Әйтпесе салык

Кәсіпкерлік қызметті салықтык реттеу мемлекеттік реттеудің негізі ретінде туралы қазақша реферат

Мемлекеттік реттеудің экономикалық қажеттігі туралы моселенің теориялық негізін көрнекті ағылшын экономисті Дж.М. Кейнестің (1883-1946ж) 1936 жылы жарық корген «Общая теория занятости, процена и денег» еңбегі салды. Кейінірек жарық көрген Лаффердің бюджеттік концепциясы мемлекеттің еркін, тоуелсіз косіпкерлер мен ондірушілердің шаруашылық қызметін реттеуге мүмкіндік берді.

Мемлекеттің экономиканы реттеу оның эконмикаға араласуын білдіреді. Нарықтық экономиканың қалыпты қызмет ету үшін мсмлекеттік және нарық реттсу механизмдері өз ара тығызды байланыста болу керек.

Шведтік тәжірибеде дәлелдегендей аралас экономикада нарықтық және мемлекеттік реттеу механизмдері үйлесімді қолдану қоғамның саяси және макроэкономикалы түрақтылығын қамтамассыз етуге, олеуметтік экономикалық мәселелерді үқыпты шешуге жағдай дасауға болады.

Мемлекет экономикаға нарықтық механизм ксрі осср берген тұста міндстті түрде араласады яғни мемлекеттің экономиканы реттеуі кез келгсн коғамдык жүйсні басқарудың ажырамас бөлігі болып саналады.

Қазіргі танда экономиканың реттеудің накты анық жолы жоқ десектс, коптеген дамыған елдер үшін де негізгі түжырымдаманың оз ара қосындысы негізіндегі реттсу одісін қолданады. Атап айтқанда: ор түрлі нүсқадағы кейнсиандық ұсыныс экономикасы теориясы, монераизм. Ал, неоклассикалық ағымды мсмлекеттік рсттеудің негізі ретінде алғанмен де, оны ғалымдар кенсиандықтан болмейді. Осы теорияларға қысқаша нақты тоқталып отейік:

Кейнсиандық теорияның негізін қалаушы, корнекті ағылшын экономисті. мемлеке қайраткері, прогресивті немесе үдемелі слык, жүйссі ондірішілінің қүрделі қаожы сальшына қатысты тоекелгс баруын ынталандырады.

Кейнсиандық тсория мемлекеттік рсттсудің басты макроэкономикалык. бағыттарына негізделеді. Аталған теорияға сойкес, салықтар экономикалык жүйсде «қалыптасқан икемділік механизмі» ретінде орскст етеді. Үдемелі салықтар экономиканың тендестірілуіне ықпал етсе, салык, түсімдерінің томендеуі бюджет кірісін азайтып, экономиканың түрақсыздығын өршетеді. Мүндай жағдайда салықтар «кдлыптасқан реттеуші» ретінде орскст етеді; экономикалық орлеу ксзіндс салықтық түсімдерге қарағанда салық салынатын табыс баяу оссс дағдарыс кезіндс салыктар табысқа қарағанда тез азаяды нотижесінде қоғамдағы олеуметтік жагдайдың сарыстылмалы түрде түрақтылығы сақталады. Аталған тсорияны ағылшын Үкіметі 1-ші дүнисжүзілік соғыс алдында, яғни мемлекеттің барлық күші оскери онсркосіп ондірісінс бағытталған түста тиімді қолдана білді. Ғылыми техникалық орлсу түсінда экономиканы реттеудің кейнсиандық жүйесі экономикалық даму талабына сай болмағандықтан орі мына томендегі себептсрге байланысты тоқталады: біріншіден, ондіріс барысында инфляция тұрақтылығы сипатқа ие бола бастағандықтан, ресурстарға дсгсн сүранысты емес үсынысты жандандыратын қозғаушы күш кажет болды; екіншіден экономикалық ынтымақтастықтың дамуына байланысты ор бір мемлекеттің сыртқы нарыоктан тоуслділігі артып мемлекеттің сүранысты ынталандыруы шетелдік инвсстпцііягн оц осер етті. Сондықтан ксйнсиандык, түжырымдаманы нсоклассикалық тсория алмастырады.

Неоклассикалық теория еркін босекелестікке, экономикалық түрактылыкха негізделеді бүл екі түжырьшдаманың айырмашылығы мемлсксттік реттсу одістсрінің ор түрлігіндс. Неоклассикалык, модсльдың окілі ағылшын экономисі Дж. Мит. экономикалық процессті реттеуге мслекетті жанама түрде к.атыстырады бюджст жонс салық саясатын сскремей, ақша -несие саясатына басым назар аударады.

Бірақ бүл скі негізгі ағымның бір біріне қарамақайшы кслстін түстарда бар. Кейнсиандық мектсптің окілдері (Дж.М Кейнс, А.Хансен, Ф.Ноймарк жонс т.б.)мелекеттің экономикаға белсенді араласу идеясын жақтап салықтарды мемлекеттің экономикалық саясатының негізі қүралы ретінде қарастырады.

Неоклассикалық мектептің өкілдері (А.Маршалл, М.Уэйденбаум, А.Лаффер және т.б.) мемлекеттің экономиканы реттеуі шектеулі мөлшерде болғанын қалайды, ал салықтарды тек фискальдық қүрал ретінде қарастырып кәсіпкерліктің еркіндігін насихаттады.

Өз кезегінде неоклассикалық теориядан екі бағыт: ұсыныс экономикасы теориясының манеторизм теориясы кеңінен таралады.

Экономикалық процестердің мемлекет тарапынан реттелуі кез келген қоғамдық жүйенің басқару элементі болып табылады. Мемлекеттің экономикаға рараласыу дәрежесі қоғамның дамуының әр бір нақты тарихы кезеңінде шешетін міндеттеріне және мақсаттарына байланысты реттеудің формалары мен әдістері анықталады.

Экономикалық процестердің мемлдекеттік тарапынан ретттелуі кез келген қоғамдық жүйенің басқару элемнті болып табылады,. Мелекеттің араласу дәріжісі қоғамның дамуының әр бір нақты тарихы кезеңінде шешетін міндеттеріне және мақсаттарына байланысты: реттеудің формалары мен әдістері де осылар арқылы анықталады.

Жоспарлы экономикалық жағдайларында реттеу жалпылық сипат алып, дамудың тек басты пропорциялары ғана емес басқарудың ең теменгі шаруашылық есеп буындарына дейінгі барлық деңгейлерін қамтиді. Шешімдер қабылдау дербестігі жоспарлы тапсырмалар жоғарыда белгіленген нормалар, нормативтер, лимиттер, бағалар, шығарылатын өнімдердің молшері аркылы болар болмас ауқымға дейін шектеледі.

Сөйтіп тауар-ақша қатынастары мен оларға сәйкес экономикалық зандардың соз жүзіндегі іс-қимыл жағдайында шаруашылық омір шаруашылықтар субъектілерінің экономикалық мүдделері, ресуртсар пайдалану мүмкіндіктері косіпкерлік тиәуекел және соған байланысты үжымдар мен олардың қызметкерлеріне келтірілген материалдық шығындар ескрілмей бүйрықшыл кеуденсоқ әдістері мен реттеліп отырды. Бұл жүйеде қаржының рөліне жөнді мән берілмеді, оның қызметі ақшалай қаражаттар жинап, оларды беруге нұсқау — бұйрықтарға сәйкес қайта бөлуге сайып отырады.

Нарық қатынастары бүл үлгіні жоққа шығарады. Оның орнына экономикалық соның ішінде қаржы формалары мен әдістері арқылы жанама реттеу жүйесі келді. Дүниежүзілік практика қүрамъгнда: салықтар ставкалары салық салу жоніндегі санкцияларымен жеңілдіктері, амортизация нормалары, кәсіпорындарының қорларына қаражат бөлу нормативтері, әлеуметтік қамсыздандыру нормативтері, бюджетті қаржыландыру колемі (дотация, субвенция, субсидия) бар реттеу жүйелерін жасап шықты. Бүған қосымша реттемелер: ақшалай (вальта курсы, ақша имиссиясы), несиелік (несиеге төленетін проценттер), орталық (мелекеттік, үлттық) банкінің есептік ставкасы мен резервты талаптары, баға (кесімді баға деңгейі, кеесінді және еркін бағаның арақатынасы, рентабельділіктің реттелуі деңгейі).

Аталған реттемелер экономиканың белгіленген бағытта дамуын үйлестіріп отыруға арналған. Олар қүрделі байланыста іс қимыл жасайды. Мемлекет қаржы, баға, ақша-несие саясатының бағытын анықтағанда, қоғамның экономикалық және әлеметтік мүдделерге қимыл ету формалары мен одістері қолдану ағымдағы жоне болашақтағы мақсат- міндеттерге байланысты.

Республика аймақтарының экономикальтқ дамуының әркелкілігі мен ондірістегі орналастыру тиімділігі айырмашылықтар бойынша белгілі бір олеуметтік деңгейі жоне аймақтың әрі қарай экономикалық дамуын қамтасыз ету үшін қаржы ресуртстарын қайта бөліске салуды қажет етеді, қайта бөлудің ауқымы мен дорежесі мынадай факторлармен айқындалады:

қаржы ресурстарының болуы;

аймақтың әлеуметтік инфорқүрылымының даму деңгейі;

аймақтарда   орналасқан   шаруашылық   органдарының      өзін-өзі   қаржыландыру мүмкіндіктері.

Қазақстан экономикасының шикізаттық бағытта болуы жағдайындағы мемлекеттік бюджеттің кірісін арттырудың жолы аралас ондірісті дамыту болып табылады. Яғни халық тұтынатын тауарлар мен қызмет түрлерінің ауқымын кеңейту үшін түтыну тауарлары ондірісін дамыту қажет. Халық шаруашылығының бүгінгі күрылымында мемлекеттік бюджетке таза табыс кобінесе екі жолмен: шикізат өндіру оны бастапқы өндеу салалары бойынша түседі, ондеудің келесі кезендерінде таза табыстар едәуір бөлігі республикадан тыс дерлердегі ақырғы өнімдерді ондірушілерден алынады.

Аралас ондірістің дамытудың қажеттігінің тағы бір себебі: экономиканың қазірдегідей туралау жағдайында дүниежүзілік тожірибе салықтар түтынуға қайта бағдарлауды үсынады, яғни жанама салықтарға баса назар аударылады, Сонда тікелей салықтардың (пайда, мүлік, жер, табыс салықтарының) үлесі кемуге тиіс.

Мемлекет тарапынан жоне нарықтың озін-өзі реттеуі экономикадағы ахуалға байланысты екенін дүниежүзі тожірибесін коріп отыр. Ондіріс қүлдырап, инфляция қарқындап, жүмыссыздқ көбейген кезде мемлекеттің ролін артып, әлеуметтік-экономикалық ахуал жақсарған шақта мемлекетің ықпалын азайтып, нарықтың реттеуші күштері қозғалысқа келеді.

Экономика дағдарысына байланысты бізде мемлсксттік қүрылымдардың экономикалық процестерге ықпалын арттыру қажст. Экономиканы түрақтандыру үшін бюджет тапшылығын жою, түтыну секторының теңгерілімділігін қалпына кслтіру, халықшаруашылығы пропорциялары мен қүрылымдарын дүрыстау жоніндс біртүтас шаралари кешенін әзірлеу керск. Бүл жағдайда сойкестендірілген салық псн бюджст саясатын жүргізуге рналған макроэкономикалық жоспарлардың ролі орасан зор, микрожоспарлаудың қаржы саласындағы міндеті халық шаруашылығындағы барлық кірістер мен шығыстардың теңестірілгенін корсетстінін жиынтық қаржы балансын қүру болып табылады. Жиынтық қаржы балансы мемлекеттің қаржы ресурстары қозғалысын қадағалап, бүл процескс нарық немесе окімшілік сипатындағы түзетулер енгізуге мүмкіндік береді. Соның ішінде, сонғысы отпелі кезендегі микроэкономикада — шаруашылық жүргізудің бастапқы буындарында басым жүреді.

Қаржылық реттетуде салық арқылы реттеудің маңызы зор. Нарық экономикасында салықтар түбегейлі қайта қүрушы ролін аткарады. Олар барлық деңгейдегі бюджетті қалыптастырудың басты козі, әлеуметтк кепілдіктерді қамтамассыз ету қүралы жергілікті өзін озі басқарудың қаржылық негізі болып қана қоймай, сонымен бірге мемлекеттің, шаруашылық субъектілерімсн халықтың каржылык. мүмкіндіктері мүддслерін теңестіру қызметін де атқарады.

Салықтық реттеу кәсіпорындар мен халықтың белсенділік корсетугс мүдделігін қамтамасыз етугс бағытталған. Бүған салық салу молшері арқылы қол жстеді. Салык, деңгейі ең алдымсн қоғамдық қажеттсрді қанағаттандыруға байланысты. Егср олар салық түсімдерінен қүрылатын жалпы мемлекеттік қорлар аркылы қанапптандырылса, онда салықтар деңгейі жоғары ал халықтың жеке табыстары мен косіпорындардың қаржысына қүрылса, салық деңгейі томен болады. Егер салык, түсімдері мсмлекет шығындарын қаржыландыруға жстпссе, бюджет тапшылығы пайда болып, инфляция туады. Тапшылык, ақшаның күнын түсіреді де косіпорындары да халықта зиян шегеді. Егер осы кезде мемолекет шаралар қолданып, қаржы жинап, ақша айналысы жаксарса, онда экономика қалпына келіп уақытша іркіліс қана қалады ксрі жағдайда қаржыландырудың тапшылығы натуралдық-заттай және ақшалай тсңгсрмеушіліккс инфляцияға жоне ақшаның одан сайын қүнсыздануына әкеп соғады.

Салықтық ретеуде салықтар ставкасының молшері сияклы факторлардан басқа салық жеңілдіктері жүйесінің де маңызы зор. Дамудың коғам үшін қажстті: қаражаттарды әлеуметтік сфсраға, табиғатты корғау мен қайырымдылық іс-шараларына, онімдердің, жүмыстардың, қызметтерінің жаңа түрлерін ондіруге, онім мен қызмет көрсетудің әлеуметтік маңызды түрлерін үлғайтуга жүмсау сияқты бағыттары жеңілдіктер арқылы ынталандырылып отырады. Алайда жеңілдіктер жасаудағы да экономикалық жақтан негізделген шектері болуы тиіс. Әйтпесе салык. жеңілдіктері шаруашылық субъектілерінің озін-озі қаржыландыру мүмкіндіктерін тиімді пайдалануы

1995-1999 жылдарда салық жүйесін реформалау одан ары қарай жалғасып. аяғында негізгі заңнан басқа әр бір салықтар мен алымдарды есептеу бойынша 18 нүсқаулықтар болды.

Сондықтанда да 2001 жылдың 12 шілдесінде жаңа салық Кодексі қабылданды. Жаңа салық Кодексі 2002 жылдың 1 қантарынан бастап күшіне енгізілді.

Жаңа салық зандылығы бойынша салық саясатының негізгі бағыттары төмендегідей:

•   салық зандылығын орнықтыру;

•   мемлекеттің фискалдық саясатын дамыту

•   экономикаға шетел капиталын тарту;

• шағын бизнесті дамыту үшін арнаулы салықтық режимдер механизмін енгізу. Экономикалық   процестердің   мемлекет   тарапынан   реттелуі       кез-келген   қоғамдык жүйенің басқару элементі болып табылады. Мемлекеттің   экономикаға араласу дәрежесі қоғамның дамуының әр бір нақты тарихи кезеңінде шешетін міндеттеріне жіне маКсаттарына байланысты реттеудің формалары мен әдістері анықталады.

Экономиканың мемлекет арқылы реттеуде салықтық реттеудің маңызы зор. Нарық экономикасында салықтар түбегейлі қайта құрушы рөлді атқарады. Олар барлық деңгейдегі бюджеттерді қалыптастырудың басты көзі, олеуметтік кепілдіктерді қамтамассыз ету қүралы, жергілікті озін-озі басқарудың қаржылық негізі болып қана қоймай сонымен бірге мемлекеттің, шаруашылық субъектілерімен халықтың қаржылык мүмкіндіктері мүдделерін теңестіру қызметін атқарады.

Салықтық реттеу кәсіпорындар мен халықтың экономикалық белсенділігін арттыруға бағытталған.

Салықтық реттеу-осы категорияның атқаратын функциялары арқылы жүргізіледі. Олар фискалдық, бөлу және реттеушілік функциялар.

Фискалдық функция мемлекеттік бюджеттің кірісінің қүру ролін салықтар түсіру арқылы атқарады. Бөлу фанкциясы шаруашылық субъектілермен халықтың, салык төлеушілердің табысының бір бөлігін бюджетке салық арқылы бөлуін көрсетеді.

Реттеушілік фукнциясы салықтың элементтерін реттеу тұтқасы ретінде қолдащ арқылы өзінің қызметін жүзеге асырады.