Шахтың Иранға қайта оралуы

Ирандағы Ислам төңкерісі туралы қазақша реферат

37 жылға созылған Шах билігінің сыртқы саясаты сол кезеңдегі саяси-қоғамдық өзгерістермен тікелей байланысты болды. Алғашқы 13 жылда (1941-1953 жж) мемлекеттік істерде премьер-министрлердің билігі үстем болуы салдарынан патшалық жүйенің негіздері әлсіреп, Мұхаммед Реза Шахтың нақтылы өзіндік сыртқы саясаты болмады.

Зәка-ол Молк Форуғи, Қәвам-әл Сәлтәне, Хосейн Әла, Дариуш Хажир, Рәзмара үкімет тұтқасын ұстап тұрған кезде Иран сыртқы саясатты негізінен Британия ықпалында болып келді.

Шын мәнінде, бұл кезеңдегі Иран сыртқы саясатының негізгі ойыншыларының ішінде Британиядан өзге Кеңес Одағы мен АҚШ-та бар еді. Бұл үшеуі Германиямен соғыста әуелі одақтас болғанымен, кейін жеңіс белгілері біліне бастағанда, әр қайсысы өзара қайшы келетін ішкі пиғылдарын көрсете бастады. Олардың ішінде ағылшындар Иранның мұнай өндірісіне бақылау жасағандықтан сыртқы ойыншылардың ішінде ең ықпалды орынға ие болып, Иранға қатысты түрлі саяси істерде басымдылық көрсетіп келді. Олар ирандық консерваторлар тобы журналистерге, кейбір діни қайраткерлер пен патшалық жүйені жақтаушыларға, антикоммунистік топтарға айтарлықтай саяси ықпал жасай алды [29; 40].

1953 жылы 19 тамызда Британия мен АҚШ жоспары бойынша жүзеге асырылған әскери көтеріліс жеңісінен кейін Мұхаммед Реза Шах барлық билік тіректерін бекіте түсіп, сыртқы саясатын да айтарлықтай айқында бастады. Әскери төңкерістен кейін Мұхаммед Реза Шах екі мәселеге баса назар аударды. Ол армия мен сыртқы саясатқа байланысты еді. Шах АҚШ әскери қару жарақтарын көбірек алуға тырысты.

Сыртқы саясаттағы ынтымақтастық пиғылын аңғарту мақсатында Мәскеу, лондон, Париж, Вашингтон, Анкара, Карачиғ Мадрид, Токиоға сапар шекті. Алайда, Реза Шах күні өткен сайын АҚШ-қа қарай жақындай түскен еді. АҚШ Иранды тек қана нарық әлемін сақтау үшін ғана емес, қырғи-қабақ соғыс жылдарында Кеңес Одағын қоршау мақсатында да пайдаланбақ болды. Сондықтан АҚШ пен Иран арасында екі жақты әскери келісім жасау жоспарланды. Осы ретте 1965 жылы Туркия, Пәкістан мен Ирак арасында одақтастық туралы Бағдад келісімі жасалынып, кейін ол келісім Иран мен Британияны және АҚШ-ты да қамтыды. Ирактағы Әбдолкарим Қасымның әскери төңкерісі (1968 ж) Бағдад келісімінің (Сенто) негізін шайқап, әлсіретті. Ирандағы генерал Валиолла Кареней бастаған әскери төңкеріс те сәтсіз аяқталды. Ол 1953 жылы 19 тамызда болған төңкеріске қатысқан еді. Сондықтан америкалықтар оны полковник дәрежесінен генерал шеніне дейін көтеріп, армия штабының екінші бастығы етіп тағайындайды. Оның мақсаты-Мұхаммед реза Шахты тақтан тайдырып, әскери үкімет құру болатын. Алайда оның құпия жоспары ағылшындар арқылы ашылып қалды. Оны АҚШ ара түскендіктен үш жылға ғана соттады.

Мұхаммед Реза Шах қайта күшіне енген соң АҚШ Пехлеви режимін қолдау саясатын ұстанып, әскери және экономикалық көмекті көбейтті. Бұл көмек Бағдад келісімінен кейін тіпті ұлғая түсті. АҚШ вице-президенті Никсон Иранға сапар шекті.

1957 жылы Иран Эйзенхауер доктринасын қолдады. 1958 жылы Шах АҚШ-қа үшінші рет барды. 1959 жылы Иранға АҚШ президенті Эйзенхауер келді. Сөйтіп, Шах 10 жыл бойғы билік барысында АҚШ пен оның мұндай “асыл арманына” бөгет жасамады. Қайта осындай “асыл армандық” байланыстар арқасында АҚШ Шахтың өздерімен тығыз қатынаста болуын қамтамасыз етті. Сөйтіп оның күшеюіне ықпал жасады.

1977 жылы 20 қаңтарда ант қабылдаған АҚШ-тың жаңа сайланған президенті Ж.Картер өз мемлекетінің бұрыннан келе жатқан саясатын жалғастырып, одан әрі дамыта түсті. Ол Иранға парсы шығанағындағы негізгі әскери күш ретінде қарап, мұнай бағасына ықпал жасайтын либералдық ағым ретінде мән берді. Сондықтан АҚШ үшін айырықша стратегиялық маңызды болып табылатын Иранмен алдағы байланысты қалай болғанда да сақтап қалуға тырысты.

1978 жылы қараша айында шахты Ақ үйдің жасыл алаңында Картер мен оның жұбайы Розалин Картер қарсы алды. Арада көп уақыт өтпей-ақ 1978 жылы 31 желтоқсанда Картер де Иранға келді. Сондағы сөйлеген сөзінде Картер былай дейді: “Шахтың айбынды басқаруындағы Иран-әлемнің ең дау-жанжалға толы аймақтарының ішіндегі “тыныш арал”. Мұның себебі мәртебелі әзірет сіздің көреген жетекшілігіңіз және халықтың сізге деген шынайы құрметі мен сүйіспеншілігі арқасында жүзеге асты деп білеміз” 8. 198

Бірақ бұл “тыныш арал” көпке созылмады. 1979 жылы 9 қаңтарда Құм қаласында төңкерістің алғашқы белгілері көрінді. Соңынан қысқа мерзім ішінде (14 айдан аса) Пехлеви режимі құлап, АҚШ өз одақтасын, патшалық режимді құтқарып қалу жолында ештеңе істей алмады.

Шахтың Иранға қайта оралуы. 16 тамызда болған әскери төңкеріс кезінде Мұхаммед Реза Шах Ноушаһарда болатын. Төңкеріс жеңіліске ұшыраған соң Иранға қайта оралудан бас тартып, Бағдадқа қашып, ол жерден Римге өтті.

Екі күн римдегі Экселсивер қонақ үйінде Британия және АҚШ басшылығымен ұдайы хабарласып отырды.

Америкалықтар Шахтың оралуына аса мүдделілік танытпады, оның үстіне Шах американдықтарға өз орнына басқа әскери адамды тағаындауды ұсынды. Алайда британдықтар мұндай ұсыныспен келіспей, кеш қимылдаған жағдайда, Ирандағы билік басына коммунистік идеямен суарылған үкімет келеді деп қауіптеніп, АҚШ-ты Шахтың Иранға қайта оралуына ықпал етуге көндірді.

Захеди үкіметі. Мосаддык үкіметі құлаған соң генерал Фазолла Захеди үкіметі басына келіп елде әскери режим жариялайды. Сонымен қатар Мосаддыкпен оның үкімет мүшелерін және оны қолдайтын бірнеше беделді депутаттарды жазалау науқанын бастады.

Ұлттық қозғалыс бірнеше беделді депуттарды жазалау науқанын бастады. Ұлттық қозғалыс көсемдері Халел мен Малеки, Дариуш Фруһар тәрізді адамдар қауымға алынды. Шах қашқаннан кейін оған қарсы пікірлер айтып, сыни мақалалар жазған Мосаддык үкіметінің сыртқы істер министрі доктор Хусеин Фатеми өлім жазасына кесілді.

Доктор Шай Ган, доктор Садиғи, Қазым Хосейби, доктор Санжаби бірнеше айда он жылға дейін бас бостандығынан айырылды.

Туде партиясы басшыларының бірнешеуі Шығыс Европаға қашса, бірнешеуі абақтыға қамалды, кейбіреулері патша жасақтарының қатарына қосылды.

Доктор Мұхаммед Моссадық соты. Моссадықты соттау мақсатында арнайы әскери сот құрылды. Алайда, Моссадық өзінің Иран премьер министрі екендігін сондықтан ол сотты лайықты деп санамайтындығын айтты. Ол өзін қорғап сөйлеген сөзінде: “Менің жалғыз күнәм-Иранның-мұнай өндірісін мемлекет иелігіне алғаным.

Сол арқылы Ираннан әлемнің саяси экономикалық отарлық дастарханын жинап тастағаным”-деді. Әскери сот шешімі бойынша Моссадық үш жылға бас бостандығынан айырылып, түрмеге жабылды. Кейін жаза мерзімі біткен соң Ахмедабадқа барып, өмірінің соңына дейін сол жерде тіршілік етеді.

Мұнай консорцуымы. Захеди үкіметі бірінші кезекте Иран мұнайын әлемдік базарға шығаруды мақсат етті. Осы орайда Иран мен Британия арасындағы саяси байланыс қайта жандана түсті. АҚШ, Британия,Франция, Голландия компанияларынан құрылған консорциуммен келіссөз жүргізе бастады.

1954 жылы екі жақтың үлесі елуде-елу пайызға кесілген келісім шартқа қол жеткізілді. Моссадық үкіметіне көмек беруден бас тартқан Эйзенхауер үкіметі Захедидің жаңа үкіметіне жедел түрде 45 млн доллар көлемінде көмек көрсетті.

Премьер-министр Иқбал. Захедиді өзіне бақталас ретінде қабылдаған Мұхаммед Реза Шах оны 1955 жылы қызметінен босатып, Швецарияға қуып жіберді. 1956 жылы оның орнына доктор Мәноучерх Иқбалды тағайындайды. Осы уақыт аралығында премьер-министр міндетін уақытша Хосейн Әла атқарды.

Иқбал үкіметінің билігі 1960 жылғы дағдарысқа орай Шах құрбандыққа шалғанға дейін 4 жылға созылды.

Мемлекеттік қауіпсіздік ақпараттық ұйымы аудан-Керманшахта орналасқан танкі бригадасын заманының ержүрек офицерлерінің бірі, полковник Теймур Бахияр Моссадык басқарды. Ол 19 тамызда болған төңкеріс керісінше түнделетіп Тегеранға келді. Қантөгістен кейін АҚШ-тың нұсқауымен Тегерандағы әскери күштерге жетекшілік етіп, нағыз билік иесіне айналды. Туде партиясын кенеттен қарусыздандырып, “Ислам Жанпида” ұйымының мүшелерін оққа ұшырады, екінші танк гарнизонын азапханаға айналдырды. 1956 жылы АҚШ кеңесшілерінің ұсынысы бойынша САВАК-тың тұңғыш бастығы болып сайланды.

Бұл ұйым шын мәнінде АҚШ пен Иранның бірлескен ұйымы қызметін атқарды. Оны қызметкерлері ЦРУ, Израильдің Моссад ұйымымен әріптес болып солардың тәжірибелерінен өтті. САВАК Иран үкіметіндегі ең қатал да қорқынышты полицияға айналды. Олардың аса қатаң, асқан жауыздық тәсілдері тек Иранда ғана емес, әлемге әйгілі болды. САВАК-тың әуелгі міндеттерінің бірі Шахқа көмек көрсету және елді коммунизм қаупінен аман алып қалу еді.

1978 жылы 7 қаңтарда Имамның үлкен ұлы Мұстафа қайтыс болды. Оған Құм қаласында бата оқылып, ас берілген күні “Итилаат” газетінде “Ахмед Рәшиди Мұтләқ” деген лақап атпен жазылған Имам Хомейнидің ар-ожданына тиетін мақала жарияланды.

Осыған орай 9 қаңтарда Құм қаласында үлкен қарсылық шеруі өтті. Ресми мәліметтерге қарағанда аталмыш күнде екі адам қазаға ұшыраған. Құм тұрғындары сол күннің құрбандарына 1978 жылы 18 ақпанда рәсім жасады. Тебриз қаласындағы шеру кезінде полиция офицерлері, жасөспірім оқушыны оққа ұшырды. Бұл оқиға шиеленісті одан әрі күшейте түсті. Шеру жасаушылар полиция бекеттеріне шабуыл жасап, қаланың көптеген аймақтарына бақылау жасау мүмкіндігін алды. Екі күнге созылған Тебриз шеруінде өлгендер саны әр түрлі мағлұматтар бойынша 6-дан 300 ге дейін деп жарияланады. 1978 жылы 30 наурызда Тебриз құрбандарының қырқы өтуіне байланысты Иезд қаласында кескілескен қақтығыстар болды. Наразы жұмысшылар жұмыстан бас тартып, шеруге қосылды.

Артынша 1978 жылы 22 маусымда Машһадқаласында өткен шеруде қырықтан аса адам қаза тапты. 5 тамызда ораза айы басталысымен Исфаханда әскери режим жарияланды. 19 тамыз Абадан қаласындағы “Рекс” кино-театрының ғимараты өртеніп, 400 адам отқа күйді. Шах 27 тамызда Амузгарды қызметінен алып тастап, премьер-министрлікке Шәриф имамиді тағайындады.

Шәраф Имами де патшалық режимге тиісті жұмыс істей алмады. 8 қыркүйекте оқиға болған күні түнде Тегеран мен өзге де 11 қалада әскери тәртіп орнықты. 4 қарашада Тегеран университетінің оытушылары мен студенттерінің қанға боялуы салдарынан Шараф имами де орнынан алынды. Оның орнына генерал Ғоламераза Әзһади келді. Шах сол күндері халыққа “төңкеріс үнін естігендігін” жариялады. 1976 жылы Тасуа мен Ашура күндеріндегі шерулер патшалық жүйе мен оның жақтастарының дәрменсіз екендігін аңғартты. Сол себепті 1978 жылы 30 желтоқсанда Шахур Бахтияр премьер-министрлік тізгінін қолға алды. Дегенімен көп ұзамай ол да 1979 жылы 16 қаңтарда Ираннан шығып кетуге мәжбүр болды. Сол жылы 1 ақпанда Имам Хомейни Иранға қайтып оралды.

Иранға келген Имам Мәхди Базарганды уақытша үкімет құруға міндеттеді. 9 ақпанда патша сарайының гвардиясы ұшқыштар көтерілісн басу үшін әскери базаға шабуыл жасады. Халық ұшқыштар жағына шықты. 6 сағатқа созылған шайқастан кейін патша гвардиясы артқа шегінді. Соңында 11 ақпанда көтеріліс өз шыңына жетіп, кешкі сағат 18-де радиодан патшалық режимнің құлағаны туралы хабарланды.

Көптеген тарихшылар белгілі бір тарихи оқиғаның бет-бейнесін арада 100 жыл өткен соң барып нақтылы бағалауға болады деп санайды. Өйткені күнделікті ағымдағы оқиғалар тарих арнасына қосылуды қажет етеді. Содан кейін ғана оның себеп-салдарына үңіле отырып, айқын да анық қорытындыға келуге болады.

4 қарашада Тегерен университетінің оқытушылары мен студенттерінің қанға боялуы салдарынан Шәриф Имони да орнынан алынды. Оның орнына генерал Голошреза Әзхар келді. Шах сол күндері халыққа төңкеріс үшін естігендігін жариялады.

1976 ж Тосуа мен Анеура күндеріндегі шерулер патшалық жүйе мен оның жақтастарының дәрменсіз екендігін аңғартты. Сол себепті 1978 ж 30 желтоқсанда Шахур Бахтияр премьер-министрлік тізгінін қолға алды. 1979 ж 16 қаңтарда Ираннан шығып кетуге мәжбүр болды. Сол жылы 1 ақпанда Имам Хомейни Иранға қайтып оралды.

Иранға келген Имам Мехди Базарганды уақытша үкімет құруға міндеттенді. 9 ақпанда патша сарайының гвардиясы ұшқыштар көтерілісін басу үшін әскери базаға шабуыл жасады. Халық ұшқыштар жағына шықты. Соңында 11 ақпанда көтеріліс өзшыңына жетіп, кешкі сағат 18-де радиодан патшалық режимнің құлағаны туралы хабарланды.

Иран Ислам төңкерісі кезеңі аса маңызды сипаттарға ие. Ең бастысы тарих үшін қажетті барлық деректер мен құжаттар зерттеушілердің қолына түсті.

Ислам төңкерісінің экономикалық, қоғамдық, әскери, саяси, мәдени, идеологиялық, моральдық себептерін қарап, олардың халыққа әсері болды.

Экономикалық әсері. Иран Ислам төңкерісі Араб пен Израильдің 1972 ж қазан айындағы соғыстардың салдарынан мұнай бағасы 4 есе өсіп одан түскен табыстар әділетті түрде бөлінбегендіктен қоғам ішінде наразылықтың пайда болуына әкеліп соқты. Әсіресе, мұнайдан түскен түсімнің 85 пайызына жуығы халықтың 5 пайызын құрайтын топтың қолында болды.

Өзінің экономикалық ауыр жағдайына қарамастан Иран үкіметі Лондон қаласынан су құбырларын ауыстыру үшін 1 млрд 200 млн ағылшын ақшасын қаланың әкімшілігіне қарыз ретінде беретіндігін жария етті. Сондай-ақ банкроттың алдында тұрған Франция, АҚШ компанияларына аса көлемді мөлшерде қарыз беруге уәделесті. Мұның бәрі Иранның 35 млн халқының басым көпшілігі кедейшілік өмір сүруде.

Мемлекеттің көптеген елді мекендерінде өздеріне қажетті қарапайым тұрмыстық жабдықтар жетіспеді. Халықтың әлеуметтік тұрмыстық жағдайлары күннен күнге төмендей түсті.

Әскери фактор: ішкі және сыртқы тұрақтылықты қамтамасыз етіп, басқа органдар мен мемлекеттік мекемелердің жұмыс істеуіне жағдай жасауға міндетті. Шах режимі өзінің әскери күштерімен тәртіп сақшыларын жеке басының мүддесін қорғауға жұмсады. Әскери салаға қыруар қаражат бөліп, қару-жарақ сатып алды. Сол қарулар арқылы ішкі қарсыластарын күйретуді мақсат етті. 1953 жылы 19 тамызда Шах әскери төңкерістен кейін қарсылық көрсетті деген партиялық және тайпалық топтарды, қызметкерлерді зейнеткерлікке шығарып, үйде ұстауға ұйғарды. Армия тізгінін өз қолына алды.

Қоғамдық фактор. Иран қоғамында ХІХ ғ ІІ жартысында батыстың ықпалымен көптеген өзгерістер жүрді. 20 жыл бойы билік тізгінін қолында ұстаған Реза Шах саяси сахнада “мен бұйырамын” дейтін диктаторлық ұран мен бірге зұлымдық тәсілдерді қолданды. Соның салдарынан өзге де қайраткерлер мемлекеттік қоғамдық-саяси істерге белсене араласуға мүмкіндік болмады. Пеһлеви дәуірінің кезеңінде үкімет ірілене бастады, билік негіздерін нығайта түсу және жаңа ашылған мекемелер мен басқару орындарында іскер адамдар пайда бола бастады. ХХ ғ басына дейінгі қалалардың дамуы әлемде бірдей болған еді. Яғни қалалар мен қала халқының саны өсті. Себебі ауыл адамдары қалаға келіп, қоғамдық жұмыстарға араласып кетті. Әкімшілік топ пен халықтың тартысы төңкеріске ұласты. Күн сайын көтеріліс қоғамның барлық топтарына, студенттер, діндарлар, қызметкерлер, жұмысшылардың арасында болып тұрды. Төңкеріс Иранның оңтүстігін, солтүстігін, батысын-шығысын қамтыды. Бұл әрекет-халықтың бостандығы және еркіндігі үшін болған күрес.

Саяси фактор. Мәшруте төңкерісінен кейін билік бұрынғысынша жүре берді. 1941-1953 жылдары 1-ші билік кезеңі қорлық пен езгілік түрде АҚШ пен Британ тарапынан жасалынған айла-тәсілдерінің шырмауында қалып, олар билік тағына қалаған адамын отырғызды. Шахтың істері мен жасаған іс-әрекеттері өз пайдасы үшін ғана жасалды. Сондықтан іс жүзінде наразылық шерулер ұлғайып өрши түсті.

Мәдени соральдық идеологиялық және діни факторлар. Иран халқы ислам дінін ұстанған халық. Сондықтан ең бастысы діни құндылықтарды биік деңгейде сақтап келген мыңдаған жылдар бойы Иран өзінің ұлттық дәтсүрі мен әдет ғұрпын қастерлеп отырған Иран халқын ислам діні алға жетелеуші күшке айналды.

Иран төңкерісі аренасына 1978 ж теңдесі жоқкөсем ретінде Имам Хомейни (1902-1989 жж) шықты. 1963 жылы 5-шілдеде патша саясаты АҚШ-тың Иранға үстемдік көрсетуіне қарай қозғалысты Имам Хомейни бастап шықты [30; 52].

Төңкерістен бұрынғы ең маңызды оқиғалардың бірі Имамның ұлы Мұстафаның дүние салып Росиди Мутлақ атымен газетте балағат сөздермен жария болған мақала еді. Оның арты 1979 жылы фактордағы Құм қаласындағы қанды оқиғаға әкеп соқты. Оның арты Иран Ислам Ұлы төңкерісіне келіп тірелді. 1979 ж 16 қаңтарда Шах Ираннан кетуге шешім қабылдады. 1979 жылы 1 ақпанда төңкеріс көсімінің ұшағы Парижден көтеріліп Тегеран аэропортына қанды 1949 ж 11 ақпанда армия өз еркіндігін жариялады, ақпарат құралдары, радио, т.б. құрылымдар төңкеріске қосылды. Дәл осы күні Иран Ислам Республикасының жаңа үкіметі бүкіл әлемге жарияланды.