301, 321, 322, 323 шоттары дебеттеліп, 611 шоты кредиттеледі.
Есепті айға жататын ертеректе алынған табастар тізімі 611-шотының дебеті мен 704»Көлік мекемелерінің жүктері және оларушыларды тасымалдау қызметінен түскен табыс», 705 «Жалға беруден түскен табыс», 706 «Байланыс мекемесінің қызметінен түскен табыс», 724 «Акциялар бойынша дивиденттер және проценттер түріндегі табыстар», 727 «негізгі емес қызметтен түскен басқа да табыстар» және осы табыстарға жататын басқа шоттардың кредитіне көрініс табады.
Қажет болған жағдайда 611 шотында мыналар ескерілуі мүмкін: өткен жылдары түгендеудің нәтижесінде кем шыққан немесе жоғалған мүліктерден түсетін қарыздар. Осындай жетіспеушіліктің нәтижесінде орын алған сомаға 333 «Жұмыскерлердің және басқа да тұлғалардың қарыздары» шоты дебеттеледі де, 611-шоты кредиттеледі. Өткен жылдар ішінде анықталған, кем шығудың орнын толтыру үшін түсен төлемдеріне 441, 451, 431 және басқа да шоттары дебеттеледі де, 333-шоты кредиттеледі. Сонымен бір мезгілде сол сомаға 611 шоты дебеттеліп, 727 шоты кредиттеледі.
Кінәлі адамдардан өнідіріп алынуға тиісті және жетіспейтін құндылықтар бойынша баланстық құнының арасындағы айырмашылық алынады. Айырмашылықтардың сомасына 333 «Жұмыскерлердің және басқа да тұлғалардың қарыздары» шоты дететтеледі және 611-шоты кредиттеледі.
Жетіспейтін құндылықтар бойынша берешектерінің өтеуліне 441, 451, 431, 681 және басқа да шоттар дебеттеледі. 333-шоты кредиттеледі. Берешектерді өтеуге түскен сомалар сонымен бірге бір мезгілде, 611 шотының дебеті, 727 «Негізгі емес қызметтен түскен басқа да табыстар» шотының кредиіт бойынша көрсетіледі.
1.4. Есептеу мен Басқа да кредиторлық қарыздармен есептеулердің есебі

Басқа да кредиторлық қарыздар мен есептеулердің есебі мына төмендегі шоттарда жүргізіледі: 681, 682, 683, 684, 685, 686, 687. Осы шоттардың біршама топтамасына біз келесі тарауда толығырақ тоқталамыз.
Сондықтан біз олардың кейбіреулеріне ғана өте қысқаша сипаттама береміз, өйткені олардың өзі де тиесілі тауарларда біршама көрініс тапқан болатын.
Жеке басты және мүлікті сақтандыру бойынша есеп айырысулар.
Сақтандырушыларға сақтанушылар сақтық төлемдерінен, сондай-ақ заңмен тыйым салынбаған өзге де көздерінен сақтандырушылар қалыптастыратын ақша қорларының немесе басқа да активтерінің есебінен сақтандыру өтемдерін төлеу арқылы белгілі бір сақтандыру жағдайларының туындаған кезінде жеке және заңды тұлғалардың (сақтандырылғандардың) мүдделерін мүліктік қорғау жөніндегі қатынастары болып табылады.
Сақтандыру былайша бөлінеді:
- міндеттілік дәрежесіне қарай: ерікті, міндетті;
- сақтандыру объектісі бойынша: жеке, мүліктік;
- сақтандыру төлемі жүзеге асырудың негізі бойынша: жинақтық және жинақтық емес.
Міндетті сақтандыру- заң талаптарына қарай жүзеге асырылатын сақтандыру түрі болып табылады.Міндетті сақтандырудың түрлері заң актілерімен белгіленеді.Міндетті сақтандыруды жүргізудің тәртібі мен шарттарын Қазақстан Республикасының Үкіметі белгілейді.
Өз өмірін және денсаулығын сақтандыру міндеті азамақа заңдармен де, шарттармен де жүзеге асырылады.
Міндетті сақтандыру кезінде сақтанушы сақтандырушымен сақтандырудың осы түрін реттейтін заңдарына сәйкес жасалады. Бірақ сақтанушы сақтандырушыға заңдарда көзделгеннен гөрі неғұрлым тиімді шарттарды ұсынуға құқылы.
Міндетті сақтандыру шартын сақтандырудың нақ осы түрін жүзеге асыруға арналған лицензиясы бар сақтандырушылар ғана жүзеге асыра алады. Мұндай шартты жасау үшін міндетті болып табылады.
Сақтандырудың міндетті түрлері бойынша сақтандыру объектісі сақтандырудың осы түрін реттейтін заңдармен белгіленеді.
Ерікті сақтандыру – тараптардың ерік білдірулеріне қарай жүзеге асырылатын сақтандыру түрі болып табылады. Ерікті сақтандырудың түрлері, шарттары мен тәртібі тараптардың келісімі бойынша белгіленеді. Сақтандыру объектісі азаматтардың немесе заңды тұлғалардың түддесіне сай етіп жасалынады. Сақтанушының заңға қарсы мүдделері сақтандырылмауға тиіс.
Өз өмірін, денсаулығын, еңбек қабілеттілігін сақтандыру кез келген азаматтың өзіне тікелей байланысты болып келеді.
Мүліктік сақтандыруға мүлікті сақтандыру және кәсіпкерлік тәуекелділікті азаматтық-құқықтық жауапкершілікті қоса алғанда, оныңмен байланыстыц басқа да мүдделері сақтандырылуы мүмкін.
Жинақтық сақтандырушы келісім-шартта белгіленген мерзімі өткеннен кейін, не сақтандыру жағдайы туған кезде төленетін сақтандыру болып табылады, ал жинақтық емес, сақтандыру тек қана сақтандыру жағдайы туған кезде төленеді.
Сақтандыру сыйлығы – бұл ақшаның сомасы, оны сақтандырушы мекемеге өзінің қабылдаған міндеттемесі бойынша сақтандыру келісім-шартымен анықталған деңгейінде жасалшатын төлем.
Сақтандыру төлемі – бұл ақшаның сомасы, оны сақтандырушы мекеме сақтанушыға сақтандыру келісім-шарт келіп жеткен кезде немесе туындаған кезде, сақтандырылған сомасы барынша толық көлемде төленеді.
Сақтандыру қызметі – бұл сақтандыру мен қайта сақтандыру келісім-шартын орындаумен және жасаумен байланысты сақтандыру мекемесінің сақтандыру қызметі, ол екі бағытта жүзеге асырылуы мүмкін: өмірін сақтандыру және жалпы сақтандыру.
Өмірін сақтандыру ерікті түрде жүзеге асады, ал екі нысанда болуы мүмкін: өмірін сақтандыру және аннутитті сақтандыру.
Жалпы сақтандыруға медициналық, автомобильдік, азаматтық-құқықтық т.б. сақтандырулар жатады.
Жеке басты және мүлікті сақтандыру бойынша есеп айырысу есебі 651 шотында жүреді.
Сақтандыру төлемін есептеген кезде, 811, 821, 938, 948 және т.б. дебеттеліп, 651 шоты кредиттеледі. Сақтандырушы мекемеге сақтандыру жарнасын аударған кезде 651 шоты дебеттеліп, 441 шоты кредиттеледі. Еңбеккерлердің денусаулығына, өміріне қауіпті жағдай туындаған кезде, 24 сағаттың ішінде, сақтандыру ұйымы комиссия құрып, оған келесі құжаттарды рәсімдейді:
- сәтсіздік туралы оқиғаның актісін (Н-1);
- болған жағдайдың сипаты туралы медициналық қорытындысын;
- лабораториялық зерттеудің нәтижесін;
- бұйрық пен ережелердің, нұсқаудың көшірмесін;
- мемлекеттік еңбек инспекторының қорытындысын;
- тағы басқа да құжаттарын.
Бір жылғы жәрдем ақының мөлшері орташа айлық жалақының негізінде есептелінеді.Жәрдем ақыны есептеу үшін бір жолғы төленетін сипаттағы жалақыдан басқасын түгелдей алады. Енді біз осы жағдаймен байланысты шоттар корреспонденциясын қарастырып көрейік.
Төлеуге жататын пайыздың есебі. Төлеуге жататын пайыздың есебі 684 шотта жүреді.
Төлеуге жататын пайыздардың барлық түрлерін (банктерден алған несиелер бойынша, заемдық шарттар бойынша, мүлікті жалға беру шарттары бойынша, құнды қағаздар және басқалары бойынша) есептеген кезде 831 «Пайыздар бойынша шығындар» шоты дебеттеледі де, 684 «Төлеуге жататын пайыздар» кредиттеледі.
Пайыздарды төлеген кезде 684-шоты дебеттеліп, мына шоттар кредиттеледі:
441-шоты – есеп айырысу шотынан проценттер төленген кезінде;
431, 432-шоттары – шетелдердегі кәсіпорындар мен банктерге пайыздарды төлеген кезінде;
451-шоты – кассадан қолма-қол ақшамен пайыздарды төлеген кезінде.
Төлеуге жататын пайыздардың талдамалық есебі есеп айырысу шоттары бойынша машинограммада немесе айналым тізімдемесінде жүргізіледі, онда әрбір пайыз төлеушілердің, яғни заңды немесе жеке тұлғалардың талдамалық шоттары ашылады.
Басқа да есептелген шығыстар есебі. Мұндай шығыстардың есебі 686 «Басқа да есептелген шығыстар» - шотында жүргізіледі. Осы шотта меншікті негізгі құралдарды жөндеуге арналған резервтері жалға алынған негізгі құрал- жабдықтарды жөндеуге арналған резервтерді есепке алуға аударылған, сондай – ақ өнеркәсіптің маусымдық салаларының шығыстарын жабуға арналған сомалар көрсетіледі.
Негізгі құрал – жабдықтарды жөндеуге арналған резервтер, бірінші кезекте, өндірісінің маусымдық сипаты бар кәсіпорындарда құрылады, бұларды жөндеуге жұмсалатын шығындар жыл бойы әртүрлі мөлшерде жүзеге асырылады. Ондай резервтер басқа да кәсіпорындарда құрылуы мүмкін. Жөндеу қоры жөндеудің барлық түрлеріне (күрделі, орташа, ағымдағы жөндеулер) жұмсалатын шығындардың жылдық сметасы бойынша құрылады. Ай сайын өндіріс немесе айналым шығындарына смета бойынша көзделген шығындардың жылдық сомасының 1/12 бөлігі жатқызылады.
Негізгі құрал – жабдықтарды жөндеуге арналған резервке аударылған кезде 811(Тауарларды (жұмыстарды, қызметтерді) сату бойынша шығыстары; 821-(Жалпы және әкімшілік шығыстары) 126(Аяқталмаған құрылыс), сондай-ақ 93(Үстеме шығындар, 94 (Әлеуметтік сала) бөлімшесінің шоттары және басқалары дебеттеледі де, 686 (Басқа да есептелген шығыстары) шотының, (Негізгі құрал – жабдықтарды жөндеуге жұмсалатын шығыстар) деген шоты кредиттеледі.
Жөндеу жұмыстарын жүргізу немесе олардың төлемақысымен байланысты нақты шығындар, өнімнің (жұмыстардың, қызметтердің ) өзіндік құнына қосылмайды, керісінше, оның жүргізілуіне қарай 92 (Көмекші өндіріс) (өзінің цехтарында атқарылған жөндеу жұмыстары), 671 (Жабдықтаушылармен және мердігерлермен есеп айырысулар) (мердігерлік ұйымдардың көмегімен атқарылған жөндеу жұмыстары) шоттарының кредитінен, 686 – шотының, (Негізгі құрал – жабдықтарды жөндеуге арналған резерв) деп аталатын субшотының дебетіне жатқызылады.
Жалға алынған негізгі құрал – жабдықтарды жөндеуге арналған резервті жалгердің қаржысының есебінен жалға беру шартының ережелері бойынша күрделі жөндеу жұмыстары жүргізілуі мүмкін. Бұл шығындар жөндеудің сметалық құнын негізге ала отырып, ай сайын тез үлестік мөлшерде резервтелуі тиіс. Резервті құру кезінде тиісінше 811, 821, 126, сондай – ақ 90, 92, 93, 94 бөлімше шоттары дебеттеледі де , 686 – шоты кредиттеледі.
Жүргізілген күрделі жөндеу құнын есептен шығарған кезде 686-шотының дебетінде және 343 (Болашақ кезеңнің шығыстары) шотының кредитінде көрініс табады, жөндеу жөніндегі нақты шығындар соңы шоттан жүзеге асырылуына қарай есептен шығарылады. Резервтердің басқа да түрлері осы секілді құрылып, пайдаланылады.
Кәсіпорында құрылған резервтердің барлық түрлері есепті жылдан кейінгі жылдың 1 қаңтар айында жүргізілген түгелдеуден өтуге тиіс. Резервтерді түгелдеу кезінде жасалған резервтердің дұрыстығы мен негізділігі тексеріледі.
Негізгі құрал – жабдықтарды (жалға алған объектілерді қоса алғанда) жөндеуге арналған резервтерді түгендеген кезде, жылдың аяғында артық резервтелінген сомалар шегеріліп тасталынады. Жөндеу аяқталғаннан кейін резервтің артық есептелген сомасы қаржы нәтижелеріне қосылады. Түгелдеу комиссиясы есеп айырысудың негізділігін тексереді және қажет болған кезде шығындар нормаларын түзетуді ұсына алады. Бұл резерв бойынша жыл аяғында қалдық болмауы керек. Жылдық есепті жасаған кезде кәсіпорынның негізгі және көмекші өндірістеріне қызмет көрсету жөніндегі шығыстары, сондай-ақ сметалық-қалыпқа (нормалануына) келтіру тәртібінде өнімнің өзіндік құнына қосылған шаруашылық шығыстары осы шығыстардың нақты мөлшеріне сәйкес келтірілуі тиіс.
Жер қойнауын пайдаланушылар өз операцияларын аяқтауымен байланысты болатын салдарын жою үшін резервтік қорлар құруы мүмкін. Бұл қордың қаражаттары арнайы депозиттік шоттарына аударылады. Резервтік қорларын құрған кезде 938 шоты дебеттеліп, 686 шоты кредиттеледі, ал осы құрылған резервтік қорының сомасын аударған кезде 423 шоты дебеттеледі де, 441 шоты кредиттеледі. Жер қойнауын пайдаланушылар өз операцияларын аяқтауымен байланысты болатын шығындарын жойған кезде 686 шоты дебеттеледі де, 671, 681, 651, 634, 920 шоттары кредиттеледі.
686 –шот бойынша операцияны тізімдеме немесе машинограмма есепке алады, ондағы жазуды бастапқы құжаттар негізінде жүргізеді. Резервтің әрбір түрі бойынша талдамалық есеп айналым тізімдемесінің үлгісіндегі кестеде жүргізіледі.
Басқа да кредиторлық қарыздардың есебі. Бұл аталған қарыздың есебі 687 «Басқадай кредиторлық қарыздар» - шотында жүргізіледі.
- банк шоттарында қате есептелген сомалары көрсетіледі. Бұндай сомалар есепке алынған кезде ақша қаражаттарының шоттары (423, 431, 432, 441) дебеттеледі және 687-шоты кредиттеледі, тиеселі табыстан ұсталған табыс салығының сомасына 687-шот дебеттеледі де, 634 «Бюджетпен басқа да есеп айырысулар» шоты кредиттеледі;
- қайтарылған дайын өнімдер мен сатып алынған тауарлар, сондай-ақ орындалған, бірақ тапсырыс беруші қабылдамаған жұмыстар мен қызметтер бойынша қосылған құнға салынатын салық сомасы 681 «Қосылған құнға салынатын салық» шотының дебеті, 687-шотының кредиті бойынша көрсетіледі;
- қызметкерлердің жіберген ақаулары, аспаптарды бүлдіргені үшін еңбекақысынан ұсталған қаражаттар сомасына 681 «Қызметкерлермен еңбекақы бойынша есеп айырысулар» шотының дебеті, 687-шоттың кредиті арқылы көрсетіледі;
- ағымдағы жал бойынша шығыстардың есептелген сомасына: 811 «Тауарларды (жұмыстарды, қызметтерді) сату бойынша шығыстарды», 821 «Жалпы және әкімшілік шығыстары» шоттарды, сондай-ақ 90 «Негізгі өндіріс», 92 «Көмекші өндірістер», 93 «Үстеме шығыстары», 94 «Әлеуметтік сала» бөлімшелері шоттарының дебеті ,687 –шотының кредиті бойынша көрініс табады;
- сатылған тауардың қайтарылған кезде есептелген қарызына - 711 шоты дебетеліп, 687 шоты кредиттеледі;
- егер де бұрындары төленген жал төлемі зачетқа алынса, онда 687 шоты дебеттеліп, 342 шоты кредиттеледі;
- егер де сатуға да, бағаға да жеңілдіктер берілсе, онда 687 шоты дебеттеліп, 712, 713 шоттары кредиттеледі.
687 шоты бойынша талдамалы есеп кредиторларға және дебиторларға арналған есеп айырысу есебінің тізімдемесінде әрбір кредиторлар бойынша жүреді.