Ілеспе аударманың түрлері

Ілеспе аударма туралы қазақша реферат

Ілеспеаударма – халықаралық конференцияда аудиториядан оқшаулаған кабинада отырып, сөз сөйленетін тілде бір рет қана айтылатын ауызша хабарламаны сөз сөйлеушімен бір мезгілде екінші тілге аударуды жүзеге асыратын ауызша аударманың түрі. Синхрон сөзі гректің syn (бірге) + chronos (уақыт) деген сөздерінің біріктірілуінен алынған, екі немесе бірнеше процесті олар өтіп жатқан кезде бір-біріне дәл сәйкестікте орындау дегенді білдіреді. Зерттеушілердің ілеспе аударма процесінің ең мәнді бөлігі аудармашының миында жүзеге асырылатындықтан оны тікелей байқау мүмкін емес деп атап көрсетуі бұл саланы зерттеудің күрделілігін білдіреді. Ілеспе аударманы коммуникативтік-қоғамдық саладағы сөйлеу қызметінің дербес бір түрі ретінде қарауға болады.

Ілеспе аударма – бұл оратордың сөзінен кейін аударылатын ауызша аударманың түрі. Аударылатын сөздің ұзақтығы әр түрлі болуы мүмкін: әдетте 20-30 минут немесе одан да көп. Бұл аударманың түрі аудармашыдан ұзақ уақытқа созылатын түпнұсқадан аса маңызды сегменттерін есте сақтауды талап етеді. Оратордың сөзінен кейін аудармашы есінде ұстаған ақпаратты аударуға кіріседі, егер түпнұсқада айтылатын сөздің көлемі жоғарыласа, онда аудармашы түпнұсқаның басты мазмұнын жазып алып, оны аудара бастайды. Мысалы, сөйлемді ағылшын тілінен қазақ тіліне аударғанда Советтік Союзбен достығымызды біз мақтан тұтамыз Аудармашы аударуды бастау үшін оратордан бастауыш пен баяндауышты күтеді. We highly appreciate our friendship…

Аударманың бұл түрін (simultaneous translation ) кейде аудармашы мамандығының жоғарғы ұшу өнері деп атайды: ол профессионал еместердің көздеріне өте күрделі де қол жеткісіз, тіпті жұмбақтылыққа толы болып көрінеді. Бұл баяндамашының сөзімен бір уақытта аударылып отыратын аударманың түрі.

Ілеспе аударма технологиясын қолданып презентациялар, форумдар, семинарлар, конференциялар сияқты шараларды ұйымдастыруға болады. Көзге жеңіл болып көрінгенімен, бұл мамандық ұзақ әрі күрделі дайындық процесін талап етеді, инженерлерден бастап копирайтерлер мен сценаришілерге дейінгі ғылым мен техниканың әр түрлі облыстарында квалификацияланған мамандарды еліктіреді. Нюанстар мен басқа да көптеген жағдайлар мамандандырылған шешім мен осыған ұқсас шаралардың өткізілуі үлкен тәжірибені талап етеді. Кез келген ұқыпсыздық алға қойған мақсатқа жету үшін үлкен кедергі тигізуі мүмкін.

Бұл күрделі қызметті іске асыра алатын не? Әдетте біз нақтылы бір қабілеттіліктің, білім және дағдының тіркесі туралы айтамыз: мысалы, тілді еркін иелену, білімдарлық, тез әрекеттілік, қиын жағдайлардан тез шыға білу қабілеттілігі-жалпы алғанда, мұның бәрі кез-келген ауызша аудармашының ие болуы керек қасиеттерінен еш айырмасы жоқ. Дегенмен, көптеген жағдайда аудармашы аударып отырған сөйлемнің соңы белгісіз болғандықтан, оның басы әлдебір механизммен қамтамасыз етілуі тиіс.

Аударманың бұл түріне тән бірқатар ерекшеліктер мен қиындықтар бар, солардың ең бастысы–уақыттың тапшылығы. Ілеспе аудармашыға аударма жасауы үшін кезекті аудармашыға берілетін уақыттан 2 есе, ал сол мәтінді жазбаша аударуға кететін уақыттан 20-30 еседей аз уақыт беріледі. Екінші ерекшелік–аударма барысында ілеспе аудармашыдан шешеннің сөз сөйлеу қарқынына сәйкес қарқынмен аударма жасау талап етілуі. Үшінші ерекшелік–ілеспе аудармашының аударманы сөйлемдердің айтылуына қарай бөлік-бөлік (сегментті) сипатта жасауы. Төртінші ерекшелік–ілеспе аудармашының өз функциясына қоса редакторлық міндетті жүзеге асыру қажеттігі. Осындай қиын талаптар және В.Н. Комиссаров атап өткендей, екі тілді жақсы меңгерген адам аудармашы бола алады деген дәстүрлі формуланы ілеспе аудармашыға қолдануға келмейтіні ілеспе аударманың күрделілігін сипаттайды. Ілеспе аударманың тағы бір ерекшелігі-аудармашының нәтижелі жұмыс істеуі үшін оған залдың шуынан бөлек арнайы бөлмелерді қамтамасыз етіп, оның сөзін әр тыңдаушыға тиімді ету қажет. Міне, осыдан аудармашыларға арналған бөлмелер мен тыңдаушыларға арналған телефон құрылғылары пайда болды. Ереже бойынша бұл құрылғылардың таңдамалы 5-6 тілдері болады.

Ілеспе аударма ауызша аударманың ішіндегі ең жауаптысы және оның бағыты қарапайым емес. Аударманың бұл түрі аудармашының арнайы және сирек кездесетін дағдылары мен білімін, сонымен қатар үлкен тәжірибесін талап етеді. Зерттеушілер (Л.Виссон, А.Ф.Ширяев, А.Д.Швейцер) ілеспе аударманы сипаттағанда оның басты ерекшелігі ретінде сөз сөйлеу мен аударма тілінде сөз тудырудың параллельді түрде жүзеге асырылуын атап көрсетеді. Бұл – дұрыс пікір. Бірақ, біздің ойымызша ілеспе аударма бұдан әлдеқайда күрделірек процесс. Ол аудармашының сөз сөйленетін тіл мен аударма жасалатын тілдегі жеткілікті тілдік құзыретіне сүйенетін аудармасын ғана емес, аударма жасау барысында қолданылатын амал-тәсілдерді, аудармашының жиын барысында туындауы мүмкін экстремалдық жағдайларға психологиялық тұрғыдан әзірлігін, ілеспе аудармашының бойында болуы керек қабілеттер мен қасиеттер жиынтығын қамтиды.
Ілеспе аудармашының бойында болуы керек қабілеттер мен қасиеттер
табиғи психологиялық және физиологиялық ерекшеліктер адамның өзі үйрену, іздену арқылы бойына сіңіретін қасиеттер Бойын жию, зейінін бір нәрсеге ғана аудару қабілеті; Өзі атқармақшы бірнеше міндетке назарын бір мезгілде бөле алу қабілеті; Реакциясының жылдамдығы; Тез сөйлеуі; Дыбыстарды анық айтуы, тілінің мүкіс болмауы; Психологиялық және физиологиялық тұрғыдан төзімділігі және т.б. Ой-өрісінің кең болуы, білімдарлығы; Екі тілде таза сөйлеуі; Сөздік қорының мол болуы; Дикциясының жақсы болуы; Аударатын тілдің кез келген құрылымдағы сөйлемдерін жеңіл қабылдауы және жақсы түсінуі; Аударатын тілдің сөз орамдарын және фразеологиялық тіркестерін білуі; Тапқырлығы, қысылтаяң тұстарда жол таба білуі; Командада жұмыс істей алуы және т.б.
Ілеспе аударманың шетелде пайда болу тарихы бостондық радиоинженер Гордон Финли мен IBM фирмасының президенті Томас Уотсонның атына ілеспе аударма жасауға арналған құралға патент берілген 1926 жылдан басталады, америкалық алғашқы ілеспе аудармашылардың бірі Лион Достерттің ілеспе аударманы насихаттау мақсатында 1946 жылы Біріккен Ұлттар Ұйымының мәжілісінде, кейін Джорджтаун университетінде ілеспе аударма жасауды ұйымдастыруы бұл саланың дамуына зор ықпал еткен. Жаңа тәсіл Женева қаласында (1927 ж.), Схевенинген қаласында (Голландия) өткен халықаралық конференцияларда (1938 ж.) қолданылған. 1936 жылы қос тілді Бельгия парламентінің отырыстарында ілеспе аударма жасала бастайды.

     Ілеспе аударманың Қазақстанда пайда болуы туралы айтқанда ұлттық театрлардағы қойылымдарда орыс тіліне жасалатын аударманы ілеспе аударма жасаудың алғашқы мысалы ретінде атауға болады. Ресми жиындарда ілеспе аударма жасаудың алғашқы талпыныстары тәуелсіздікке дейін-ақ, Қазақ ССР Жоғарғы Кеңесінің сессияларын өткізу кезінде, Президент әкімшілігінде болған. Ал жиналысты тұтастай (оның өзінде де орыс тілінен қазақ тіліне ғана) ілеспе аударма жасай отырып жүргізу Қазақ ССР Жоғарғы Кеңесінің ХІ шақырылымынан басталады.

Еңбекте ілеспежәнежазбашааудармашыныңжұмыстары сараланып қаралады. Кезінде олардың қандай параметрлер бойынша ажыратылатынына сипаттаманы канадалық зерттеуші Б. Харрис берген. Бізде А. Алдашеваның,   Ә. Тарақовтың еңбектерінде ілеспе аударма ауызша аударманың бір түрі ретінде атап өтіледі, тағы бірер автордың мақалалары жарық көрген, алайда жазбаша аударма мен ілеспе аударманы салыстыра зерттеу әлі жүргізілмеген. Біздің бұл бағыттағы ізденістеріміз екі түрлі аударманы жүзеге асыруда мынадай айырмашылықтар бар екенін көрсетеді:

1) Жазбаша аудармашының қолында түпнұсқа мәтін тұтастай болады, бұл оның жұмысын жеңілдететін фактор. Аудармаға кірісуден бұрын түпнұсқаның мазмұнымен танысып алу, тұтас мәтіннің құрылымын зерттеу, талдау, мүмкіндігі бар. Ілеспе аудармада сөйленетін сөз сол жерде туындайды және айтылған сәтте жоғалып кетеді , бұл ретте аудармашы өзінің есте сақтау қабілетіне ғана сене алады, сөйленетін сөзді зерттеп, талдау мүмкіндігі жоқ.

2) Жазбаша аударма мен ілеспе аударма жасау аудармашыға эмоциялық тұрғыдан екі түрлі әсер етеді. Мәтін аудармашыға белгісіз жағдайларда жазылғандықтан, оның аудармашыға эмоциялық тұрғыдан түсіретін салмағы онша көп болмайды. Ілеспе аударма жасау барысында аудармашыға жиынның атмосферасы тікелей әсер етеді. Ілеспе аудармашы шешеннің қалыбына кіреді: сол болып сөйлейді, пікірді сол болып дәлелдеп, сол болып дауласады.

3) Жазбаша мәтін мен ақпаратты қабылдау кезеңдерінің ерекшеліктері бар. Жазбаша аудармада бұл кезең кем дегенде екі фазадан тұрады. 1) аудармаға дейінгі қабылдау: мәтінді бірінші (екінші…) рет оқу барысында, аудармашы шығармаға терең бойлап, оны сезінуге тырысатын фаза; 2) аудармалық қабылдау: аудару сәтінде нақты сөздерді, сөйлемдерді қабылдайтын фаза. Ал ілеспе аударма жасаған кезде: 1) тұтас сөйлемде берілетін мағына әлі белгісіз болады; 2) аударма фразаның жекелеген бөліктерін қабылдау арқылы жасалатын кездің өзінде сөз сөйленетін тілдегі мәтінді түсіну міндетті; 3) аудармашы сөйлемді түсінгеннен кейін ғана ойша аударылған сөздерді тиісінше түзетулер жасай отырып, тұтас фразаға жинақтайды .

4) Жазбаша аударма қалыпты жұмыс жағдайында атқарылатындықтан, мәтін біртұтас болып, ал ілеспе аударма мәтіні аударманы сөйлемдердің айтылуына қарай бөлік-бөлік (сегментті) сипатта жасау арқылы туындайды.

5) Жазбаша аудармашы, ресми құжаттарды аударуға байланысты шұғыл жағдайларды қоспағанда, аударма жасау қарқынын өзі айқындайды. Ілеспе аудармашы қызметінің қарқыны аудармашыға байланысты емес, ол сырттағы хабарлама жасайтын шешеннің сөз сөйлеу қарқынына байлаулы болады.

Осындай қиындықтарға қарамастан, аударманың екі түрінде де аударма сапасына қойылатын басты критерий түпнұсқаға баламалылық болып қалады.

Аудармадағы баламалылық – осы саламен бірге жасасып келе жатқан мәселе. Жазбаша аударма мен ілеспе аудармағы түпнұсқаға баламалылықты салыстыра отырып, тұжырым жасау ілеспе аударманы дамыту үшін аса маңызды. Өйткені, қай тілден аударсақ та баламалылық – аударма сапасының басты көрсеткіші. Басқа ел зерттеушілері (В.Н. Комиссаров, Ю. Найда, т.б.) мен біздің ел ғалымдарының (Э. Сүлейменова, А. Алдашева) бұл терминді түсіндіруінде сәл алшақтық болғанымен, қайшылық жоқ. Мысалы: (1)Maybe there is some chemistry between us that doesn’t mix.

Кейде арамызда мінездері сәйкес келмейтін адамдар да болады.

(2) That’s a pretty thing to say.

Ұялсаңшы!

Бірінші мысалда қарым-қатынас мақсаты басқа мағынамен берілді, бұл айтылған ойдың басты бөлігін құрап тұр. Мысалда қарым-қатынас әсері адамның өзіндік көркем бейнелеу қарым-қатынасынан туындап отырып, химиялық элементті пайдаланудың өзі сондықтан. Егер аудармашы аударылатын тілде түпнұсқаны сол күйінде аударса, ол сөйлем түсініксіз болар еді, ал енді аудармашының басқа сөздерді қолдана отырып аударуы айтылған ойға қажетті қарым-қатынас әсерін қамтамасыз етіп отыр.

Екінші мысалда қарым-қатынас мақсаты айтушының сезімін білдіріп тұр. Осы мақсатты жеткізу барысында аудармашы стереотиптік фразалардың бірін қолданды, бірақ бұл қолданылған тілдік тәсіл түпнұсқаның бірліктеріне сәйкес келмегенімен, берілген ойды нақ беріп тұр.

Ілеспе аударма сапалы болуы үшін аудармашы аударма жасау тәсілдерін және бірқатар машықтарды игеруге тиіс. Бұл жерде реле-тіл дегеніміз – аудармашы шешеннің тілін білмейтін жағдайда сол тілден аударма жасау үшін қолданылатын аралық тіл. Біз аралық аудармашы арқылы жасалатын аударманы сатылап аудару деп жүрміз. Тәсілдерге тоқталайық:

Ілеспе аударманы қағазға қарап отырып аударуды жүзеге асыру тәсілі және оның сипаттамасы: Аудармашы бұрын көрмеген мәтінді алып, түпнұсқа тілде жасалған баяндаманы тыңдап әрі қағаздағы мәтінге көз жүгірте отырып, аударма жасайды. Бұл аудармаға төмендегідей ерекшеліктер тән.

     Міндетті қиындататын факторлар: Басы артық паузалар, қайталаулар жасамай бір қалыпты сөйлеу қарқынын сақтау; Орташа есеппен минутына 100 сөз айтылатын жағдайда екі есе дерлік жылдамдықпен оқуды қамтамасыз ету; Бір мезгілде оқу, аудару және өз аудармаңды айту қажеттігі.

     Міндетті жеңілдететін факторлар: Түпнұсқаның келесі бөлшегін көріп отыру мүмкіндігі; ол бөлшекті өз бетіңше бөле алу; Айтылуы қиын сөздерді көзбен көру, сол арқылы оларды аударуды жеңілдету   мүмкіндігі.

     Қажетті машықтар: Аударма тіліне тез ауыса білу, дайын баламаларды жартылай автоматты түрде қолдана білу; Аударманы айту мен түпнұсқаның келесі бөлігін оқуды бірге атқара алу; Іштей тез оқи білу.

Аралық аудармашының көмегімен сатылап ілеспе аударма жасауды жүзеге асыру тәсілі және оның сипаттамасы: БҰҰ және ЕҚЫҰ сияқты ірі халықаралық ұйымдар өткізетін жиындарда реле-тіл қолданбайды. Бірақ,   басқа халықаралық іс-шараларда мұндай аудармалар жиі жасалады.

     Міндетті қиындататын факторлар: Аралық аудармашының сөйлеу ерекшеліктері (сөйлеу қарқынының тым жылдам болуы, дикциясының нашарлығы, сөйлемді дұрыс құрай білмеуі); Шешен сөзінің паузаларының, интонациясының сақталмауы; Түпнұсқа тілде айтылған ақпараттың аралық аударма барысында жоғалуы.

     Міндетті жеңілдететін факторлар: Ғылыми лексиканың ауызекі лексикаға айналуы; Қатысушылардың басым бөлігінің шешенді немесе аралық аудармашыны тікелей тыңдау мүмкіндігінің болуы.

     Қажетті машықтар: Ауызша сөйленетін сөзді жақсы түсіну; Аралық аудармашының емес, шешеннің интонациясын беруге ұмтылу.

Ілеспе аударманы ешқандай дайындықсыз, қағазда жазылған мәтінсіз жүзеге асыру тәсілі және оның сипаттамасы: Әдетте шетелдік шешендердің басым көпшілігі талқыланып жатқан мәселе бойынша түйген ойларын ауызекі тілмен ортаға салады. Қағазға қарап отырып, бір де бір сөзін қалдырмай оқу – негізінен біздің елдегі саяси дискурсқа тән.

     Міндетті қиындататын факторлар: Шешеннің баяндаманы тым жылдам оқуы; Сөйлемдерінің ауызша аударма жасауға лайықталмай, шұбалыңқы құрылуы; Шешеннің дикциясының нашарлығы, тілінің мүкістігі; Баяндамасында бейтаныс терминдерді, атауларды пайдалануы.

     Міндетті жеңілдететін факторлар: Қатысушылардың басым бөлігі шешенді түпнұсқа тілде тыңдайтын және түсінетін факторды қоспағанда, аударманың бұл түрінде жеңілдететін факторлар жоқ деуге болады.

     Қажетті машықтар: Реакцияның жылдамдығы; Аударманы айту мен келесі сөйлемді тыңдауды бір мезгілде атқара алу; Ақпаратты тұжырып айта білу; Тез ойлау, тез аудару, тез сөйлеу қабілетінің болуы; Психологиялық және физиологиялық төзімділігі; Сөз сөйленетін сала мәселелерінен хабардар болу; Терминдерді, атауларды, дайын баламаларды жартылай автоматты түрде қолдана білу; Бейтаныс сөз тіркестерін құбылтып аудару қабілетінің болуы.

Ілеспе аударма мәтіндік материалдардың берілуін тұспалдайды. Ілеспе аударманың жетістігі үшін талқыланып отырған мәселені алдын ала толықтай зерттеп алу қажет, бұл жерде импровизацияның қажеті болмайды, себебі ілеспе аударма кезінде аудармашының сөйлемдерді түзетуіне немесе естігенін ойлануына еш уақыты болмайды. Ілеспе аударманың кезекті аудармадан айырмашылығы да осы.

Ілеспе аударма пайда болғанға дейін халықаралық қатынастардағы тіларалық коммуникация кезектіаударма арқылыжүзеге асырылды. Өзара келісіп, аудармашы сөз сөйлеушінің сөзін: а) оның әр сөйлемінен кейін; ә) ол бірнеше сөйлем айтқаннан кейін немесе б) тұтас бір ойды айтып тоқтағаннан кейін аудара бастайды. Ал мұндай келісім жасалмаған болса аудармашының шешенді тоқтатуына, сөзін үзуіне құқығы жоқ.

Кезекті және ілеспе аударма жасау жақсы аудармашы болумен қатар аудармашыдан лингвистикалық құзыреттілікті, лингво-мәдени құзыреттілікті, коммуникативтік құзыреттілікті талап етеді. Аудармашы сөз сөйленген тілдегі сөйлемнің синтаксистік құрылымын жедел қабылдап, оны аударылатын тілдегі баламалы синтаксистік құрылыммен тыңдаушыларға жеткізуі керек. Бұл ретте З. Ахметжанованың аудармашының екі тілді тамаша біліп, еркін сөйлеп қана қоймай, ол тілдердің грамматикалық жүйелері арасындағы ұқсастықтар мен айырмашылықтарды білуі қажеттігі туралы пікіріне қосыламыз.

Кезекті аударма мен ілеспе аударманың орындалуында да, аудармашы организміне түсетін психо-физиологиялық салмақта да, адам бойындағы қабілеттерді жұмылдыруды қажет етуде де бір-бірінен айырмашылығы көп.
Кезекті аударма мен ілеспе аударманың түрлері
Кезекті аударманың түрлері Ілеспе аударманың түрлері Бір жақты кезекті аударма – сөз сөйлеушінің сөзін бір тілден екінші тілге (мысалы қазақ тілінен орыс тіліне) аудару. Тыңдай отырып аудару – аудармашы шешеннің тыңдауыш арқылы келіп түскен тікелей аударады. Ілеспе аударманың ең көп тараған түрі. Екі жақты кезекті аударма – сөз сөйлеушінің сөзін бір тілден екінші тілге және керісінше аудару. Қағазға қарап отырып ілесе оқу. Аудармашы сөйленетін сөздің жазбаша мәтінін алып, баяндаманы оқып тұрған шешенмен бірге оқып шығады. Фразалық кезекті аударма – сөйлеушінің сөзін оның әр сөйлемі аяқталған соң бір тілден екінші тілге аудару. Баяндамашының қағаздан оқи тұрып, арасына түсініктеме жасайтын сөзін қағаздан көзбен оқи отырып , түсініктемелерді қоса аударма жасау. Абзацтық-фразалық кезекті аударма – сөйлеушінің сөзін оның белгілі бір ойды тұжырымдайтын әр сөйлемі (абзацы) аяқталған соң бір тілден екінші тілге аудару. Сатылап аудару. Аудармашы шешеннің тілін білмейтін кезде аралық аудармашының (реле-тілдің) көмегімен ілеспе аударма жасау. Халықаралық конференцияларда жасалады. Тақырыптық кезекті аударма –белгілі бір тақырыпты баяндайтын мәтін аяқталған соң оны екінші тілге аудару (бүгінде өте сирек кездеседі). Қағаздан оқылып жасалған баяндаманы тыңдау арқылы ілеспе аударма жасау. Ілеспе аударманың ең күрделі түрі болып саналады.