Еуропаның батуы
XX ғасыр соңында өз үстемдігін жүргізіп келген КСРО күйреді. Кеңестік Одақ күйрегеннен кейін Қазақстан Рсспубликасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың бастамасымен Еуразиялық Одақ жөніндегі идеяның өмірге келгені аян. Еуразиялық идея өзінің бітім-болмысы түрғысынан мүлдем жаңа ой ма ? Тарих көрсетіп отырғандай- жоқ сонау 20-30 жылдары орыс эмигранттарының арасында кеңінен таралған қоғамдық-саяси және идеялық қозғалыстардың бірі — еуразиялық қозғалыс еді. Міне, сондықтан да орыс еуразияылығының идеяларының негізіне қарап, оның қажетті және қажетсіз тұстарын ой елегінен өткізе сараптап, бүгінгі ахуалмен екшелеп, қайсыбір идеялық жағынан зиянды ой пікірлерге баға беру өзекті мәселелердің бірі болып табылады.
Қоғамдық ой ретінде XX ғасырдың 20-30 жылдары арасында орыс эмиграциясының тарихи-философиялық ағымын өмірге келтірген еуразияшылдардың идеясы бүгінде таза тарихқа айналып отыр. Соңғы кезде президенттер, саясатшылар кенеттен «еуразиялық кеңістік» жайлы көп айтатын блды. Бұрынғы Кеңес Одағының көптеген жерлерінде еуразиялық орталықтар мен комитеттер ашылды. Еуразия институттары, оның баспа сөз органдары құрылып, еуразиялық көзқарасты насихаттау жолға қойылды.
Еуразиялық кеңістік жайлы айтар алдын оның тарихи негіздеріне қатысты ой-пікірлеріміз бен оған тікелей байланысты, белгілі бір түсініктер аясындағы мәндерге иек артар мәселелерге тоқталғанымыз жөн сияқты.
Осы бір бағыттың шығу, қалыптасу кезеңі жалпы эмиграциямен тығыз байланысты болғанымен, оның тарихи көзқарас ретінде бастауларын кейінгі славянофильдік идеялардан алатыны шындық.
Әрбір идеялық ағымның белгілі бір негізі болатыны, оның идеялық-теориялық қайнар көздері мен әлеументтік-тарихи себептері өзара тығыз ұштасып жататындығы баршаға мәлім. Орыс еуразиялығына да түрткі болған 1904-1905 жылдардағы орыс-жапон соғысы мен 1905-1907 жылдардағы алғашқы орыс төңкерісі деуге негіз бар. Ол аз болса, бірінші дүние жүзілік соғыс орыс зиялы қауымның батысқа деген «ләпбайлық» көзқарасын өзгертіп, олардың шығысқа бұл жолы басқа көзбен бет бұруына тікелей әсерін тигізді. Басым көпшілігі 1917 жылдың Ақпан және Қазан төңкерістерін қабылдаудан бас тартқан орыс зиялыларының едәуір тобы еді. Ресейдің болашағы хақындағы жаңа идеялар мен жолдар іздеуге кірісіп кетті. Еуразиялықтың осы ізденістер жемістерінің бірі екендігіне шүбә жоқ.
Қоғамдық мүдделер мен саяси пікірталастар алаңынан ешқашан ғайып болмай, осы идея әрдайым Ресей қоғамының өтпелі кезендерінде, дағдарыс замандарында, елді одан әрі қалайша дамыту шешімі жайлы мәселе қойылғанда, әлеуметтік және саяси құрылымдарды түбегейлі өзгертуге қажеттілік туған сәтте өзіне ерекше назар аудартып, жаңаша мәнге ие болды.
Соңғы жүз жылдықтың алғашқы жылдары пайда болып, кейін мәнін жоғалтқан еуразияшылдық идея енді қайта тарих сахнасына шыға бастады. Алдымен XIX ғасырдың 70-ші жылдары (Н.Я.Данилевский және т.б.), кейін XX ғасырдың 20-30-шы жылдары (еуразиялық идеяның жолын ұстаушы орыс эмигранттары) және XX ғасырдың соңында Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев және осы идеяны қолдайтындардың қатары. Осы үш кезеңді не біріктіреді деген сауал қойалық ?.Бірінші кезең. XIX .ғасырдың үшінші ширегі. 1861 жылғы шаруалар реформасынан кейінгі уақыт. Бұл уақыт қолайлы даму жолында алға қойылған өте маңызды мәселелер, ұлттың мәні мен оның мәдениетінің ерекшелігі, қоғамды реформалаудағы мақсат болып табылады. Ресейдің болашаққа сеніммен баруы жолында және бұл болашақтың бейнесі қалай болатындығын білу үшін орыс зиялылары өмірге бейімді және мықты негіз табуға әрекеттенді.
Екінші кезең. XX ғасырдың 20 жылдары — көне әлемнің күйреуі, үлкен өзгеріс, төңкеріс уақыты. Дін адамдары, ақсүйектер, зиялылар жойылды немесе елден кетуге мәжбүр болған орыс эмигранттарының әлеуметтік-философиялық қозғалысы болды. Осы қозғалыстардың негізін қалыптастырушылардың бірі князь Н.С.Трубецкой оның пайда болуын былай түсіндіреді: «Біз айтып жүрген «орыс мәдениетінің» кенеттен құлауының куәсі болдық. Мұндай тез күйреу көпшілікті таң қалдырды және бұл құбылыстың себебін анықтауда көпшілігін ойландырды» 1 . Діндар философ Г.В.Флоровский 20-шы жылдары еуразияшылдарды: «Біз үшін бірінші және ең бастысы- тарихи трагизмнің көрінуі. Ал бұл көріністі көрмейтіндерге және көруді қаламайтындарға қарсы тұруымыз керек» 2 деп сипаттап жазды.
Орыс эмигранттарының негізгі ойлары Ресейдің гүлденуіне алып келетін «жетекші жолды» іздеу еді.
Үшінші кезең. Бұл XX ғасырдың соңғы онжылдығы, КСРО-ның құлауы, коммунизмнің күйреуі, бұрынғы одақ республикаларын ұлттық және сеператистік ұмтылыстың өсіуі. Бұл кезеңнің «жетекші жолын» іздеуде кезінде бір мемлекет болған халықтардың болашақтағы басты мақсаты — еуразияшылдық.
Еуразияшылдыққа ғылыми тұрғыдан әсер еткен ғылыми және саяси бағыттағы ғалымдар Вл.Соловьев, А.П.Щапов, В.О.Ключевский, П.Б.Струбе, Н.А.Бердяевтар өз еңбектерінде осы идеяның сан салалы мәселелерін жан-жақты талдап қарастырды. Еуразияшылдардың негізгі еңбектері Батыста жарық көрді. Еуразияшылдықтың алғашқы зерттеулері деп Н.С.Трубецкойдың 1920 жылы Софиядан шыққан «Европа және адамзат» атты кітабын айтуымызға болады. Кейіннен еуразиялық доктринаның: «Исход к. Востоку», «Предчувствия и свершения» (София,1921 ж. 1 кітап), «Евразийство. Опыт систематического изложения» (Париж- 1926 ж.) және т.б. еңбектері мен зерттеулері дүниеге келді. Еуразиялықтың белгілі-ау дейтін өкілдерінің қатарында жоғарыда аталған Н.С.Трубецкойдан басқа П.П.Сувчинский, Г.В.Вернадский, В.Н.Ильин, Н.Н.Алексеев пен Л.П.Карсавин және т.б. бар еді. Еуразиялықтарға Ф.М.Достоевский, Н.Я.Данилевский, Вл.Соловьев пен «»словяндық мәдениет» емес «славяндық тұрандық» мәдениет туралы сөз қозғайтын К.Н.Леонтьевтердің қайсыбір идеялары әсерін молынан тигізді. Оларға белгілі бір түсінік аясында Батыс ойшылдары да азық болғандығы, оның ішінде Батыс өркениетін сынап-мінеп, артында «Еуропаның батуы» еңбегін қалдырған О.Шпенглердің де бар екені күмәнсіз. О.Шпенглер «Еуропаның әлемнен географиялық бөлінуі еш ақылға қонбайды»-дейді 3 . Шынында да Еуропа мен Азия арасында табиғи шекара жоқ. Орал жотасы екі әлемнің арасын бөліп тұратындай шекараға жатайды.
Еуразияшылдардың пікірінше, таза географиялық мағынада Еуропа түсінігі батыс және шығыс Еуропаның жиынтығы ретінде мағынасыз және қисынсыз. Батыста, егер географиялық суреттеме жағынан алсақ, жағалауларының дамуы өте бай, құрлықтың түбекке айналуы байқалады; Шығыста тұтастай құрлықтық алқап, ол теңіз жағалауларынан бөлшектеніп тиіп қашып қосылады; Батыста тау, жота, ойпаттардың күрделі үйлесуі білінеді; Шығыста негізінен орасан жазық, тек қана шет жағынан таулармен шектескен, климаты жағынан — батыста теңіздік климат, жаз бен қыстың арасында аз ғана айырмашылық бар; шығыста бұл айырмашылық бірден байқалады: ыстық жаз, қытымыр қыс. Шындығына келгенде, еуразияшылдар «беломоркавказдық» деп атайтын шығыс-еуропалық жазық өзінің географиялық табиғаты жағынан батыс Еуропаға қарағанда шығысырақ жатқан Батыс Сібір және Түркістан жазықтарына жақындау. Аталмыш үш. жазықтың өздерін бір-бірімен бөліп түрған қыраттармен бірге (Орал таулары және Арал-Ертіс су айрығы) және оны шығыстан, оңтүстік-шығыстан және оңтүстіктен (орыс Қиыр Шығысының, Шығыс Сібірдің, Орталық Азияның, Парсының, Кавказдың, Кіші Азияның таулары) көмкерген таулармен ерекше бір әлемді көз алдыңа әкеледі, бұл өзінің батысы, сондай-ақ оңтүстік шығысы мен оңтүстігінде жатқан елдерден географиялық жағынан бөлек, біртұтас әлем. Егер оның біріншісіне «Еуропа» екіншісіне «Азия» атын тілесек, онда ортадағы аралық әлемге «Еуразия» атын берген жөн. Ескі әлем жерлерінің негізгі алабынан бұрынғыдай екеу емес, үш материк бөліп алу еуразияшылдар үшін «жаңалық»емес, ол жөнінде ертеде орыс географтары өз еңбектерінде айтып өткен. Еуразияшылдар бұл тұжырымдаманы шиеленістіріп жіберді және қайтадан «көрінген» материкке, яғни бұрынғыда Ескі әлемнің барлық жерлерінің негізгі алабына, ескі «Еуропа» мен «Азияға» жататын жерлерге жаңа ат қойды.
Еуразия дүниенің екі бөлігінен Еуропа мен Азиядан құралатын жер шарындағы ең үлкен материк. (Еуразия деген ұғымды 1883 жылы австриялық ғалым Э.Зюсс енгізді) Еуропа мен Азия дүниенің жеке бөліктері ретіндегі дәстүрлі табиғи-тарихи даму жолында талай рет өзгерді. Қазіргі шартты шекара Орал тауының шығысының етегі мен Жем өзені бойынан Каспий теңізіне дейін, одан ары Кума және Маныч өзендерін бойлай Донның сағасына дейін кетеді. Жері 53,4 млн км кв (бүкіл құрлықтың 37%-ы), оның 2,75 млн км кв жуығы аралдар. Еуразияда 290 млн адам өмір сүреді және 170 ұлт өклдері бар. Евразияның материктегі қиыр шеттері: солтүстігінде — Челюскин мүйісі, оңтүстігінде Пиай мүйісі, батысында Рока мүйісі, шығысында Джнев мүйісі. Негізінен солтүстік жарты шарда, тек оңтүстік-шығысындағы біраз аралдары ғана Оңтүстік жарты шарға өтеді. Еуразияны 4 мүхит — Атлант, Солтүстік мұзды, Үнді, Тынық мұхиттары және шеткі теңіздер қоршап жатыр. Оңтүстік батысында Гибралтар бұғазы, Жерорта және Қызыл теңіздер. Еуразияны Африкадан, Солтүстік-шығысында Австралия мен Азия аралығындағы теңіздер Австралиядан бөледі.
Ал енді еуразиялықтың көтерген басты-басты мәселелері турасында қысқа түрде шолу жасасақ. Алғашқы мәселе — Батыс пен Шығыс және онымен тығыз байланыстағы православие мен католицизм. Батыстың ең ұлы жетістігі — ғылым мен техника. Алайда, еуразияшылдардың ойынша, бұл жетістік дін мен ізгіліктің жұтаңдығына алып келді. Ізгілік пен дінді экономика қанауда. Гуманизм де экономизм мен қатар орнында тұр, себебі ол адамды құдайдан бездіріп, тек күйкі тіршіліктің бұғауымен шырмалап тастады. Сонымен қатар рационамизм (парасаттылық) да Батыстың күнәсі. «Батыс еуропалық әлемді Шығыстық әлемнің ауыстыратынына ешбір күмәніміз жоқ» 4 дейді олар.
Дін жөнінде мәселе қозғай отырып, еуразиялықтар, Батыс («роман») мәдениетінің негізгі католицизм екендігін және осы діннің орталық идеясы күнә мен қылмыс маңына шоғырланғандығын тілге тиек етеді.
Екінші бір өзекті мәселе, Еуразия мәселесі. Олардың пікірінше, дәстүрлі Батыс Еуропа, Шығыс Азия деген бөлулер шындыққа жанаспайды. Еуропа мұхитқа шығар жолы бар — Батыс Еуропа. Азия -Азияның Оңтүстігі мен Шығысы (Қытай, Үндістан, Шығыс Сібір т.б.). Ал Еуразия болса, ол Еуропаның континенталды бөлігі мен Азия. Үш жазық осы Еуразияға жатады, олар: шығысеуропалық, батыссібірлік және Түркістан жерлері. Дала, Еуразиялықтардың ойынша Еуразияның жүрегі де, басты тірегі де. Даланы кім билесе -бүкіл Еуразияны сол билейді. Мұны кезінеде Шыңғысхан қандай сәтті түрде шешкен болса, Ресей империясы да осы бағытта, КСРО-да осы бірігу миссиясының жемісі болып табылады. Ал этикалық құрам мен мәдениеттке келер болсақ, Еуразия территориясында славяндар ежелден-ақ «тұран халықтарымен» аралас-құралас болып кеткен. Жалпы славяндар, Батыстан гөрі Шығысқа- бір табан жақын дейді еуразияшылдар. Еуразия кеңістігінде тұратын халықтар рухани жағынан бір-бірімен бірігіп кеткені соншалық, осы байланыстарды жасанды түрде жою оларды әлемдік мәдениеттің шалғай шетіне көп уақытқа лақтырып тастаумен бірдей. Мұндай тағдырды ешкімнің қаламасы белгілі. Еуразияшылдардың ойынша Ресейдің қасіретке бату себебі оның билеуші қауымы еуразиялықтың мәнін түсіне алмай, Батыстың әсеріне қатты түсіп кеткендігінде. Және де олардың үйғарымынша, «ирандық фанатизм»әсері тиген түріктер католиктік Батыстан да сол бір қатерлі XIII ғасырда орыстарды монғолдардың жаулап алғаны дұрыс болды. Өйткені «өзгелердің діндеріне түсіністікпен қарап, қолдарын сұқпаған татарлар, ең бастысы, бүған дейін қырықпышақ болып өзара қырылысып жатқан орыстардың болашақ мемлекеттілігінің іргесін қалауға сүбелі үлес қосты. Орыстар татарлардан мемлекеттік қүрылыстың әкімшілік, әскери іс, финанс жүйесінен бастап, хат-хабар жеткізу тәсілдеріне дейін қабылдап алды, өз керектігіне жаратты. Алайда оның ішіндегі ең қүндысы, ол — мықты мемлекеттік идеясы еді.
Славянофилдердің көсемдерінің бірі А.С.Хомяков орыс мәдениетінің «тұрандық» элементтері жөнінде айтып, тіптен Русьті моғолдардың бағындыруы орыстар үшін бақыт болды дейді және оған қоса Ресейдің болашағын тек Шығыспен байланыстырады.
Татар-монғолдар мен бірге, дейді олар, орыс ұлтының тарихында жаңа дәуір басталды. Сайып келгенде, Куликова шайқасынан соң ешқандай татар үстемдігі жойылған жоқ, бар болғаны Орда ханының ставкасы бейбіт жолмен Мәскеуге көшті. Мәскеу патшасы — сол ханның өзі, өйткені билік түрі — татар-монғолша. Міне осы тұрғыдан еуразиялықтар Ресей тарихын «Петрге дейінгі» және «Петрден соң» деп екіге бөліп қарайды. Әрине Петр Ресейді Батыс үлгілік әскери державаға айналдырды. Дегенмен, ол оны орыс қоғамының «жоғарыдағыларының» орыс мәдениетінен қол үзуі арқылы жүзеге асырды. Осы кезеңнен бастап «жоғарыдағылар» мен «төмендегілер» арасындағы қайшылықтар тарих сахынасына шығып, мұның өзі кейннен болашақ түрлі түрлі революциялық төңкерістерге ұйытқы болды. Шынында да «төмендегілер», негізінен, Шығысқа бұра тартса, «жоғарыдағылар» Батысқа тамсана көзін тігеді.
Еуразиялықгың қозғалыстың бастау алуына негіз болған «Исход к Востоку» жинағы белгілі лингивист, Прага лингивистік үйірмесінің ұйымдастырушыларының бірі Н.С.Трубецкой, сондай-ақ П.Б.Струвенің шәкірті әрі аспиранты географ, экономист П.Н.Савицкий, діндар философ Г.В.Флоровский, музыкант танушы П.П.Сувчинскийлерді бір арнаға тоғыстырады. Бұл жинақ София еуразиялық қатысушылардың әңгімелері мен пікірталастарының нәтижесі деуге болады. Шын мәнінде «Исход к Востоку» жинағы оған қатысушылар пікірлерінің әрқилы екенін байқатты. Осы жерде еуразияшылдар Ресейді қалай «емдей» аламыз, мемлекеттік құрылыста ма, жоқ әлде православиелік рухты жандандыру керек пе, Шығысқа бет бұрудың қажеттілігі неде деген мәселелер төңірегінде ой қозғады. Дегенмен еуразияда бір орталыққа бағынған күшті идеократиялық мемлекет құру және Шығысқа жөнелу идеясы еуразияшылдарды әрдайым толғантып отырды.
Белгілі еуразияшыл П.Н.Савицкидің жинаққа енген «Поворот к Востоку» атты мақаласында Ресейдің өзі де енді «Шығыс» емес пе ? Русьтен тамырында хазар немесе .қыпшақ, татар немесе башқүрт, мордова немесе чуваш қаны араласпаған адамды таба аласыз ба ?. Қарапайым орыс бұқарасы «Шығыстың жай халқын өзіне жақын тартатынын байқаймыз, православиеліктің көшпенділермен ағайындасуы Ресейді шындығында православиелік-мұсылмандық, православиелік-буддистік елге айналдырды»- деп жазған болатын. 5
Еуразияшылдардың ірі теоретигі княз Н.С.Трубецкой орыстарды бөлек, яғни Ресей әлемдегі басқа халықтар тағдырынан жеке алып қарауға болмайтындығын ескертті. Ол бұрынғы Ресей империясында тұратын бүкіл халықтың атынан мақтанышпен былай деген еді: «Бізді жаратқан және қоршаған мәдениетпен, өмірмен біте қайнаса отырып, біз өзімізді еуразиялық деуден тайынбаймыз» 6 -дейді еуразияшылдар.
Кезінде Ресей Шығысқа қарай шекарасын кеңейтіп, көршілес мемлекеттердің жерлерін бірінен соң бірін тартып ала бастағанда, еуразияшылдар бұл империалистік жаулап алу соғыстары емес деп қателесті. Еш байқалмай, ешқандай ұрыс-керіссіз орыс мемлекеттерінің жері монғол империясының көлеміне жеткен болатын.
Еуразияшылдар үшін Шығыстың мәні неде деген мәселенің өте күрделі екені мәлім. Мүмкін, ол Петр І-ші патша әбден еуропаландырған Ресей — Еуразияның болашағымен байланыстырған геосаяси есеп болар ? Дегенмен де, еуразияшылдар роман-германдық Батыспен бүкіл байланысты үзіп, өздеріне тән максимализммен «Шығыс әуеніне» бауыр басқаны шындық, бұл орыс тарихындағы «тұран-татар» тұжырымынан да көрініс тапты. Шығысқа бет бұруға талай тарландар қарсы болғанымен (А.Кизеветтер, П.Милюков, П.Рысс, П.Струве), оны жақтаушыларда жеткілікті еді.
Еуразияшылдардың Шығысқа қарай «бүйрек бұруына» күмән келтіретіндер әрдайым ұлы державалық орыс мемлекеттігі мәселесін ойдан шығармай, көне Ресей империясының шекарасында эстетикалық Еуразия бірлігін (мұхиттан мұхитқа дейін) қарауға тырысты, сондай-ақ оның шекарасын Монғолия мен қытайлық Түркістанды қосу арқылы ұлғайтуды да көздеді. Кей кезде бұл ойлар геосаяси қиялды да еске түсіреді. П.Н.Савицкидің сөзімен айтқанда, еуразияшылдар өздерін «жалпы еуразиялық мемлекеттік идеясының қызметкерлеріміз» 7 деп сезінді. Мүмкін, Г.В.Вернадскийдің: «Біз Азиядағы жаулап алушы емеспіз, Еуразиядағы өз үйіміздеміз», 8 -деген сөзі еуразияшылдардың Шығысқа алғашқы қарым-қатынасын білдіретін болар. Қанша дегенмен де, еуразияшылдардың да, орыс эмигрант қауымының да Шығысқа көзқарасы әртүрлі болды: олардың брі Шығысқа жөнелу идеясына жан-тәнімен қарсы болса, екінші біреулері оны қуанышпен қарсы алып, қолдау көрсетті.
Еуразияшылдардың Шығысқа қарым-қатынасы ерекше еді, олар орыс қоғамының көз алдында, Ресейдің шеткері азиат халықтарының жаңа көкжиектерін ашып, жаңаша көзқарас қалыптастыруға мүмкіндік туғызды. Сөйтіп, алғаш рет «Тұран» көшпелі әлемін Ресей тарихына енгізгендер қатарына қосылды. Олар осы тарихқа Ресей мен Шығыс қарым-қатынастары, шығыс славян мен «тұрандықтар», «орман» мен «дала» призмасы арқылы қарағандар еді Ендігі жерде Ресейдің азиаттық бөлімінің халықтары Ресей игерген кең-байтақ даланың тарихындағы белсенді, қозғалыстағы күшіне айналды. Еуропа мен Азияның қарым-қатынастары жайлы, Ресейдің өзіне тән ерекше жолы жайлы ойлап, жазып жүрген славянофильдер өздерінің Батысқа қарсы көзқараста болуына қарамастан, Шығысқа дегенде еуропацентристер болып қала берді. Еуразияшылдардың еңбектерінде әрдайым көшпелілер әлеміне жақын тартып, сағынған сезімі барлығы, Шығыс тілі, фольклоры, діні, көшпелілердің тарихына шынайы қызығушылығы болғандығы айқын байқалып тұр. Шындығында, Шығыс Ресеймен біте қайнасып кеткен болатын, ол орыс рухани өмірінің ажырамас бөлігі десек те келеді.
Еуразияшылдар Ресейдің ерекшелігін, басқа еуропалық мемлекеттерге ұқсамайтындығын таныды: бұл Еуропа да, Азия да емес, өз алдына жеке, біртұтас,органикалық әлем болатын. Ол славяндық пен Еуропада шекара арқылы бөлінген, сондай-ақ Азиядан, жекелей алғанда, Қытай мен Үндістаннан да өзгеше. Ресей «Еуразия» жерлерінің негізгі жерлерін жайлайды, оның жерлері ескі материктің арасында бөлшкетенбей, дұрысында үшінші және жеке материк құрайды деген қортындының тек географиялық мағынасы бар деу жансақтық. Сондай-ақ «Еуропа» және «Азия» түсініктеріне кейбір мәдени-тарихи мағына беруді нақты «еуропалық» жөне «азиаттық-азиялық» мәдениет деп түсінеміз, сонда «Еуразия» белгісі сығымдалған мәдени-тарихи сипаттама мағынасына ие болды. Бұл белгілеу Еуразия халықтарының мәдени тұрмысына өзара тең дәрежеде әртүрлі мәдениетінің элементері кіргенін байқатады.
Еуразияшылдар — жаңаша ойлау мен өмірдегі жаңаша бастаманың өкілдері, олар соңғы онжылдықта бастан кешкендерді, өмірдің мәнін айқындайтын мәселе мен қарым-қатынастарға жаңа көзқарас негізінде жұмыс істейтін қайраткерлер тобы. Еуразияшылдар өздеріне дейін үстемдік еткен көзқарастар мен өмір құбылысын түбірімен қайта қүруға да жаңа бір қырынан келіп, өзінше дүние таным қалыптастырды. Сонымен бірге еуразияшылдар бүкіл әлем жайлы жаңа географиялық және тарихи түсінік қалыптастырып, өздері оған «еуразиялық» деп атау берді. Оның мәні, көне әлемнің құрамдас бөліктері- «Еуропа» мен «Азиянының» шекаралық аймақтарын шартты түрде «Еуразия» деп қарастыра отырып өз аттарын осыдан шығарды. Еуразия идеясы олардың еңбегінде ғылыми және философиялық негіздеуге ие болды, белгілі бір дәрежеде нақты ғылыми материалмен бекітілген ережемен байланысты теориялар, жүйелер мәртебесін қалыптастырды. Еуразияшылдықты дүниеге жаңа көзқарас, доктрина, жаңа тарихи-философия және мәдениеттің жаңа онотологиясын дүниеге әкелген қоғамдық-саяси қозғалыс деуге болады.
Еуразияшылдықтың идеология болғаны анық. Дегенмен, көптеген зерттеушілерді осы бір бұлтартпас айғақ еуразиялық доктринаның мәні мен нағыз мағынасын анықтауда қиыншылықтарға ұрындырады. Өте білімді және өз заманының салауатты ойшылдары болғанымен, осы бір прогресивті идеяны дүниеге келтірушілердің көпшілігі большевиктер билігіндегі отанынан шеткері жерге кетуге мәжбүр болды. Олар туған жерінен көз жазған, бірақ туған мәдениетінен ажырамаған эмигранттар еді.
Қазіргі таңда басты мәселе ұлттық татулық, ал ескі жараның аузын қайта ашпақшы болған: мұсылмандар мен христиандар, ақтар мен қызылдардың тарихи соғыс әрекеттерін қайта тұтануды көздеушілерге қарсы тұру керек. Еуразияшылдар және Вл.Соловьев ұлтаралық татулық, оны меңгеу үшін және адамзат санасына ұялату жолында мықты базис қалдырды. Қазақстан Республикасының Президенті. Н.Ә.Назарбаев «Еуразиялық Одақ» құру идеясы осы еуразияшылдардың жолын ұстануы мүмкін.
Ұлттардың бірігуінде Вл.Соловьев өте маңызды идеяларының бірі арадағы байланыстырушы халықты славяндар деп таниды. Біздің ойымызша арадағы байланыстырушы халық жалғыз славяндар емес түрік-славян халықтары деп таныған дұрыс.
Тарихи тұрғыдан бүгінде Еуразия идеясының салтанат құруы үшін белгілі-ау дейтіндей концепиялардың ішінен өзінің бар ішкі болмысымен оны игілікке жетелейтіндердің бірі — Л.Н.Гумилевтің «Еуразия ырғақтары» 9 атты, өкінішке қарай, аяқталмай қалған ғылыми зерттеуі. Магнитафон таспасында ғана қалған нақ осы еңбекте Еуразияның жергілікті көне тұрғындары ішіндегі ең көнесі түркілер екендігі айрықша айтылады. Сонымен қатар біздің пікірімзше, Ұлы Даланың немесе Еуразияның, Еуразиялық идеяның қайнар бастауларын 545-547ж.ж. тарих сахнасына шыққан, Бумын және Істемі хандар іргесін қалаған түркілердің қағанатынын көре білгеніміз лазым. Екіге бөлінгенше, жүз жылға жуық 539-645ж.ж. , бұл қағанат қазіргі Еуразияда салтанат құрып, өз гүлдену биігіне жеткені баршаға аян. Міне, нақ осы кезең- қазіргі «еуразиялық біртұтастық» сананың әлжуаз бүгінгі күн өрісінен түрде болса да бесіктен шығып «тәй-тәй» баса бастауы көрінуде,
Біз бүгін түрік-славян диологы тарихта шынайы еуразиялық мәдениетті, өнегелі рухани қатынасты құрған және де Еуропа мен Қытайды, Үндістан мен Парсыны байланыстырушы екендігін анық айта аламыз. Вл.Соловьевтің айтуымен байланыстырушы халықты методологиялық принцип тұрғысынан алатын болсақ, онда уақыттың өзгеруі, халықаралық қатынастардың шиеленісуі және қоғамдық инфраструктураның өзгеруі бұл сұраққа байланыстырушы бір емес бірнеше мемлекет, одақ немес бірлестіктер ене алады. Ал Қазақстан Республикасы жайлы айтар болсақ мұндай байланыстырушы миссияны белгілі бір жағдайда іргелес және рухани жақын мемлекеттермен болуы мүмкін. Қазақстан өзінің көп ұлттылғымен күшті. Бұл саяси этникалық қоғамның құрылуы тарихтан белгілі. Бұл жерде рухани бірлік негізінде саяси мәдениет кеңістігі қалыптасқан. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев «Біз осы бірлікті сақтауға және дамытуға тиістіміз, ал бұл бірліктің арасына іріткі салуға тырысқандарға қарсы қандайда болмасын көп күш жұмсауымыз керек» 10 - дейді Еуразияшылдардың бір тақырыбы болған осы идея бүгін біздің көз алдымызда іске асуда.
Қазақстан Республикасы Еуразия континентінің орталық бөлігінде орналасқан бірден-бір байланыстырушы мемлекет. Біздің мемлекетіміздің еуразиялық маңызы ол ең алдымен Батыс пен Шығыстың метоисториялық диалогы. Қазақстан Республикасы жерінде Менделеев элементтерінің барлығы кездеседі және жер асты қойнауындағы байлығы бойынша әлемде бірінші орын алады. Сонымен қатар мемлекетіміз екі әлемдік дін ислам мен христиан сенімінің тоғысқан жері және оның еурзиялық және жалпы адамзат өмірінде маңызы зор бай мәдениет орналасқан. Қазақстан Республикасы Еуропа мен Азияның сауда және транспорттық жолдарының қиылысы және де Қазақсатан Орталық Азия мемлекеттерімен байланыстырушы маңызды жол болып табылады.
Бүұл жерде жалғыз Қазақстан мен Ресей тағдыры емес бүкіл әлем тағдыры қолға алынуда. Осы мәселені шешуде біз еуразияшылдардың жетік идеяларынан таба аламыз. Еуразияшылдардың еңбегі осы идеяны шынайы өмірмен байланыстыруға әрекет жасау болып табылады. Еуразияшылдар бұл идеяның шынайлылығымен оның өрісі жайлы айтқан болатын. Бірақ еуразияшылдардың идеялары өз уақытында болмады. Оның себебін жоғарыда айтып өттік. Біздің көзқарасымыз бойынша дәл қазір еуразиялық идеяны қалыптастырудың уақыты келді. Ал бұл үшін орыс және қазақ еуразияшылдарының теориялық анализдері мен жемісті ойлары керек.
Бүгінде еуразияшылдар жөніндегі зерттеулер мен мақалалар некен-саяқ, оның ішінде Қазақстанда мүлдем жоққа дерлігі бәлендей талас тудыра қоймаса керек-ті. Бұл проблеманың әсіресе Еуразиялық Одақ турасында бастама көтерген Қазақстан үшін өзектілігі мен қажеттілігі ешбір күмән тудырмасына кепілміз. Өмірдің өзі тарихты жан-жақты, обьективті зерттеуге тыйым салушылықты ысырып тастап, өткендегі тарихи процестерді теориялық ой елегінен өткізіп, бізге дейінгілердің асыл қазынасын, кеңес-тұжырымдарын жүйелі түде зеттеуді талап етіп отырған шақта еуразияшылдық идеясына қайта айналып соғыуымыз кездейсоқ емес шығар. Қазіргі танда еуразияшылдық идеялардың негізіне қарап, оның қажетті және қажеттсіз тұстарын ой елегінен өткізе сараптап, бүгінгі ахуалмен салыстырып, қайсыбір идеялық жағынан зиянды ой-пікірлеріне баға беру, сөз жоқ, өзекті мәселелердің бірі болып табылады.
Мүмкін бұл бізге алып мемлекеттің ыдырауын, ұлтаралық араздықтарды, терең, бірақ әлі шегіне жете қоймаған әлеуметтік қиыншылықтардың сырын ашуға, тіпті, ұлттық идеямыздың діңгегін ұлығылауға көмектесер.
Бiрiншi дүниежүзiлiк соғыс. Дүниежүзiн қайта бөлiске салу
Тарих философиясындағы өркениет ұғымы
Тарихқа өркениеттік көзқарас
А. ТОЙНБИ өркениеттерінің пайда болуы мен дамуы тұжырымдамасының ерекшелігі
Корпоративтік киімдерді тігуді талап ететін компаниялар Корпоративтік киімдерді тігуді талап ететін компаниялар
КЕНИЯНЫҢ ТУРИЗМ ГЕОГРАФИЯСЫ
Теміржол цистерналары және су көлігінің цистерналары
Кептірілген терілерді тасымалдау
Жаһандану мен ұлттық мәдениет
Адам қаңқасының бөлімдері
Солтүстік Еуропаның монархиялық елдерін ата
Батыс Еуропаның дамыған мемлекеттерін ата
Еуропаның халқы
Еуропаның саяси картасы мен құрылымы
Қазақстан мен Еуропаның ипотекалық несиесін салыстырғанда, біздің елімізде ипотека неге қымбат