Мұғалжар тауының климаты және ішкі сулары

Мұғалжар желі - Мұғалжар тауы атырабындағы дауылды жел. Мұғалжар желінің әсері Батыс Қазақстан, Атырау облыстарында және Ақтобе облысында жерінің оңтүстігінде байқалады. Жел осы өңірге солтүстік батыс және батыстан келетін циклонға Арал теңізінің солтүстік - шығыс жағалауындағы ойпат ауасының сорылып тартылуынан және өте кең аймақтағы орографиялық элементтердің әсерінен кейде күшті дауылға айналады. Шығыс, оңтүстік - шығыс бағытта соғатын желдің жылдамдығы 20 — 30 м/с, кейде 50 м/с-ка жетеді. Мұндай жел жылына 30 шақты рет қайталанады. Көбіне Қазақстан жеріне Сібір антициклоны (каңтар наурыз және қараша — желтоқсан айларында) қарлы боран әкеледі, ал көктемде жауын-шашынның көбірек түсуіне әсер етеді.
Мұғалжар тауы - Оралдың оңтүстік жалғасы, Ақтөбе облысы аумағында. Солтүстіктен оңтүстікке қарай 400 км-ге созылып жатыр. Ені 200 км-дей. Орташа биіктігі 300 м, ең биік жері — Үлкен Боқтыбай тауы (657 м). Солтүстігінде жіңішке бұйрат түрінде басталып, әрі қарай бір-біріне жарыса орналасқан екі қатар тізбекке бөлінеді. Олардын арасын беті сәл белесті ойыс бөледі (ені 15 — 20 км). Жоталар кей жерлерде бір-бірімен төбелер жүйесі арқылы жалғасады. Аралық өңірде девон мен тас көмір дәуірінің құмтас пен әктас жыныстары таралған. Жоталар кембрийге дейінгі және палеозойлық кварцит, кристалдық тақтатас, гнейс, гранит, т.б. жыныстардан құралған. Батыс Мүғалжар, немесе Бас жота бір-бірімен тіркесіп, меридиан бағытында созылатын жеке қырқалар тізбегін түзеді. Онтүстік бөлігі биік жөне қатты тілімденген. Шығыс Мұғалжар тауы аласа, төбесі тегіс шоқылар тізбегі түрінде. Солтүстік бөлігі айқын тау сипатында, оңтүстікке қарай бірте-бірте аласара береді де маңайындағы жазықтан аз-ақ көтеріліп тұратын аласа төбеге айналып кетеді. Мұғалжар тауының 48° с. е. маңында аяқталады, одан оңтүстікте абстракциялық биіктігі 250 м-ден аспайды. Мұғалжар тауының Ырғыз өзені салалары арасындағы суайрықты құрайды. Солтүстікке қарай Ор өзені ағып шығады. Климаты тым континентті, кысы суық, қар жамылғысы жұқа. Қаңтардың ортасында температурасы -15 — 18°С. Жазы ыстық, құрғақ, шідденің орташа температурасы 21 — 25°С. Жылдық жауын-шашын мөлшері 200 — 250 мм. Солтүстік бөлігінің қиыршықты тастақ даласында боз, бетеге, сұлыбас өскен. Оңтүстікке қарай астық тұқымдасты жусанды шөлейтке ауысады (бетеге, жусан, т.б.). Жыраларда анда-санда қайың, көктерек, тал, мойыл кездеседі. Қатты тау жыныстары жер бетіне шығып жататындықтан өңір егін егуге қолайсыз. Егіншілікке пайдалануға жарамды жерлер тек аңғарларда ғана кездеседі. Жер асты суының қоры мол. Мұғалжар тауының қойнауында мыс, никель, марганец, сирек металдардың, фосфорит және тас көмірдің кен орындары барланған. Олардың кейбіреулері (никель, фосфорит, т.б.) өндірілуде.
Мұғалжар тауында өзен, көл, мұздықтар мен жер асты суының таралуы және олардың деңгейлік ерекшеліктері ең алдымен климат факторларына, жер бетіне түсетін жылу мен ылғаддың арақатынасына тәуелді. Су қорларының ішінде, әсіресе, өзен және көл ағындарының маңызы аса күшті. Бірақ көпшілік өзен-көлдердің деңгейлері үнемі күрт ауытқып отырады: кей жылдары су мөлшері қалыпты орташа деңгейден 2—4 есе артық болса, қуаң жылдары көптеген айдындар мүлдем құрғап қалады. Аридтік аймақта жайласқан Қазақстанның маңызды табиғи қорларының бірі — жер асты суы. Су қорлары кең-байтақ аумакта біркелкі таралмаған.
2.2 Мұғалжар тауының табиғат зоналары
Мұғалжар тауының дала зонасы орманды даланың оңтүстігінде рес-публика жер көлемінің 20%-нен астамын алып жатыр. Дала зонасына Батыс Сибирь ойпатының оңтүстік ше-ті, Торғай үстіртінің солтүстігі, Мұғалжар бүтіндей дерлік, Жалпы Сырттың етегі, Каспий бойы ойпаты-ның солтүстік шеті, Сарыарңаның солтүстігі және ор-талығының біраз бөлігі кіреді. Бұл зона екі подзонаға бөлінеді: 1) оңтүстік (гумусі аз) қара топырақты, бозды-әр түрлі шөпті дала, 2) қоңыр-каштан топырақты, бозды-бетегелі дала.
Бозды-әр түрлі шөпті дала дала зонасының солтүстік жартысын алып жатады. Мұнда алдыңғы зонаға қарағанда климат өте континентті келеді. Орташа жылдық атмосфералық жауын-шашынның мөлшері 250—300 мм, жазы біршама ыстық, июльдегі орташа температурасы 20—22°. Қысы қатты.
Далада қара және қоңыр сарғылт топырақ тараған. Ойыс жерлерде, әсіресе қазан шұңқырларда, тұзды топырақтар кездеседі. Тұздану үлкен ала-құлалықты тудырады. Атмосфералық жауын-шашынның азая беруіне, буланудың көбеюіне және температура амплитуда-сының өсе беруіне байланысты сортаңдар оңтүстікке және шығысқа қарай арта береді.
Өсімдік жамылғысы әр түрлі шөпті-дақылды формациядан құралады. Дала зонасы шөп өсімдіктеріне бай, мұнда боз, бетеге, атқонақ, еркек шөп, кермек (қаңбақ) басым.
Ойпаңдарда және ылғалды жерлерде мынадай өсімдіктер тараған: жатаған жоңышқа, сибирь анары, жібек тәріздес жусан, дала қарабасы. Бозды-бетегелі дала дала зонасының оңтүстік бөлігін алып жатады. Мұнда климат анағұрлым құрғақ. Сондықтан бұл подзонаны кейде құрғаң дала деп те атайды. Оның копшілік жерінде жылына 250—275 мм ғана жауын-шашын түседі. Жауын-шашынның макси-мумы алдыңғы подзонаға қарағанда ертерек түседі. Июльдегі орташа температура 22—24°, қысы қатал, қары аз болады.
Мұғалжар тауының топырақ жамылғысы қоңыр-каштан топырақ, гу-мус горизонтының қалыңдығы 35—45 см. Бұл топырақтардың карбонаттығы жоғары. Ойпаңдар мен ылғалды жерлерде олар бірсыпыра тұзды болып келеді де сортаңдар мен және сормен кезектесіп отырады. Сортаңды жерлер тыңайтқыш қолдануды қажет етеді. Мұғалжар тауының өсімдік жамылғысы негізінен бозды-бетегелі формациядан тұрады, олар: шашақты боз, жіңішке жапырақты боз, бетеге және сұлы өлең шөп, бандалы т. б.
Мұғалжар тауының дала өсімдіктерінің ішінде шай қурай, шай шөп, түйін шөп, итмұрын сияқты дәрі-дәрмектік өсімдіктер де өседі.

Ұқсас жұмыстар

Мұғалжар тауына физикалық – географиялық сипаттама

Мұғалжар тауы

Қазақстанның физикалық географиясы

Урал тауының физикалық географиялық сипаттамасы

Жоңғар алатауына физикалық – географиялық сипаттама

Қазақстанның географиялық орны, ірі физикалық георафиялық нысандарына қысқаша сипаттама

Жоңғар Алатауы

Қазақстандағы ірі физикалық – географиялық аудандар

Қазақстанның климаты, биологиялық сулары және рекриациялық аудандар

Әлем-дүниесі

Аурудың тұрақтылығы және даму себебі