Қаратпалар туралы қазақша реферат

Қаратпалар туралы қазақша реферат

Қазақ сөз әдебі қорындағы қаратпалар сан жағынан алғанда аса мол, түр жағынан алғанда сан алуан. Олардың, негізінен, туыстық қарым — қатынасқа, таныс — бейтанысқа және әлеуметтік жікке байланысты айтылатын түрлері бар. Бір алуан сөздер өзінің тілдегі кәдімгі қызметінен тыс жүк арқалап, сөз саптауда қаратпаға көшеді.Олардың аражігін балаға түсіндіріп, орынды қолдануға үйрету керек. Мысалы, екінің бірі күнде қолданатын әке сөзін алайық.Ол, бірішіден, балалы болған ер адам дегенді білдірсе, екіншіден, баланың әкеге қарап айтатын қаратпасы.Ал, үшіншіден, әке сөйлеу тілінде өзінен жасы кіші адамға қарағым, шырағым деген мағынада айтылатын қаратпа. Туыстық атауларды мағынасына қарай дұрыс қолдану қажет екенін балаға жастайынан үйретіп, дағдыландыру керек. Себебі, жас өсіп келе жатқан сәби, біріншіден, кімнің кім екенін ажырата алады, екіншіден, баланың сөз әдебін қалыптастырады. Қазақ тіліндегі туыстық атауларды мағынасына қарай былайша топтап қарастыруға болатын сияқты:

1)Әке жағынан қандастық туыс атаулары: әке, шеше, аға, апа,әпке, әпше, тәте, іні, қарындас, сіңлі, баба, ата, әже, немере, шөбере, немере аға, немере апа, немере қарындас, немере іні, немере сіңлі, шөбере аға, шөбере іні, шөбере апа, шөбере қарындас.

2)Шеше жағынан қандастық туыс атаулары: нағашы, нағашы ата, нағашы әже, нағашы әпке, нағашы аға, нағашы іні, нағашы қарындас, жиен, жиеншар.
3)Некелік қатынасқа байланысты атаулар: жезде, жеңге, нағашы жеңге, нағашы жезде.

4)Құдандалыққа байланысты туыстық атаулар: құдаша, құда бала, құдағи, құда.

Бұл атауларды бүлдіршіндерге үйретуіміздің басты себебі жоғарыда айтып өткеніміздегідей туыстарымен қалай туысатынын біледі және қазіргі кездегі қалыптасқандағыдай аға, апай дей бергеннен гөрі осындай туыстық атауларды қолданса, енді бір жағынан жеті атаны білу ұғымымен де байланыстыруға болады және баланың тіл байлығы байиды. Бұл сөздер арқылы біз тек сәбидің тіл байлығының дамуына ғана әсер етпей, оның жеке тұлға болып қалыптасуына да өз деңгейінде жағдай жасаймыз.
Дәл қазір қалада тұратын қазақтар түгелдей әкесін папа, шешесін мама деп атайды. Аудан мен ауылдар, қыстау мен қыстақтарда тұратын қазақтардың арасында да бұл көрсеткіш тым жоғары. Тіпті шалғай ауылдардың тең жартысы мама мен папаға бауыр басып алғанын өз көзімізбен көріп, өз құлағымызбен естіп те жүрміз. Мұның сыртында туған әкесін батя , іні — қарындастарын братишка , сестренка , ата — әжесін дед , бабуля дейтін қазақтарда қисап жоқ. Ал осындай этикет нормаларының бұзылуы оның адамдар арасындағы қарым — қатынасты реттеу қызметіне нұқсан тигізеді. Осының салдарынан адамдар арасында түсінбестік пайда болып, ынтымақ, бірлік, сыйластықтың аса маңызды сапалары әлсірейді. Тіпті ұлттық санаға да іріткі түсе бастайды.

Халықтың жан дүниесінің , ұлттың ұлттылығының бір көрінісі — туыс атаулары. Бұлар — бізге ата — бабаларымыз тастап кеткен қасиетті тілдік ескерткіштер ғана емес, сонымен бірге әрбір жеткіншектің санасын ұштайтын ұлы ұғымдар. Әкемен , апамен тілі шыққан сәби ерте бастан өзінің осы сөзді тудырған халыққа қосақтаулы, осы сөзді дүниеге әкелген ұлтқа байлаулы екенін сезініп өтеді.

Өз ана тілінде апа, әке деген ыстық сезімге бөлейтін, адамның жан — дүниесін елжірететін сөз тұрғанда сәбидің аузына бөгде тілдің бөтен сөзін салып, құлағына сіңіре бастайтын өзіміз екенбіз.
Эмоциональды — экспрессивті бояулы тілдік бірліктерді көбірек қолдансақ сәбидің жүрегіне мейірім ұялатуға болады. Көбінесе кішірейту, еркелету мәнінде жұмсалатын -еке, -жан, -шым, -шім, -тай тәрізді экспрессивті қосымшалары жақсы көру, ерекше құрметтеу мағынасында жұмсалады: әкежан, әкетай, әкешім, әкей, ағеке, ағажан, ағашым, ағатай, ағай, шешежан, шешетай, көкежан, көкешім, көкетай т.б. Баланың, әсіресе, кішкентай сәбилердің жан сезіміне жақсы әсер етіп көңілін марқайтатын сөздер, тілдік амал — тәсілдердің тағы бір алуаны қозым, ботам, құлыным, ботақаным, қоңыр қозым, ақботам, айым, күнім, жұлдызым, шырағым, сәулем, жарығым тәрізді тәуелдік жалғауымен айтылатын қаратпалар деуге болады. Олар — эмотивтік қызметі аса күшті этикеттік құралдар. Ана нәрестеге ақ сүтін бере отырып, қозым, ботам, деп еміреніп отырады. Эмоциялық әсері күшті бұл қаратпалар, біріншіден, ана мен бала (сәби) арасында қарым — қатынас орнату үшін аса қажет. Адамның тынысы жан тұрмысына байлаулы. Жан шат болса, дауыс та шат болады. Қысқасы, ана баласының қасында үндемей отыруы дұрыс емес. Ана нәрестеге ақ сүтін бере отырып, оны алақанымен сылап — сипайды. Қарды қылау өсіреді, баланы сылау өсіреді деген мақал осы жайтты аңғартады. Сезу мүшесіне әсер ететін ананың аялы алақаны, көру мүшесі арқылы көңіл — күйге әсер ететін ананың жылы жүзі қандай қажет болса, ананың айналып — толғанып айтатын қозым, ботам, құлыным деген жүрекжарды сөздері сондай қажетті құрал. Адамның болмысын, мінез — құлқын, бір — бірімен сан алуан қарым — қатынасын жан исіндіретін жақсы сөз жөнге салып отырады. Сондықтан осындай амал — тәсілдерді қолдану арқылы балаға жастайынан өзге адамдарға аялы алақан, жылы жүз, жақсы сөз сыйлауға үйрету керек. Жақсы сөз жарым ырыс , Жақсы сөзге жан семіреді деген даналық нақылдар өмірдің шындығынан, бала тәрбиелеудің халықтың көп жылдық тәжірибесінен сомдалған сөздер.