Қазақстан Республикасында салық жүйесінің қалыптасуы

Қандай да болмасын мемлекеттің салық жүйесі негізінен екі қызметті атқарады. Біріншісі фискальды қызмет болса, екіншісі реттеуші қызметі. Фискалды қызмет ешкімді де алаңдата қоймайды себебі кез келген мемлекеттің өмір сүруі үшін қаражаттың қажеттілігі өте маңызды нәрсе. Реттеуші қызмет әркімнің, пейлін мемлекеттің немесе кәсіпкерлердің болсын,аса қызықтыратын мәселесі болып табылады. Баршамызға белгілі таразының екі жағы бар, біріншісі мемлекеттің қажеттілігінен туындаса,ал екіншісі еркін кәсіпкерлікті ұстағандардың мүдделерінен шығады. Қазақстандағы салықтардың атқаратын реттеушісі қызметіне кеңінен тоқталсақ.
Салықтардың реттеушілік ролі негізінен мынадай шарттарға жауап
беруі қажет: Мемлекеттік бюджетке түсетін кіріс мөлшерінің белгісі бір деңгейін ұстап отыру және кәсіпорындар мен жеке тұлғаларға салынатын салықтардың ауыртпалығын реттестіру.
Қазақстанның 2030 жылға дейінгі даму стратегиясында болашақтағы мемлекетіміздің негізгі байлық көзі шикізаттты,соның ішінде ең біріншіден мұнайды экспорттау болып табылады. Осыған сәйкес, салық жүйесінің алдында тұрған маңызды мәселелердің бірі шикізатты экспорттаушыларға салынатын салықтардың тиімділігін арттыру болып табылады. 1999 жылдың қорытындысы бойынша, мұнайды экспорттаудан тек салық түрінде ғана мемлекеттік бюджетімізге 500 миллион АҚШ доллары шамасындағы қаржы түспей қалған. Мұндай көлемдегі қаржы республикалық бюджетіміздің төрттен бір бөлігіндей мөлшерін құрайды. Салық салынатын базаның кемуінен, экспорттаушы емес экономиканың басқа салаларында қызмет атқарып отырған кәсіпорындарға жүктелетін салық ауыртпалығы арта түсуде.
Жер қайнауындағы табиғи байлықтарды өндірушілердің табыстары
әлемдік бағаға байланысты екенін ескере отырып,оларға салынатын табыс салығына прогрессивті ставканы енгізген дұрыс болар еді. Егер шикізаттың қалыптасқан бағасы орташа көрсеткіштен жоғары болып қалыптаса,онда осындай шикізатты экспорттаушы кәсіпкерлер бағаның артық мөлшеріндегідей пайызда қосымша табыс табады. Аталған кемшіліктерді жою үшін шикізатты өндірушілерге салынатын табыс салығының базасын кәсіпорынның ішкі пайда нормасынан шикізаттың сатылу уақытындағы қалыптасқан әлемдік бағасы мен шикізатты өндіру мен тасымалдауға кеткен шығындардың айырмасына ауыстыру керек. Кез келген шикізатты болсын,дайын өнімдерді болсын экспорттаушы кәсіпорындар сатылу бағасын жасалған келісім шарттарында төмендетіп жазып, табыс мөлшерін азайтып көрсетуі әбден мүмкін,ал белгілі бір уақытта қалыптасқан шикізат бағасын кемітіп көрсету мүмкін емес және оның дұрыстығын тексеру онша қиынға соқпайды. Сонымен қатар шикізаттың өзіндік құны мен тасымалдау шығынын анықтау көп жағдайда тұрақты болып қалады. Бұл арада экспорттаушы кәсіпорындардың келіспейтін жақтары орын алуы мүмкін, мәселен, Қазақстан шикізаты сапасының төмендігі. Әлемдік бағаның төмендеуіне қарамастан шикізатты экспорттау еліміз үшін маңызды болып қала берсе,онда өндіруші кәсіпорындарға мемлекет тарапынан көмек көрсету аса қажет. Салық салу жағынан шикізатты экспорттаушылар үшін көмекті табыс салығы ставкасын төмендеген сайын пропорционалды түрде табыс салығы ставкасын да азайту керек. Мұндай әрекет шикізатты өндірушілер мен экспорттаушылар үшін едәуір көмек болар еді. Сонымен, шикізатты экспорттаушыларға қолданылып келген үстеме пайдаға салынатын салықты алып тастап, бір ғана прогрессивті табыс салығын қолданған дұрыс болар еді. Осы аталған салық төлеушілер мен еліміздің экономикасында орын алып отырған монополиялық кәсіпорындарды теңестіріп қарауға болады. Өйткені монополиялық кәсіпорындар өз кезегінде үстеме пайда табу үшін өздерінің тауар немесе қызмет бағаларын қайта-қайта көбейтуге құштар болып отыр. Бағаның тұрақты жағдайда болуын ынталандыратын салықтың қажеттілігінде болып отыр. Кейбір экономикасы дамыған батыс елдерінде,тұрғындардың өміріне аса қажетті салалардағы кәсіпорындар үшін пайда нормасы мемлекет тарапынан 12% шамасында етіп қойылған. Яғни кәсіпорын осы нормадан артық тапқан табысын салық түрінде түгелдей мемлекет бюджетіне өткізуі тиіс. Қазақстан жағдайында халыққа комуналды қызметтер көрсетіп отырған жеке және мемлекеттік кәсіпорындар үшін мемлекет тарапынан мұндай қысымдық көрсету көптеген қиыншылықтарға алып келуі мүмкін. Мысалы, инвестиция жасаған компания атанған саладан өз қаржысын алып, пайда, нормасы жоғары болатын салаға ауысып кетуі әбден мүмкін. Сондықтан Қазақстан-дық кәсіпорындар үшін ішкі пайда нормасын инфляциалық пайызды ескере отырып, 20-25%-ға дейін көтеруге болады.
Аса бір ойландырып жүрген мәселенің бірі-жеке тұлғалардың табысына салынатын салықтардың мөлшері. Кәзіргі таңда кәсіпорындарда қызмет атқаратын жеке тұлғалардың жалақыларына екі түрлі табыс салығы және әлеуметтік салық салынады. Сонымен бірге міндетті түрде жалақының он пайызы зейнетақы қорына аударылады. Мәселенің жайын жалақыны төлейтін заңды тұлғалар жағынан қарайтын болсақ, онда жалақы.
Үлестіру барысында кәсіпорындардың қосымша қаржыға шығын-
далуын байқаймыз. Жалақы қоры неғұрлым көбейген сайын кәсіпорындар әлеуметтік салықты соғұрлым көп төлейді. Бұл қызметкерлердің еңбек ақысын көтеруге кәсіпорындар мүдделі емес деген сөз. Жалақы мөлшерін көбейткен күннің өзінде кәсіпорындар әр түрлі жолдармен нақты жалақы мөлшерін азайтып көрсетуде. Осыған байланысты Қазақстан салық жүйесінің алдында қалайша еліміздің азаматтарының орташа жалақы мөлшерін көтеруге болады және кәсіпорындарды қандай жолдармен жалақыны көтеруге ынталандыруға болады деген мәселелер тұр.
Қазақстан салық жүйесінде орын алып отырған әлеуметтік салық Компания қожайындарының өз қызметкерлерінің жалақы мөлшерін көбейтуін ынталандыру тұрмақ, керісінше бұл салықтан қалай құтылуды ойлап, бастарын қатыруға итеріп отыр. Мәселе тек әлеуметтік салық ставкасының жоғарылығында ғана болып отырған жоқ,сонымен қатар бұл салық салынатын базада да болып отыр.
Дамыған мемлекеттердегі әлеуметтік салықтың ставкасы 4-12 пайыз аралығында болып,оны тек компаниялардың өздері емес, жалақы алушылармен бөлісіп төлейді. Қазақстанның жалақы алушы азаматтары әлеуметтік салықтың ауыртпалығынан құтылғанымен, жалақы төлеуші компанияларға үлкен ауыртпалық жүктеліп отыр. Себебі жылдық жалпы жалақы қоры орташа есеппен алғанда компаниялар пайдасының 40-70 пайызын құрайды,ал осы уақытқа дейін әлеуметтік салық ставкасы 26 пайызды құраған болса, кәсіпорындар өз пайдаларының 18 пайызына дейінгі мөлшерін мемлекетке әлеуметтік салық түрінде төлеуге мәжбүр болады екен. Бұған 30 пайыздық заңды тұлғаларға салынатын табыс салығын қосатын болсақ, компанияларға жүктелетін салық ауыртпалығының жоғары екенін көруге болады.
Казіргі таңда республика Президентінің басшылығымен әлеуметтік салық ставкасы 26 пайыздан 21 пайызға дейін төмендетілді. Сонымен әлеуметтік,салық бойынша аталған өзгерістердің нәтижесінде мемлекетке, компанияларға, әсіресе еліміздің азаматтарына келер пайда айтарлықтай болар еді. Республикамызда өмір сүріп отырған жалақылары төмен азаматтар үшін салық заңымызда жеңілдіктер қарастырылмаған деуге болады. Мысалы, салық заңында жеке тұлғалардың табыстарына қолданылатын шегерімдердің мөлшері барлық жеке тұлғалар үшін бірде бір айлық есептеу көрсеткіші деңгейінде жеке әрбір бір айлық есептеу көрсеткішінен төмен табыс табатын немесе мүлдем табысы жоқ әрбір жанұя мүшесі үшін бір айлық есептеу көрсеткіші мөлшерінде шегерім жасауға рұқсат етілді, яғни жалақы мөлшері 45000 теңге болатын және жалақысы 4500 теңгені құрайтын жеке тұлғалардың табыстарына қолданылатын шегерімдердің шамасы бірдей. Бұл әрине әділдікке жатпайды, ал салықтардың классикалық үлгісі бойынша әділдік принципі алдыңғы орынға ие болуы қажет. Шын мәнінде жалақылары бір-бірінен өте алшақ жатқан жеке тұлғалар үшін осы аталған шегерімдердің қажеттілік деңгейі әр түрлі болады.
Жалақысы ең төменгі деңгейге жақынырақ болатын тұлғалар үшін табысқа қолданылатын шегерімдердің ролі елеулі болып табылса, ал жалақылары орта деңгейден жоғары тұрғандар үшін шегерімдердің бары не,жоғы не, бәрібір. Обьективті және субьективті жақтарды ескере отырып, келесі ұсыныстарды қозғауға болады. Біріншісі, жеке тұлғаларға қолданылатын шегерімнің мөлшерін өзгерту және оны тек табысы төменгілерге ғана қолдану, екіншісі, табыс салығынан ең төменгі жалақы алушыларды босату. Қолданылып жүрген шегерімнің өзі өте елеусіз болғандықтан,бір айлық есептеу көрсеткіші ешкімге де айтарлықтай көмек бола алмайды. Сондықтан жеке тұлғалардың табыс салығына қолданылатын шегерімнің мөлшерін кем дегенде ең төменгі жалақы 4500 теңгені құрайтын болса, осындай мөлшерде жалақы алатындар мүлдем табыс салығымен босатылады деген сөз. Ал орташа және жоғары деңгейдегі мөлшерде жалақы алатындар үшін қолданылатын шегерімді қысқарту қажет. Егер Қазақстандағы орташа жалақы 15000 теңгені құрайтын болса,онда осы мөлшерге дейінгі жалақыға бір айлық ең төменгі жалақы деңгейінде шегерім қолданылып, ал әрбір табысы төмен немесе мүлдем жоқ жанұя мүшелері үшін бұрынғысынша бір айлық есептеу көрсеткіші деңгейінде шегерім жасалғаны жөн. Қалған жеке тұлғалар үшін,яғни, орташа жалақыдан жоғары табыс табушыларға ешқандай да шегерімдерді қолдану қажет емес. Сонымен, егер республикамыздың салық жүйесіндегі жеке тұлғаларға салынатын табыс салығына осындай өзгерістерді енгізетін болсақ,табысы өте төменгі дәрежедегі азаматтарымызға едәуір көмек жасаған болар едік. Мұндай өзгерістен кейін мемлекет ешқандай да зардап шекпейді, керісінше, табысы орташа деңгейден жоғары болатын салық төлеушілердің жалақыларына қолданылатын шегерімдерді алып тастағанның арқасында мемлекетіміздің бюджетінің кіріс жағы ұлғая түспек.
Салық кодексі мониторингтің екі деңгейін айқындады. Республикалық мониторингке жататын салық төлеушілер тізбесін Қазақстан Республикасының Үкіметі айқындайды. Мұндай республикалық мониторингке жататын салық төлеушілер тізбесі ,,Ірі салық төлеушілерге мемлекеттік мониторинг енгізу туралы” Қазақстан Республикасының 1999 жылғы 30 қазанда № 1631 қаулысымен айқындалған. Бүгінгі күні осы тізбе 200-ден астам салық төлеушілерді қарастырады. Мониторингке жататын салық төлеушілер міндетті тәртіпте салық қызметі органына салық есептемесін береді.Салық есептемесін, сондай-ақ мониторинг жүргізуге қажетті құжаттарды бермеу, салық төлеушіні ,,Әкімшілік құқық бұзушылықтар туралы” Қазақстан Республикасы Кодексінің 206-бабына сәйкес айпұл салуға әкеп соғады.
Егер ірі кәсіпорындардың ел экономикасындағы рөлі туралы айтатын болсақ, онда мониторинг инстингне енетін 98 кәсіпорыннан түскен салықтар мен төлемдер 1999 жылы 111 милиярд теңге немесе бюджеттің барлық салық және салықтық емес түсімдерінің 33,7 проценті болды. Осы кәсіпорындардың республикамыздағы өнеркәсіп өндірісінің жалпы үлесі 92 процентті құрады. Ал 2000 жылдың бірінші тоқсанында ірі кәсіпорындардан салық және салықтық емес түсімдердің көлемі жалпы республикалық көрсеткіште небәрі 23,9 процент болды. Аса ірі кәсіпорындардан салық және салықтық емес түсімдердің даму деңгейі бюджет түсімдердің жалпы көлеміне қарағанда, оншалықты көп емес. Қазіргі жағдайда ол бюджеттің кіріс бөлігін орындау жөнінде тұрақтылықты бұзу рөлін атқарады. Бұған сыртқы рынокта қалыптасып отырған баға өлшемдері белгілі бір дәрежеде әсер етіп отыр. Алайда, егер аса ірі кәсіпорындар өндірісінің көлемі азаюының барлық жағын талдайтын болсақ, біз салық базасын қалыптастыруға көбінесе сыртқы экономикалық өлшемдер емес, ішкі басқару, ішкі тиімділік өлшемдері екенін көреміз. Аса ірі кәсіпорындардың ағымдағы қаржы - шаруашылық қызметінде өндіріс тиімділігін және салық салу базасын аттыру үшін көп резервтер бар. Егер салық салуға дейінгі жиынтық кіріс 1998 жылдың бірінші тоқсанында 32479 млн. теңге болса, ол үшінші тоқсанында 4045 млн. теңге болды. Бұл жағдай 1999 жылы да жалғасты. Салық салу базасының төмендеуіш материалдық шығындардың үлес салмағы көп әсер ететіні түсінікті. Өнімді сату бағасының даму үрдісіне әсер ету мұнайдың, түсті металдардың әлемдік рыноктағы коньюнктуралық өлшемдерін көрсетеді. Сондай-ақ көліктің құрамдас бөлігі, сақтандыру және делдалдық қызметтің бір бөлігі есепке алынуы керек екенін білеміз. Бірақ, қазақстандық экспорттаушы кәсіпорындардың сату бағаларының әлемдік рыноктағы бағалардан ауытқуы 16-20% болады дегенді білдірмейді. Өйткені, осының бәрі кәсіпорындардың қарамағында қалатын кірістерге есептелетін, заңды тұлғалардан табыс салығының түсуін азайтуға әкеледі. Бұл даму үрдісінде аса ірі кәсіпорындардың рөлі орасан. Қалыптасып отырған өте қолайсыз жағдайға байланысты 98 аса ірі кәсіпорынның қаржы—шаруашылық қызметіне электронды мониторинг жүйесін енгіземіз. Болашақта министрлік қызметінің алгоритмдерін жаттықтыру тәжірибесінің жинақталуына қарай мониторингтің инистингін кеңейтетін болады. Аумақтық салық комитеттері республиканың аса ірі салық төлеушілерінің тізіміне енбейтін ірі салық төлеушілерді өз бетімен анықтайтын болады және сол кәсіпорындардан салық түсімдерінің үлесін ескеріп, мониторингті ірі аймақтық салық төлеушілер үшін енгізеді. Бұл жүйе еліміздің барлық ең ірі кәсіпорындарын қамтиды. Мониторингті енгізу салықтық әкімшіліктендірудің сапасын арттыру үшін ғана емес, салық заңдарының әлдеқандай өзгерісінің кәсіпорындардың шаруашылық қызметіне әсерін нақты қадағалап отыру үшін де. Дамыған елдерде барлық ірі кәсіпорындар өздерінің құнды қағаздар рыногындағы баға белгілеуін бақылайтын ашық акционерлік қоғамдар ретінде жұмыс істейді. ААҚ акциялары бағамының кез-келген теріс ауытқуы оның несиелік әлеуетіне теріс ықпал етіп, менеджмент сапасын күмәнді етеді. Ал біз сондай норманы енгізе отырып, ең басты нәрсені істемедік, құнды қағаздар рыногын дамытпадық. Елдің көптеген ірі кәсіпорындары іс жүзінде ашық акционерлік қоғам бола алмады. Соның салдарынан бағаны есептен шығару, амортизацияның қаражаттарды қалыптастыруы, технологиялық қажеттіліктер үшін сатып алынатын материалдық ресурстардың бағасын арттыру жөнінде еркіндік беру кәсіпорындар қызметінің тиімділігін арттыруға жәрдемдеспейді. Салық салудың қолданылып жүрген нормалары мүлік құнын қалыпты байланыстық бағалауға ынталандырмайтынын түсінеміз. Мәселен, тиісті коэффицент бойынша мүлікке салық түрінде заңды тұлғалардан алатын барлық кірістерді көбейтетін болсақ, заңды тұлғалардың барлық салық салынатын мүлкі доллармен есептегенде өте төмен болды. Қазақстан экспорттық мүмкіндіктерге қолайлы жағдай туып отыр. Мәселен, Ресей экономикасында бірнеше ай бойы рубльдің тұрақты бағамы орнықты. Ол шығындарының инфляциясына әкеледі және біздің тауарлардың, әсіресе материялдық шикізат ресурстарының, Ресей рыногындағы бәсекелестіктің артуы үшін жақсы негіз болып табылады. Оңтүстік Шығыс Азияда да қолайлы жағдайлар бар, онда қор индекстері өсіп келе жатыр. Республикалық көптеген кәсіпорындарына тиімділікті артыру үшін еркін айырбас бағаны режимінде жүргізілетін жаңа бағамдық саясат жақсы экономикалық негіз болып табылады. Бұл жағынан алғанда Үкімет пен Ұлттық банк экспорттаушылардың проблемаларын түсініп, экспорттаушылар қызметінің тиімділігін ынталандыратын еркін айырбас бағамына өтуді қамтамасыз ете отырып олардан салық түсімдерінің тиісті өсуін күтеді. Мониторинг шеңберінде кәсіпорындардың қаржы шаруашылық қызметінің кез-келген тұстарын тексеру жөнінде жоспарлар мен тапсырмалар қалыптастырылатын болады. Іс жүзінде республиканың барлық аса ірі кәсіпорындары көп салалы, көп құрылымды холдинг түрінде болып келеді. Мониторинг жүйесі шеңберінде біз тауарлы-материалдық құндылықтар мен қызмет көрсетулер қозғалысының ең көп көлемдерінің орталарын таба аламыз. Ірі кәсіпорындар мен аумақтық бөлімшелердің қызметін тексеру бір мезгілде, бүкіл ел аумағы бойынша жүргізіледі. Ал ол бізге төте тексерістерді үнемдеуге және тексерілетін салық төлеушінің қаржы-шаруашылық қызметінен толық мәлімет алуға мүмкіндік береді. Мемлекеттік кіріс министрлігі мен салық органдарының міндеті- салық базасын төмендетудің тетіктерін жақсы білетінін көрсету. Атап айтқанда, министрлік кәсіпорындардың оффшорлық Компаниялармен өнім жеткізіп беру, делдалдық компаниялармен айналымға, делдалдық шығындардың үлесіне және өкілдік шығындарға өзара қарым-қатынасына ерекше назар аударып отыр.