Грек мифологиясының адам санасы

Жоспар

1. Кіріспе. ….3

2. Негізгі бөлім

Адам мәселесінің көзқарасы …….4.

Адам бақыты өмір сүру негізіндегі құндылықтар ……8

Грек мифологиясының адам санасы… ..10

5. Қорытынды.. …12

4. Пайдаланылған әдебиеттер тізімі… …13

                   Кіріспе

Философия тарихында Сократтың адамды тану және оның рухани дүниесін ашу үшін пайдаланған әдісі өте бағаланды. Аристотельдің тілімен айтқанда, Сократтың ойлау процесіндегі индуктивтік әдісті ашуы және жалпы анықтаушы ұғымдарды тудыруы ерекше құнды. Сократ көне заманындағы диалектикалық қарама-қарсылықтардың өзара байланысы мен бірінің біріне өту тәсілін шебер пайдаланған. Сондықтан философия тарихында Сократтың әдісінің ендігі бір ерекшелігі –бір идеяны айрықша бөліп алып, соның айналасына бірнеше мәселелерді, негізгі проблеманы жинақтау. Сондай-ақ, Сократ даналықты адамның ең бағалы қасиеттерінің бірі деп санады. Егер бұрын құлдық қоғамның демократиясы жаңа өркендеген дәуірде адамдарға ерекше әсер етіп,елдің бәрін бір орталықтағы жарқырай атқан күннің қызуына, оның нәріне, содан көрінген жылуға қарай бастаса, ендігі жерде жағдай тіпті басқаша болды. Сол жарқырап тұрған күн бірте-бірте өз ұясына еніп, дүниедегі шағылысқан жарық пен анықтылықтың орнына күңгірт қараңғылық төкті. Ол заттар мен процестерді тұмандандырып, қою қараңғылыққа батырып, өздерінің көлеңкелеріне тұншықтырды. Соның кесірінен бірте-бірте көзден таса бола бастады. Сөйтіп, дүниеның өзі ешбір саңылаусыз, әрі елес, әріі қорқынышқа айналды. Сондықтан ендігі әрбір адам өз шырағын жағып, соның сәулесі арқылы басқа жандардан бөлектеніп, оқшаулана бастады. Адам енді өзі -өзімен ғана, өз ойы, сана сезімі, ішкі дүниесімен әлек болып, оңаша қалды. Сол рухани өз дүниесі, өзінің ойлау процесі арқылы бүкіл әлемді, табиғатты, ғарышты түсінуге тырысты.

Міне, осыған байланысты ежелгі грек қоғамы ойшылдарының таным процесінде бір-біріне қарама-қарсы екі қауіпті жағдай пайда болды. Біріншіден, табиғатты, ғарышты ғана зерттеу адамның ішкі дүниесін, оның ойлау процесін түсіне алмай, жалаң түрде пайда болған, жаңа заманға сәйкес келмейтін ескі натурфилософиялық ілімді ғана дамытуға ұштылушылық байқалды. Сөйтіп қоғамда адамдардың идеалдары –бұрынғы эпостардағы жырға айналған батырлық, рухтың бірлігі, беріктігі, парасаттылық принциптері ендігі жерде бос сөзге айналып, жүзеге аспай қалды. Құлдық демократиялық құрылыстың ыдырауы өз жеке басының қамын ғана ойлайтын-индивидуализмді, баққұмарлықты, мансапқорлықты, тағы сол сияқты адамдардыазғындататын не түрлі қулық-сұмдықтарды тудырды. Оның өріс алуына жағдай жасады.

Көзқарас дегеніміз не? » Көзкарас дегеніміз — бүкіл өлем, дүние, бізді айнала қоршаған табиғат пен қоғам туралы білімдердің жиынтығы, білімдердің жүйесі» деген пікір кең етек алып, бүкіл энциклопедиялар мен окулықтарда, монографиялар мен макалаларда берік орныкқан. Сол пікір, бір жағынан алғанда, дұрыс та? Өйткені, білім жоқ жерде ешқандай көзқарас та жоқ. Әуелі дүние, өмір, табиғат пен қоғам туралы бірдеңе білмесек, кандай кезқарасымыз болуы мүмкін.

Алайда білім көзқарастың негізгі тұтқасы бола қояр ма екен? Білімі көп, тиянақты көзқарасы жоқ жандар да бар. Олар үшін, дүниеде не болса ол болсын, езінің көйлегі кең, тамағы тоқ болса жетеді, баска нәрсеге бас ауыртып жатпайды. Осыдан келіп, көзқарас білімнен гөрі тәлім-тәрбиеден келіп шыға ма деген ой бізді көп мазалай береді. Кейде мынандай ой келеді: Әрине, жалаң білім ештеңе ендірмейді. Тәлім-тәрбие де қажет. Дегенмен білім беру де тәлім-тәрбиенің қүрамдас бөлігі емес пе? Бірақ, кеңестік дәуірде барлық мектептер мен жоғарғы оқу орындарының мақсаты тек көзқарасты, оның үстіне маркстік-лениндік көзқарасты ғана калыптастыру болды. Ал баскалары —діни, идеалистік, тагы сол сияқгылар бізге жау деген сыңаржактықка үрын-бадықпа? Соның әсерінен шетелдік жазушылар мен ғалым-дардың, философтар мен ойшылдардьщ шығармалары бур-жуазиялық, идеалистік деген айдармен жете бағаланбай келді. Ендеше көзқарасты қалай анықтау керек? Сонда оның өзі не болды?

Міне, мәселенің қиындығының өзі де осында. Көзкарас «адамның дүниені рухани-практикалық тұрғыдан игеруі» деген аныктама да мәселенің барлық жағын толық камтып тұрған жок,

Дегенмен, мүнда ойланатын жайлар бар. Алдымен бүл аныктамада көзқарасты тек біліммен ғана байланыстыру атымен жоқ. Екіншіден, барлық мәселе, көзқарастың калыптасуының өзі адамдардың практикалық іс-әрекетімен тығыз байланысты деген ой басым жатыр. Бірақ, жалаң іс-әрекет, практиканың өзі неге әкеліп соғатынын казірдіңөзінде-ақ анық байқап отырған жоқпыз ба? Алысқа бармай—ақ, мына Арал теңізін алайық. Жалаң іс-әрекегің, практиканың жемісібүкіл хіүниежүзіндегі ірі көлдердіңбірі — Арал-дың жер бетінен жойылуына әкеліп сокты емес пе?

Иә, бүл айтьгп отырған мәселеде сұрақ көп. Дегенмен, айтылған анықтманың» рухани тұғыдан игеру» деген жағна неге көңіл бөлмейміз гер адам баласы дүниені тек практикалык. негізде нгеріп, ал рухани жағын мүлде естен шығарса, онда бүкіл дүние, табиғат пен қоғам баяғьща-ак күл-талканы шығып, адамзат өмір сүруін тоқтатар еді.

Көзқарас туралы тағы бір анықгама бар. Ол анықтаманы сонау жетпісінші жьглдардын, аяқ кезінде украин философы академик В.И.Шинкарук айткдн болатын. Оның ойынша, көзқарас дегеніміз қоғамдық адамның қоғамдык өзіндік са-насы.

Мүндай анықгама сүракдарды көбейтеді. Себебі көзкд-расты қоғамдық өзіндік санамен аныктау өте күрделі процесс. Өйткені, көзкдрас езіндік санадан әлдеқайда бүрын, сонау алғашқы кдуымдық қоғамда калыптаса бастады. Ендеше, өзіндік сана мен көзқарасты бүлай байланыстырып, кдтар қою кңсынға келер ме екен?

Мәселенің мәні мынада. Козкарастың тарихи, өлеумет-тік жағынан бүрынырақ пайда болуы рас. Өйткені, адамзат қоғамының жаңа калыптасып келе жаткдн кезеңінің өзінде-ақ дүниеге деген козкарас пайда бола бастады. Кейін келе адамдардың табиғаттан бөлінуі ғана емес, көзқараcтың терең бір арнаға түсуі түрінде өзіндік сана қалыптасты (өзіндік сананың тарихын Сократтан басталады деу ағаттық болар, тегі ол ертерек қалыптаскан рухани процесс емес пе екен?).

Алайда күні бүгінге дейін адам баласы санасының, әсіресе, өзіндік сананың өсуі ғылыми, тарихи, қоғамдық, әлеуметтік көзкарастың негізгі түтқасы болуы керек деген идеяны жан-жақты зерттей алмай келеміз.

Ойланып көрелікші. Адамдардың өзіндік санасы сонау ерте заманнан, яғни олардың табиғатган бөлініп шығып, индивидтің қоғамға өзін-өзі карсы қоюы кезеңінен бастап, екіге бөлінбеді ме? Бірі —күнделікті күйбең тіршіліктің (адам дүниеге келіп, одан қайта аттанып кеткенге дейінгі тіршілік) санасы, екіншісі — ой, арман, идея, мақсаттар (өзінді өзің тануға, әлемдегі, дүниедегі өз орныңды табуға әрекеттен-ген, бірақ, осьшың бәрін ой-арман, қиял ретінде сактау) санасы. Сырт Қараганда, ой-арман, идея, мұрат — өмірдің тек мүмкіндігі, ал күңделікті күйбең тіршілік шындық си-яқгьі. Бірақ, бүл шартты, салыстырмалы ұғым. Біреу үшін күнделікті тіршілік әрекеті — негізгі шындық, басты мәселе де, ой-арман, идея, мұрат —тек бос әуре, аддамшы бір персе. Ал екінші біреуге, керісінше, ой-арман, идея, сана, мұрат, шындық, соларға үнемі үмтылу — оның өмірінің мәні де, күнделікті күйбең тіршілік — тек жалған дүние, 6qcеуре. Тегі біздің бүрынш өткен ата-бабаларымыз бен халкымыз-дың ардагер ақын-жыраулары, қоғам кдйраткерлері, зиялы-лары тіршілік өмірді жалған, » адам бір қонақдүниеге түней кеткен» деп тегін айтпаған болар. Өйткені, олардың ой-арманы, мақсат-тілегі, идеялары мен санасы күнделікті күйбеңнен әлдеқайда жоғары түрған ғой.

Адам дүниеге келген соң тіршілік етпей, күнделікті күйбеңмен айиалыспай отыра алмайды. Сонау көне грек дәуірінің философы Платон күнделікті күйбең тіршілік пен ой қызметі арасындағы карама-карсылықш кере білді де, бүларды бір-бірімен үйлеспейтін нәрселер деп санап, бірін тіршілік ету және екіншісін мөн деп бөліп жібереді. Пла-тоннан басталған осы болініс күні бүгінге дейін сақгальга, екі кдрама-қарсылықшң басы қосыла алмай келеді. Мәсе-ле бұларды Платонның бөліп жіберуінде емес, адамзат қоғамының саяси, өлеуметтік, экономикалық қүрылымы-ның бүл екі көзкарастың біте қайнасып, қосылып, біртүтас болуына мүмкіндік бермей отырғандығында. Адамдардын көбі кұні бүгінге дейін өзінің күнделікті тіршілік күйбеңінен әрі аса алмай жүр. Оның үстіне біздің еліміздегі экономика-лык,, әлеуметтік, саяси дағдарыстар адамдарды кдвдай жағ-дайға душар етіп отырғанын көрудеміз. Тамақ, киім, түрғын ұй, тағы баска да мәселелер адамдардың ой санасын әбдең аздырып, жүйке тамырьш тоздырып бітті. Ой, сана, идея, мүрат дегендерді көптеген адамдар бос қиял деп бағаласа, тіпті кейбір жандар оларға жиіркенішпен қарайды.

Тегі мәселенің негізі — адамдардың алдыңғы қатарлы көзкдрасьш калыптастыру болса, ол рухани казынадан, ал-дымен өзіндік санадан келіп шығады. Олай болса, қоғам-дық адамның қоғамдық санасын калыптастыруымыз керек. Кейде мыңадай ой келеді. Қоғам деп, оның езін абстрак-тыға айналдырып, адамды үмытып кеткен жокдыз ба? Қоғам-дық сана, қоғамдық адам, тағы баска да осындай үғымдар казіо ютлакка жат болып естіліп жяткліг жок па? Апам кайда? Оның санасы, озіндік санасы тек қоғамға ғана бағы-ныштыболса, онда адамғатән өзіндікерекшелігі, өзгешелігі кайда? Көзқарас алдымен адамның көзқарасы емес пе? Ен-деше, онын түрмыс-салты, салт-санасы, психологиясы, менталитеті, сезімі, тілі мен әдет-ғүрпы осы көзкдрасты калыптастырмай ма? Соған келіп кірмей ме? Біз осы козка-расты барлық адамзатқа тән деп жалпы абстрактылы кдрап отырған жоқпыз ба?

Расында, бүл жерде ойланатын жайлар бар екен. Сон-дықган, біздің ендігі карастыратын мәселеміз ежелгі фек философиясы болғандықган, соған негіз болған алғашқы козқарастарды талдай отырып, осы айтылған сауалдарға жауап іздеуге үмтылдык,

Алдымен алғашкы кдуымдық, рулық көзкярас негізінде мифология омірге кедді. Мифология — алғашқы кауым ада-мының өзін қоршаған әлемге, дүниеге катынасы. Ол әлемді, дүниені әмбебапты кауымдық-рулық қоғамның түрғысынан түсівдіреді. Мифология мазмүны алғашқы қоғамдык, кдты-настардың, адамдардың рулық омір қызметінің нәтижесі-нен келіп шығады.

Алғашқы кауымдағы өңдіріс қатынастары мен ондіргіш күштерінің жетілмегендігінен ой мен еңбек бүл кезеңде біртүтас болса да, бүкіл әлемді түсіну өте қиынға сокты. Сондыктан да адамдар амалсыздан дүниені екіге боліп қарады. Бірі —оздері омір сүріп, тіршілік етіп отырған дүние, екіншісі — бүлардан тыс сыртқы жатқан, әлі де болса белгісіз дүние. Күнделікті, тіршілік ету дүниесі олардың өмір сүру негізі болса, екінші дүние ой-санасы мен қиял-армандарының түткасы еді. Бүлардың болашактағы өзара бірлігі, біртүтастығы осы алғашқы кауымдық қоғамның іргесінде-ак, калана бастады. Рулық қатынастағы адамдардың оз өмірінен тыс, жеке түрған, оның күш-әрекетіне бағынбайтын, оның ша-масы келмейтін болмысқа деген көзқарасы — осы мифология. Алғашқы қауымдық, рулық қоғамдағы адамдардың за-тқа, табиғат қүбылысына деген қатынасы өзгеше. Ол катынас заттарды, табиғат кұбылыстарын, айнала қоршаған дүниені түсінуге бағытталмайды. Керісінше, осы заттардың, табиғаттың тағдыры адамдардың тағдыры сияқты баска біреуге, баска бір адамнан тыс тұрған күшке байланысты. Ендеше, мифологиялық козқарас бойынша затты, табиғатты олардың заңдылығы. ішкі мазмүны. ламу жоллапы яп.қылы қабылдау, білу мүмкін емес. Зат, қүбылыс, табиғат, жан-жануарлар, адамдар, тағы басқалары өз негізінен тыс шындықган, өмірден бөлек жаратылған. Бүл жерде кез кел-ген зат, қүбылыс, табиғат — символ. Оның маңызы заттың өзінен тыс жатыр. Заттың маңызы оның белгілі бір касиеттері арқылы айкындалмайды. Бүл жерде логика, ойлау процесі осы затты, қүбылысты, табиғатты тануда тіпті дәрменсіз.

Көне замандағы ауыз әдебиетімізде, әсіресе, ертегілер мен жырларда заттың, құбылыстың, іс-әрекеттің ішкі мазмүнын ашу, логикалық құрылымын көрсету, тіпті себеп-салдарлы байланыстарды анықтау байқалмайтыны сондықтан. Мұнда таным процесі жан-жақты калыптаспаған. Ал таным процесі өркеңдемеген жерде қарапайым практикалық іс әрекеттің қуаты жоқтың қасы. Танымы мен практикасы әлсіз алғашқы кауымдық қоғамның адамдары дүниені, әрине, толық тани алмайды, оны өзгертуге мумкіндігі де жок, Олай болса, алғашқы сана, адамның ойлау қабілеті қалай дамыды екен деген ой туады.

Алғашқы адамдардың күнделікті өмір тәжірибесі, өмір қызметі олардың » рухани» дамуына жеткілікті мүмкіндік тудырып, карапайым сананың, мифологиялықсананың дүниені, алдымен табиғатты, оның күшін » адамдандыруға» әкеп соқ-ты. Табиғат, оның күші адамша іс-әрекет жасайды, адамның барлық мінез-құлқы, Оның жақсы-жаман жақтары табиғатқа да берілген. Бәрінен жоғары тұрған күш — қүдай да адамдандырылған, адам баласының моральдақ-адамгершілік прин—циптерінің бүкіл мифтері мен мифологиясы қүдайларғаадамдардың барлык (жақсы да жаман) қасиеттерін тегіс таратып берген.

Ендеше, алғашқы таным мифологияық сананы тудырды. Бұл —жеке адамның, тіпті көрнекті ру көсемінің көзқарасы да емес, бұл жалпы біртұтас рудың дүниені тануға бағытгалған көзқарасы. Бұл —-бүкіл біртұтас рудың іс-ерекетін, қимыл-қызметін бейнелеген көзқарас.

Әрине, алғашқы кауымдық қоғам адамдарының көзқарасы дүниені тануға және оны өзгертуге бағытталған тым қарапайым, әрі тұрпайы ойлау құралы ғана. Ендеше, ойлау, сана мұнда да барынша орын алған. Бірақ, бұл ойлау ақыл-зердеге сүйенбеген, заттардың негізін, мәнін ашута бағытталмаған. Олардың дамуы мен қозғалу зандылықтары ойлау процесінен тысқалады. Мұндағы негізгі мәселе қарапайым ғана. Бұл жерде таным және ойлау дүниені түсіндіреді, бірақ оның өзіндік заттық табиғатын анықтауға дәрменсіз. Ол жалпылықты, тұтастықты көрсетеді, бірақолардың мәнін ашпайды. Заттар мен процестердің арасындағы байланыс рулық, туыскандық қатынастардан әрі асып түсе алмайды. Еңдеше, алғашқы кауымдық қоғамдағы адамдардыц көзқарасы тым қарапайым, сүйеніші — пайымдау. Мифологиялык сана табиғатты » адамдандырудан» басталғанымен, зат, құбылыс, дүние және адам ешбір анықталмай, таньшмай » өзіндік зат» ретінде кала берді. Яғни, оның мәні мен маңызы ашылмай қалды. Оған алғашкы қауымдық қоғамдағы заттар мен процестердің практикалық катынасы, ададар-дың өмір қызметі ешқандай мүмкіндік бермеді.

Дегенмен, осы жетілмеген қарапайым пайымдау адамдардың өзін қоршаған дүниеге, табиғатқа, одан соң өзі омір сүретін ортаға деген катынасын негізгі мәселе ретінде қал-дырды. Ендеше, көзқарастық сананың екінші жағы бар. Бұл санада адамдардың табиғаты, жан-жануарлардан бөлініп шығу жағы да бейнеленген болатын. Бірақ, бұл теориялык бөлініп шығу емес, өйткені, әлі де теориялық ойлау, категориялар адамдардың басында толық қалыптаспаған еді. Алайда, бұл бөлініп шығудың өзіндік ерекшелігі де болды. Адамдар табиғат пен ездері өмір сүретін болмыстың арасын ашып, ол аралықка қүдайларды орналастырды. Ал құдайлар болса рух емес, реалды омір сүретін табиғаттың бір болшегі іспетті .

Мифологиялык көзқараста болашақ ілімдердің элементтері де бар екенін ұмытпауымыз керек. Оларды алғашқы қауым адамдары өздерінің күнделікті тіршілігіне, қарапайым практикалық қызметіне кажетті түрде пайдалана білді. Мұның өзі алғашкы рет білім мен практиканың байланысына жол аштьь Күнделікті өмір — адамдардың өндірістік кызметі карапайым білімдердің үлғая беруін талап етті. Ал, екінші жағынан, әлі белгісіз табиғат құбылыстары, олардың дүлей күштері, танылмаған жақтары діни үғымдарды тудырды. Бұл үғымдар адамдардыц осы табиғи құбылыстарға, омірдің практикалықжақтары тудырған мәселелерге жауап бере алмаған дәрменсіздігінің нәтижесі емес, керісінше, табиғат не қоғамдык катынастардың, адамдардың практикалык қызметінің әлі де жетілмегендігінің негізінде пайда болды. Мифологиялық санада адамдар әлі де табиғатпен біртұтас, белбеген, жалпылықта үғынылады. Ал жекелеген, даралық немесе жеке адам, оның қызметі бұл санада айрықша орын алмаған. Сондықтан мифологияда бәрін жаратушы табиғат, соның күші біртұтастық кұрайды. Ал адам әлі де болса осы біртұтастықтың бір бөлігі ғана.

Сол себепті мифологиялық санадағы уақыт ұгымы адамдардың күнделікті өмір қызметімен тығыз байланысты емес. Уақыт, керісінше, өткен өмір қызметімен, еткен заман окигаларымен байланысты. Соның негізінде белгілі бір оқиғалар, адамдардың іс-әрекеті өткен өмір уақытымен белгіленді. Мысал ретінде айтсақ: казақтың көне ертегілері мен жырларында да оқиғалар мен іс-эрекетгер өткен заман деңгейімен бағаланады.

Мифологиялық санада ерекше орын алатын нәрсе — өткенді еске түсіру. Еске түсіру — өткен қауымдық рулык қатынастардың өркендеп тұрған кезіндегі жағдайларда орын алған заттар мен құбылыстардың, процестердің маңызын калпына келтіру. Яғни өткен өмір тәжірибесін қазіргі заманға сөзсіз ақиқат, өзгермейтін бедел ретінде көрсету. Мұндай көзқарас кейін құлдық қоғамдық дәуірде де өмір сүрді, өз үстемдігін жүргізді,

Бұл мәселенің негізі мынада жатыр еді. Уақьтты өткен дәуірге бағынышты ету ең алдымен сол дәуірдегі адамдардың бостандыққа, еркіндікте емес, әлі де өткенге тәуелді екенін, олардың қоғамның негізгі өндіргіш күшіне айналмағандыгын айқындай түседі. Адамдар өзінің практикалық-өндірістік қызметінің мәнін түсінбеді. Өйткені, ол қызметтің өзі өлі де жетілмеген, өте қарапайым еді. Ендеше мифологиялық құдайдың өзі келешекті айтып бере алмайды. Оның қолындағы қүрал — тагдыр, жазмыш. Ол күні бүрын белгіленіп берілген, адамдардың тағдыры күні бүрын шешілген. Адам осы тағдырдың қолындағы ойыншық, соның күрбаны.

Бірақ мифтердің, аңыздардың, әфсаналардың, мифологиялық сананың да көне грек дәуіріндегі маңыэы өте үлкен болды. Өйткені, миф деген ұғымының өзі грек тілінде » сөз» деген мағынаны береді. Мұнда адамның айнала қоршаған дүнкені танимын деп ұмтылуы ғанабейнеленбесе керек. Тегі » миф» сезі белгілі бір оқиға, әлем, дүние туралы ой айтып, адамның өз түсінігін 6eovreүмтылушылығы мағынасында да айтылған шығар. Сонымен катар, ерте дұниедегі грек мифтері күдайлар мсн батырлар туралы «сөздер» екендігі белгілі.

Эрине, бүл жерде созге өте сақ болмаса болмайдьі. Өйтке-ні, «сөз» грекгерде «миф» деген малынамен катар, «эпос» , » логос» деген үғывдардың да баламаларына сәйкес келеді. Бірақ бүлардың ішкі мазмүньг мен мағыиалары бір-бірінен белгілі бір шекара арқылы бөлінбеген. Алайда, олар кейде әртүрлі болғанымен, бір үғымға, «мифке» сиып кетуі мүмкіа

Көне ірек дәуірі ойының дамуына байланысты » миф» сөздің мәндік жалпылық жашн бёріп, тұтастықгы көрсетсе, «эпос» деген сөз дыбыстың жинақталғанын, оның ай-тылуын, әртүрлі ырғағын ерекше құнттайтын болған. Сондықтан, эпос батырлық, ерлік жырлары ретінде жеңістің қуанышты жақтарын суреттеуге тырысқан. Гомер поэмалары немесе қазақ халқының батырлар жырлары да, міне, осындай.

Казақ халқының эпостары аңыз бен мифті аз пайдаланып, көбінесе жаугершілік замандағы халық батырларының ерлігін кенінен суреттеді. Егер гректердегі эпостарда оқиғаға катысатын батырлардың саны әрі көп, әрі қүдайларға бағынышты болса, казақ жырларында мұндай дәстүр атымен кездеспейді. Бүл жырларда халықтың атынан жекелеген батырлардың ел қорғаудағы ерліктері дәріптеледі. Мүның өзі көне грек дәуірі мен қазак халқының омір сүрген заманы-ның әртүрлі болғанын бейнелейді. Соньшен бірге грек эпостары өте коне двуірде пайда болғанын, әлі де нағыз мифо-логиялық сананың қүрсауынан шыға қоймағандығын бей-нелейді. Ал казақ эпостары болса, тегі біздің дәуіріміздегі, яғни жаңа дәуірдегі қазақ халқының әртүрлі шапқыншыла-рға карсы күресін бейнелейтін болуы керек.

Ал, «логос» үғымы — кейін ойлау процесі тудырған, ана-литикалық ойлаудың нсгізіне қаланған түсінік. Сондыктан Гомердің » Илиада» жөне » Одиссея» поэмаларына »   логос» деген сөз атымен кездеспейді. Бірақ, Гомер поэмаларын-дағы күдайлар мен демондар алғашқы аңыз беи мифтегіден гөрі езгеше бейнеленеді. Олар сөзбен керкем өрнектеліп, ертүрлі теңеулер мен поэзиялық суреттеу дәрежесіне дейін көтерілген.

Мифологияның, есіресе, көне грек мифологиясының болашақтағы фйлософияның, білім мен ілімдердіц дамуына әсері өте зор болды, Сондықган сол мифологияның калып-тасу, даму дөуірлерін білгеніміз дүрыс болар.

А.А.Тахо-Годидің » Грек мифологиясы» деген еңбегінде мифология классикалыкка дейінгі және классикалық дәуір-дегі деп екіге бөлініп, әрқайсысына жеке-жеке және жан-жақты талдау жасалады. Мүнда классикалық мифологияның өзі де күдайлар мен батырлар туралы жырлардан, аңыздар-дан түратыны атап көрсетілген. Батырлар (Геракл, Тесей, Ахил, Одиссей) арқылы мифология адамдарды, олардың күші мен ақылын суреттеуге ұмтылады. Сөйтіп, батырлар мен адамдардың өмірі өте жақын, үқсас, түбінде бір болып шы-ғады. Мұиың озі адамдарды, олардың күнделікгі өмірін су-реттеуде коне грек мифологиясының ілгері кадам басып, жақындай гүскенін корсетеді.

Батырлар мен адамдарды эпостарда трагедияга, тағдыр-дың тепкісіне, ауыр қайғыға, азапка салып суреттеу сол кездегі адамдардың еңбегімен тығыз байланысты. Былайша айтканда, адамдар өздерінің еңбегі, еңбектегі қызметі ар-қылы өздері емір сүріп отырған дүниені, айнала қоршаған шьшдықты тіптен өзгерте алмайды. Өйткені, олар өздерінің өмір қызметін, өмір сүру шындығын байыбына жеткізіп аяғына дейін түсінбейді. Сондыктан оларды көп ойлантып, толғандырған казіргі өмірі емес, өткен дүиие, откен тарих, тәжірибе, практика ретінде қалған бүрынғы заман болатын. Мүндағы таным процесі өткеннен казіргі өмірге өту ғана. Коне грек адамдарының айтуынша, казіргі өмір —откінші, жалған, аддамшы. Ендеше, кайтадан өткенге оралу, соны түсіну қажет. Өйткені, откен » алтын ғасыр» болып есептеледі. Болашақ кандай? Ол белгісіз. Оны сезіну, түйсіну әлі де жоқ, ол беймәлім, түсініксіз нерсе.

Шынында да, осы өзіміз өмір сүріп отырған дүниені түсінбеу болашақты білуге, үғынуға мүмкіндік бермейді. Қазіргі біздің жағдайымызға қараңызшы. Бүгінгі күндегі өміріміздің мәнін түсінбейінше, келешекке қалай ұмтыла аламыз? Келешекті біз жете түсіндік, соған карай адымдап, барынша карыштап келе жатырмыз деп айта алмайтынымыз да сондыктан шығар.

Ал көне грек дәуіріндегі адамдардың, жоғарыда айтылғандай, әлі де еркіндікке, бостандыққа, әсіресе. енбек тудырған негізгібайлықтарды барынша игеруге қолы жеткеь жоқ еді. Мүның озі алғашқы қауымдық қогамнан күлдык деуірге өту кезеңінде де сақталып қалды. Егер алғашқь! кауымдық қоғамдағы адамдардың, әсіресе, жеке адамныи қызметіндегі, іс-өрекетіндегі бостандыты мен еркіндігі жалпы рулық, абстрактылы күштің ыкдалында болып келсе, одаіі кейінгі дөуірде де бүл жағдай толык өзгере қойған жоқ Әрине, күлдьтқ қоғамнан бастап адамдардың еңбегіне, олар-дың озара қарым-қатынасына үлкен өзгеріс енді. Бірақ, бүл қоғамда да жеке адамның еркіндігі мен бостандыгынг түбегейлі озгеріс ене қойған жоқ. Сондықтан болар қүлдык қоғамда аңыз бен эпостарға, мифтерге деген ерекше қүрмеі пайда болды. Оларды қайтадан өндеу, қалпына келтіру ке-ңінен өріс алды. Эпостар мен мифтердегі адамиан тыс түрған күштер: күдай, тағдыр, жазмыш, тағы басқаларының рөлі толық сакталды деуге болады. Мүның өзі нені көрсетедГ? Бүл жалпы адамдардың еңбегінің мөні толық айқындалма-ғанын, өсіресе, дене еңбегінің ролі тым төмеидеп кеткенін бейнелейді. Әрине, қүлдық дәуірде ой еңбегіне еркінді ; берілді, Бірақ, мұндай еркіндік пен бостандық көне заман адамдарының озін айнала қоршаған табиғат пен қоғамнын мәнін түсінуіне жол ашпады.   Ендеше, миф, мифологиялық көзқарас адамдар үшін дүниетанудың бірден бір құралы болып қала алмады. Сол себептен бүл мифологиялык сана, козкарас бірте-бірте қогам-ның дамуына байланысты кейін ысырыла бастады.

Коне грек дөуіріндегі козқарастың миф пен мифологиялык санамен байланысты болғанын тарихи жағынан занды деп қарап, оны түсінуге болады делік. Ал енді қазіргі батыс-тық философия мен шетелдердегі керкем шығармалар са-ласындағы пайда болған мифтік сана, мифологаялық козқа-растарды қалай түсінеміз деген сүрақтьщ туут.і мүмкін. Ше-тел ойшыддарын былай қойып, кеңес дәуірі жазушылары М.Булгаковтың (» Мастер жөне Маргарита»), Шыңғыс Айт-матовтың («Жан пида» ), тағы басқаларьшың шығармала-рында кең өріс алған мифологиялық санага жол болсын?

Бүл мөселе тегі біздің заманымыздың озіндік ерекшелі-гіне байланысты. Барлықадамдардың тағдыры (ергедегі грек мифологиясындағьщай) қазір қыл үстінде түр цеуте, болады. Келешекке оптимистік түрде қараудан горі коп адамдардың жупегінле йлі яе атомсоғысы. лтаиежүзілік жаппай апат, экологиялық бақытсыздық, рухани жағынан азғындау, тағы басқадатолып жаткан қауіп-катерлер сакталып қалған. Одан қүтылудың жолын іздеу, оларды болдырмауға әрекеттену, сондай-ақ, тағдырдан, жазмыштан шошына қоркумен бірге оларды түсінуге, үғынуға үмтылу әрекеттерінің батыс фило-софиясыыан, медениетінен, коркем әдебиетінен бізге кдрай ауысуы занды процесс. Өйткені, социализм орнаттық, адам-дарға теңдік пен бақыт туын әкелдік деген даурықпалардың астында не түрлі адам айтқысыз зүлымдықтар мен жеке кісілердің ауыр да қайғылы өмірі болғанын казір біліп отыр-мыз. Сондықтан кейбір адамдар осы ауыр таадыр мен жаз-мышган ат тонын ала кашты. Кейбір ойшыл-жазушылар жеке адамның басынан кешкен ауыр тағдыры мен азабын төп-тіштей зерттеп, соның өзін түсінуге, үғынуға үмтылды. Осы-дан келіп көне замандағы аңыз ертегілерді, мифтік үғым-дарды қайта жандаңдыру үлкен өріс алды. Мүндай үмты-лыста қүдай мен дінді кайта орнатып, оларды аңсаушылык та, адам баласы дәрменсіз, ешбір келешегі жоқ пенде деп торығушылық та, адамның рухани дүниесін қайта жаңар-тып, өзгертуге үмтылушылықтакездеседі. Сондықтан, казіргі кездегі мифтік сана мен мифологиялық көзқарастың кайта бел алып келе жатқанынан шошынып, оларды айыптауға болмайды. Керісінше, осылардың барлығы алдымен біздің өміріміздің қиын-қыстау кезендерінен пайда больш отырғандығын түсінуіміз керек.

Көне грек мифологиясының өркендей ілгері дамығаны-на қайта оралсақ, бүл көзкдрас қоғамдық-экономикалық, өлеуметгік және саяси даму процесінде үлкен өзгерістерге үшырады. Келе-келе мифология, мифтік санаадам баласы-ның күнделікті өмір кажетіне керекті карапайым Іяімдердің пайда болуына океліп соқі’ы. Әйткені, бүл қарапайым ілім-дерсіз қоғам және оның практикасы ілгері баспаған болар еді. Ендеше, мифологиялық көзкарас дүниені тануға, оны шамасы келгенше өзгертуге де жол ашты деп айтуға өбден болады.

Мифология арқылы жинақталған білімдер бірте-бірте адамдардьщ дүниетанымының қүралына айнала бастады. Олардың өмірлік тәжірибесімен, адамдардың қызметімен тығыз байланысты болғаны, бірті-бірте жинақталып, бір жүйеге айналуына мүмкіидік берді. Өткен дәуір білімдерінің маңызы, осылардан келіп шыккан адамдардың практикасы, қызметі кене греетерге даналықіъщ бейнесі, символы ре-тінде корінді. Бүлданалықгы білу, түсіну кажет еді. Сон-дықтан даналықгы сүю занды процеске айиалды. Дцамдар ілім мен білім арқылы даналықгы ашады. Соған ұмтылады. Сөйтіп, негізгі мәселе —даналықгы сұю (гректілінде «сүю» — фило, «дана» — софия деген мағынаны береді), яғни философия келіп шықш. Кене грек дәуіріндегі бүкіл ілімдер мен білімдердің жиынтығы, жүйесі осы- философия болды.

Екінші жағынан, мифология оз заманының өндіріс каты-настарының жетіле алмағандығынан таным процесіңдегі қиыңдықтарды тудырды. Ол қиыңдыктар адамдардың дүни-етанымында көптеген кдйшылыктарды тудырды. Бүл қай-шылықгар адамдардың өз өмірінен тыс жаткан дүниені та-нимын деп әрекеттенуінің сәтсіздікке тап болғанын айқын көрсетті.

Сейтіп, ой мен дене еңбегінің осы кезенде бірте-бірте бөлуін, адамдардың өздері түсінбеген нәрсені, құбылысты, процесті сырттан танылған күш аркылы үғынуға өрекеттен-генін кореміз. Мүндай үшну адамға бағынбайтын аса бір зор күш — құдай бар деген түжырымдарға әкедді Осылайша даму нроцесіндегі кайшылық мифологиясынан шыкқан діни көзқарастардьщ өзіндік ерекшелігі бар еді. Көне грек дәуірінен әлдеқайда бүрын шығыс елдерінде пайда болған діндермен салыстырғанда, Грекиядағы діни үғымдар қоғам-дық сананың негізгі бір формасына айналып, бедедді рөл атқарып, негізгі орынға ие бола алды. Көне грек дәуіріндегі адамдар қүдайларды,. әсіресе, Зевс бастаған күдайлар тобын мойындағанымен, оларға деген ерекше табынушылық бол-мады, күдайлар жоніндегі идеологиялық түжырымдамалар дажоқгыңқасы еді. Совдай-ақ, көне фек дөуіріндегі адамдар ресми түрде діни үйымдар күрып, мекемелер ашпады. Сондықган ол дәуірде діни өдет-ғұрыптар сакталып, оларды қатал түрде орындау әдетке айналмады. Әрине, грек мифологиясындағы күдайларға деген күрмет ете зор болды. Бірақ, бүл қүдайлар мифтік, аңыз күйінде болып, олар әлі де белгілі бір діннің тірегіне айнала алмады. Дін белгілі бір қоғамдық сананың формасы болмағандықтан, көне грек дәуіріндегі храмдар мен мифтік күдайлар адамдардан, олар-дың қызметінен, өмірінен бөлініп кеткен жоқ. Керісінше, олар адамдардыц күнделікті ісіне, қызметіне араласьш жүрді. Соидыктан көне грек дәуіріидегі қудайлар адамдардың қызметімен тығыз байланысты болды. Осығаи сәйкес көне грек мифіндегі күдайлардың аткаратын қызметтері де көп. Айталық, от, су, жер, соғыс, әсемдік, даналық, тагы баска да қызметтерін аткаратын қүдайлар болды. Мүньщ өзі діни күжагтар және дін туралы кітаптардың жазылмағандығын айқын көрсетті.

Бірте-бірте еңбектің бөлінуіне және әлеуметтік бөл-шектенудің орын алуына байланысты алғашқы қауымдык қоғамның саяси-әлеуметтік ішкі. қурылымына үлкен өзгеріс енді. Бүл рулық қүрылыстың двурені еткенін, оның еңбек белінісініқ нәтижесінде әлеуметтік жіктелуге қарай қадам басканын айқындай тұсті.

Алғашқы қауымдық қоғамдағы адамдардың козкарасы — мифология барлық еңбек еткен жандардың практикалык қызметі арқылы табиғатты тану мен оны өзгертуге тікелей эсер етті. Ал жаңа, күл иеленушілік қоғам болса табиғат-тық болмыспен қоғамның кейбір мүшелерінің — кұлдардық еңбек қызметі арқылы тікелей емес, жанама байланыс жа-сады. Алғашкы қауымдық қогамдағы әрбір мұше, әрбір адам (ол ру мен тайпаға сіңіп кетсе де) әлеуметгік адамдық жи-ынтықтың барлық жақтарына ие болып, оның әрбір іс-әрекеті мифологияда кеңінен бейнеленді. Ал қүл — ол не-гізгі ендіргіш күш болса да, өлеуметтік функциялардың кейбір бөлігіне ғана, яғни заттық дене саласының жиынты-ғына ғана ие. Сондықган оның әлеуметтік қүндылығы, оның денелік мүмкіндіктерінде — денсаулығьшда, күш-қуатында, ягаи таш баска да кдсиеттері арқылы ғапа бағаланды. Қүлды коне грек доуірінде, әсіресе, Аристотельдід шығармасында «сөйлейтін күрал күші» ретінде карайды. Кейін келе Рим күқында «күл» деген уғьшды айкындау үшін «зат» деген терминді пайдаланды.

                        Қорытынды

Көне дәуірде құлға адам деп карамаған. Ол кезде негізгі өндіргіш күнді осылай бағалау адамдардьң ой- санасына, көзқарасына әсер етпей қойған жоқ. Осыдан келіп құлдык дәуірде » дене тұлғалылығы» белгілі өмір салтының мәнін беретін, ертедегі адамдардың өмір қызметінің барлық саласыны негізгі көрінісі ретінде орын алды. Әрине, бұдан көне заманның адамдары осы » денелікке ғана» сәйкес, тепе-тең бағаланды екен деген теріс үғымтумаса керек. Өйткені, көне грек дәуіріндегі адамдардың сырткы түлғасымен бірге олардың сезімдері, үміт-тілегі, рухани қасиеттері, алдына қойған мақсаттары да болды. Бірақ, бұл адамдардың өмір салты мен барлық қызмет салалары осы «денелікке» бағытталды, олар заттың » бейнесі мен үксастығына» сәйкес келеді. Бұган делел ретінде көне грек дәуіріндегі ерекше дамыған архитектура мен скульптура салаларын айтуға болады. Мүнда адамның көркем бейнесі мен заттың әсемдігі бірінші орын-да тұрады, олар негізгі және шешуші маңыз атқарады.

Философия бірте-бірте ілім ретіңде пайда болып, мифологияны ғана жеңіп қоймаған, ол дүниетанымның негізі, барлық білімдердің жүйесі, әлемді теориялық ой елегінен өткізетін құрал ретінде қалыптасты. Сондықтан да ол әлемнің, дүниенің біртүтастығын және оның негізгі тұтқасын іздеді. Көне грек философтары бұл негізгі біртұтастықты материалдық, заттық деп санады.

Осыдан келіп грек жеріндегі алғашқы философия материалистік негізде, дүниенің материалды екендігін айқын дәлелдеген ілім ретіңде пайда болды деген пікірлер оріс ал-ған.

Ал шындығында мәселе материализм бірінші пайда болған, идеализмнің кейін шыкқаны туралы болып отырған жоқ. Ол кезде материализм, идеализм деген үш кеңінен өpic алмаған. Мұндай екі бағытты бейнелейтін үғымды біздер философиялық ойлардың қарама-карсылыгын айыра білу үшін пайдаланып келдік.

                 Әдебиеттер тізімі:
Қ.Ш. Мұхамеджан. Философия. Семинар сабақтарға және өзіндік жұмысқа әдістемелік нұсқау. Алматы АЭЖБИ 2007 Философия науки: учебное пособие А.И Липкна — Москва: Эксмо 2007—608c Философия : Жоғарғы оқу орынарындары студенттеріне арналған   оқулық құрастырған Т. Ғабитов аударған Б. Сатершинов –Алматы: Қаржы-Қаражат , 20002—352 бет . Философиялық сөздік. — Редокл:Р.Н. Нұрғалиев, Ғ.Ғ. Ақмамбетов ж.б. –Алматы, 1996-480б. Поппер К. Логика и рост научного знания. Москва—1981—468стр Байсенов Қ.Ш. Философия тарихы: Оқулық.-Шымкнет, 2005—452б.