Бешпет - қазақ үшін әмбебап киім
Ұлттық киімдеріміз ата- бабамыздың жауынгер, жаугер, жаужүрек халық болғанын көрсетер еді. Өйткені, тірлігі үнемі аттың жалында, түйенің қомында жүрген, көбіне мамыра-жай, жайма- шуақ жүре алмаған. Аты ауыздықпен су ішіп, өзі етігімен мұз кешіп тіршілік үшін күрескен. “Тобылғыны жастанып, қу толағай бастанып” немесе ”Жайық үшін жандасып, Қиғаш үшін қырылып” өмір сүрген. Осынау ұлан-байтақ алып сахараны оған көз тіккендерден қорғап қалу бабаларымызға оңай түспеген. Сол үшін ақтабан шұбырынды, алқакөл сұлама да болды. Осындай замандарда күндіз киіп, түнде жамылып жата кететін шапаннан лайық киім болар ма. Ол өзі кигенде жеңіл, ал жатқанда жылы болуы үшін қандай материалдан жасалу керек ? Әрине жүннен. Өйткені, өмір бойы мал баққан халықтың қолындағы ең мол тұтыну шикізаты малдың терісі мен жүні болғаны анық. Онда да халқымыз шапанды түйенің жүнінен сырып жасаған. Осылайша өзі жеңіл, өзі жылы, осы ыңғайлы ұлттық киім үлгісі- ШАПАН дүниеге келгеніне ешкімнің дауы мен таласы болмас.
ТОН – қазақтың ұлттық киімдерінің бірі, оны қойдың, ешкінің және құлынның терісінен тігеді. Тон тігетін теріні ең алдымен шел майынан арылтады. Одан соң оны күбіге салып не ашық күйінде илейді.Терінің иі әбден қанған кезде жүн жағын жуып тазартады да, тақыр бетіндегі идің қалдығын қырып тастайды. Осыдан кейін оны уқалап жұмсартады. Қой мен ешкінің терісінен тон тіккенде терінің жүні және тігісі ішіне қарайды. Оның тақыр бетін бояумен, қарағайдың қабығы және рауғаштың ніліне бояйды. Бұл тонның сыртының кірлемеуі үшін керек. Тонның қазақ даласында таралған негізгі екі үлгісі болған. Оның бірі- тік тон, екіншісі-бүрме тон. Тік тонның екі өңірі мен артқы бойы кеуде және етектері бөлек пішіледі. Оның кеудесі мен етегін қусырады да, одан соң етегін кеудесіне бүгіп қондырады. Етегі кеудесіне қарағанда кең етіп пішіледі. Тонның белінде бүрме шығатындықтан, оны “бүрме тон” деп атаған. Бүрме тон тік тонға қарағанда сәнді болады. Тонға елтіріден, сеңсеннен, кейде аң терісінен жаға салып,етегі мен өңірін, жеңінің ұшын елтірімен жұрындайды. Тонды сәндеу үшін оның екі өңіріне, етегіне, жеңіне жібек жіппен кесте тігіледі. Құлынның терісінен тігілетін тонды “тайжақы” деп атайды. Тайжақының тігісі ішіне қарағанмен, терінің жүні сыртына қарайды.Ол сәнді болу үшін. Құлынның жалын тонның арқасына екі жеңінің үстіне келтіріп тігеді.
Бешпет — ғасырлар бойына қалыптасқан ұлттық киімдерінің ортасында бешпеттің жөні бөлек. Ол сонау мыңжылдықтардан осы заманға дейін ұлтымыздың басты киімдерінің бірі болып, біздің бабаларымыздың бірге жасасып келді. Сонау тастағы суреттердегі адамдардың киіміннен бешпеттің сұлбасын байқау қиын емес. Күні кеше ортамызда жүрген ақиық ақын Мұқағали Мақатаевтың жырына құлақ түрсек те бешпеттің орны бөлектігін байқаймыз. “Жүрегіміз жақыннан бірге соқсын, ағытшы бешпетінің түймелерін” демей ме ақын. Бешпет –қазақ үшін әмбебап киім. Оны еркектер де, әйелдер де кие алады. Жігіттерге де, қыздарға да жараса кетеді. Оның үстіне бешпет жылдың маусымына да қолайлы. Оны жазғы түннің салқынында, көктемнің сәл ызғарында, күздің қоңыржай кезінде үстіден тастамай киеді.
Қазақ үшін ең жылы да жайлы материал-түйенің жүні бешпет үшін де керек. Бешпетті түйенің жүнінен басып, соның жұқа матасынан тіккен. Ерге қонғанда ыңғайлы, желең жамылғанда әсем мұндай бешпет түрлерін қазақ сахарасының барлық бұрыштарынан кездестіреміз.
Осы заманғы сән үлгілерінің қатарынан орын алуы бешпеттің уақыт көшінен қалмаған, ғасырлар тозаңында тұншықпаған киім екенін аңғартады.
Камзол — қазақ әйелдерінің киімінде камзолдың орны ерекше болған. Ол да әрі жылулық, әрі сәндік міндеттерді атқарған. Әйелдің сырт киімі болып табылатын бұл камзолды тек қазақ қана емес, басқа да түркі халықтарының тұрмысына кездестіуге болады.
Әйелдердің камзолы қысқа жеңді немесе жеңсіз болып тігіледі. Өйткені, мұндай камзолдар жұмыс істеуге өте ыңғайлы, ешқандай кедергі келтірмейді. Әйелдердің күні ұзақ үй шаруасымен айналысып, кіріп-шығып жүретінін ескерсек, бұл камзолдар иесін суықтан қорғайды, оның үстіне оның иіліп-бүгіліп жұмыс істеуіне өте қолайлы келеді.
Камзолдардың материалы көбіне түкті пүліш маталар болады. Бархыттан, шұғадан да тігіледі. Ал, түсіне келсек, ол міндетті түрде бір түсті матадан тігілген. Онда да шымқай қанық түстер таңдалады. Әйелдердің жасына қарай камзол түрі де өзгеріп отырған. Қыздар мен жас келіншектер көбінесе алқызыл түсті камзолдар киген. Мұның өзі жасыл дала, көгілдір ауа астында көзге отттай басылып, алыстан мен-мұндалғандай болған. Ал, орта және одан жоғары жастағы әйелдер негізінен көк, жасыл, сарғыш түсті камзолдар киеді. Өйткені, алқызыл түс оларға енді жараспас еді.
Камзолдарда жең болмайтыны сияқты жаға да жасалмаған. Тек омырауға дейін жететін ойықтар қалдырылған. Өйткені, камзол тек көйлектің сыртынан киіледі. Қазақ әйелдері мойынға дейін жауып тұратын тұйық жағалы көйлек кигенін ескерсек, оларға енді камзолға тұмшалаудың еш қажеті болмаған. Сол себепті камзолдар омырауға дейін ашық қалдырылған. Осы мойын мен омырау тұсын және камзолдың алдын тұтастай әдәптеу дәстүрде бар. Бұл ретте камзолдың негізгі түрі мен оның өңіріне әдіптелетін матаның түрі бір-біріне жақындау болғаны ләзім. Мәселен, қызыл камзол өңірі қызғылтым немесе қоңырқай мауытымен әдәптелсе, бұрынғыдан да көз тартып тұратыны анық.
Қазақстанның көп бөлігінде камзолдың өңіріне, сондай-ақ етегінің екі жағына түрлі жылтырақтардан ою немесе өрнек жүргізу әдеті бар. Қазіргі шеберлер ондай өрнектерді сәнді жіптермен салуға да машықтанған.
Камзолдарға ою-өрнек түсірілмеген жағдайда оны түрлі жылтырақ әшекейлермен, таналармен безендіруге болады. Осылай безендірілген камзолдар өте салтанатты көрінеді. Оларды көбінесе, мереке кезінде, той – томалақта және басқа салтанатты думандарда киетін болған.
Оның есесіне камзолдар түймеленбеген. Көп жағдайларда ұсталар соққан әшекейлі күміс ілгешектер арқылы қаусырылатын болған. Мұның өзі онсыз да дала гүліндей алаулап, көркімен көз тартар камзолға қосымша сәндік береді.
Жас қыз-келіншектердің камзолының белі үнемі қыналып тігілген. Оны-қазақтың ежелгі сән өнерінің жетістігі, моданы сезінуі деуге болады. Омырауы мен етегіне қарағанда белдің тұсының анағұрлым тарылып тігілуі қыздардың байқатып тұрған талшыбықтай немесе құмырсқадай бұралған немесе үзілердей әрең тұрған деген теңеулер мен тіркестерді қазақ ақындары осы қыздың белінің нәзіктігін байқататын камзолдарға тамсанып отырып айтқаны анық.
Камзол тігу тәжірибелі шеберлерге еш қиындық тудырмаса керек. Ол көбінесе тұтастай пішіледі. Кейде оны тура симметриялы екі бөлік етіп пішіп, біріктіріп те тігуге болады.
Әр түрлі көйлектерге үстеме ретінде кейде жеке камзолдар алып қоюға болады.
Олар сауық кештеріне, түрлі мәнді мерекелерге аяқ астынан киіп баруға таптырмайды.
Камзолдың пішілу үлгісі классикалық денеге жыртылай қонып тұрады. Алдыңғы өңірлерінің ойылулары да әр түрлі. Қаусырылып ұлттық тоғалармен ілгектенеді.
Көйлек — әйел әдемілік деген ұйыммен егіз жаратылғаны анық. Әйел затын әдемі ететін оны жан дүниесі ғана емес, көзге көрік, көңілге өрт құятын киім екендігі даусыз. Неше түрлі қос етек көйлекті қыздар тобын қызықпай, құмартпай көру бозбалалар мен жігіттерге мүмкін болмаған. Қырды өртейтін қызғалдақтардай алаулап, көзге оттай басылатын мұндай көркем көйлектер –қазақтың ұлттық киімдерінің басты бөлігі болып табылады. Халық әніндегі: “Қос етек, бұраң бел, қуалай соғар қоңыр жел” деген сазды жолдарды елтімей айту мүмкін емес. Шынында жеңіл де төгілген жібек, шәйі көйлектер кеудеге самал соққандай сезімдер ұялатар еді.
Әйел көйлегін пішудің екі түрі болған: бірі-ұзыннан тұтастай пішу де, екіншісі-мықынға дейін бөлек пішіп, кейін қосып тігу. Қазақтар әйел көйлегінде міндетті түрде жең болуын ойластырған. Сол жеңнің өзіне бір немесе екі қатар желбір жасау арқылы да көркемдік жағы қарастырылады. Тұтастай тігіліп, мойнынан тобыққа дейін төгіліп тұратын көйлектер әдетте ерекше мәнді жағдайларға арналады. Әсіресе, қалыңдықтардың немесе дәулетті адамдардың қыздары мен келіндерінің көйлектері осылай тігіліп, бір қараған адамның назарын өзіне аударуды мақсат етеді.
Көйлектерді сыртынан біз бұған дейін толық сипаттап кеткен камзолдар толықтырып тұрады.
Ойын-сауыққа, той –думанға арналған бір киер көйлектер жібектің, шұғаның, барқыттың және басқа құнды маталардың ең қымбат түрлерінен тігілетін болған. Оның үстіне бұл көйлектерге қосымша әшекей бедерлері жасалады. Көйлектердің көрініп тұратын кеуде тұсына атын жіптермен зер жүргізіледі немесе басқадай кестелер төгіледі. Жиын-тойларда киілетін көйлектердің ұзындықтары да ерекше болған. Олар тура жерге тиер-тиместей етіп өте ұзын тігіледі. Оның есесіне, күнделікті киілетін әйел көйлегі сәл қысқарақ болады. Соның өзінде жиырмасыншы ғасырдың отызыншы жылдарына дейін қазақ әйелдерінің көйлектері балтырды жабатын.
Қазақтың ұлттық киімдері жайлы
Қазақтың ұлттық киім түрлеріне сипаттама
Қазақ костюм тарихы
Бұйымның сырт көрінісінің сипаттамасы
КИІМ ТАРИХЫН ОҚЫТУ ӘДІСТЕМЕСІ
Кәсіптік оқытудың әдістемесі
Қазақтың ұлттық киімдері туралы
Сәндікқолданбалы өнері арқылы технология сабағында оқушылардың қызығушылығын арттыру
Қазақтың ұлттық киімдері
Ұлттық нақыштағы киiмдердi әзiрлеу барысында оқушылардың көркемдiк талғамын қалыптастыру мүмкiндiктерi
Қазақстан Республикасының заңдарын сақтауын тексерулерді ұйымдастыру мен жүргiзу ережесi
Қазақстанның халықаралық экономикалық қатынастардағы орны
Оңтүстік Қазақстан облысындағы несие нарығының қазіргі жағдайын талдау
Тергеушінің тергеу бөлімінің бастығымен және анықтау органдарымен өзара әрекеттесуі
Қазақстан Республикасындағы ақша реформалары және оның ерекшелiктерi
Қазақ тiлiн оқытудың, ұйымдастырудың әдiстемелiк ерекшелiктерi
Қазақстандағы саяси PR технологияларының сайлау кампанияларындағы қолдану
Қазақстанның ұлттық экологиялық проблемалары