Екі құрамды құрмаластар

Қазақ тіл білімінде құрмалас сөйлемдерді топтастыруда оны көбіне байланысу тәсілі (салалас, сабақтас) мен компоненттер арасындағы семантика-грамматикалық тәсіліне қарай (ыңғайлас, қарсылықты, себеп т.т.) жіктеуге көңіл бөлініп келді. Сондықтан да құрмаластың аралас деген түріне қатысты әр алуан пікірлер өрбіді. Осы мәселеге орай, ғалым Б. Шалабай құрмалас сөйлемдерді топтастыруға қатысты 1982 жылы Қазақстан мектебі журналында (№8) байыпты ұсыныс жасайды: Құрмалас сөйлемнің құрылымдық типтерін анықтау жеңіл болу үшін алдымен, құрмаластарды компоненттердің санына қарай: жай құрмалас сөйлем, күрделі құрмалас сөйлем деп бөлген тиімді болады. Екі компоненттен құралған құрмаластарды жай құрмалас десек, үш не одан да артық компоненттерден құралғандарын күрделі құрмалас сөйлем қатарына жатқызамыз , — деп, одан әрі жай құрмалас сөйлемдерді салалас, сабақтас, ал күрделі құрмаластарды (үш немесе одан да көп предикативтік орталықтан құралған құрмаластарды) көп компонентті құрмаластар деп, оны өз ішінде көп компонентті (сыңарлы) салаластар, көп бағыныңқылы сабақтастар және аралас құрмаластар деп жіктейді. Автордың осы топтастыруы 2002 жылы жарық көрген Қазақ грамматикасында жалғасын табады. Автор одан әрі салалас құрмаластарды компоненттерінің байланысу тәсіліне қарай жалғаулықты, жалғаулықсыз деп жіктейді де, жалғаулықты салаластарды мағыналық қатынастарына қарай ыңғайлас (мезгілдес), себептес, қарсылықты, талғаулы, кезектес деп саралайды [20, 690-692 бб.]. Назар аударатын мәселе – автордың құрмаластарды, алдымен, предикатив сыңарларының санына қарай жіктеп алуы. Аталған топтастыру кейінгі зерттеушілер тарапынан қолдауға ие болды. Бұл пікірге біз де қосыламыз. Компонент санына қарай құрмаластың екі тобы бар:

1.Екі құрамды құрмаластар;

2.Көп құрамды құрмаластар.

1.2. Екі құрамды құрмаластар

Құрмалас сөйлемдер кемінде екі жай сөйлемнен құралады десек, екі құрамды құрмаластарда оның саны екеу ғана болады, дәлірек айтсақ, екі предикативтілік орталыққа негізделеді. Предикативтілікке қатысты пікірлерді жинақтай айтсақ:
Бастауыш пен баяндауыштың тіркесі ғана ойды білдіретін сөйлем құрай алады (Ф.И. Буслаев, А.А. Потебня, Д.Н. Овсянико-Куликовский, А.А. Шахматов); Барлық сөйлем ойды білдіреді, олай болса, әрбір сөйлемде предикативтілік бар (А.М. Пешковский); Сөйлем мазмұны – шынайы өмір құбылысы, олай болса, оның шындық өмірге қатысы бар, осы қатынас предикативтілік деп аталады (В.В. Виноградов).
Сонымен предикативтiлiк – сөйлемнiң негiзгi қасиетiн айқындайтын синтаксистiк категория. Бiрдей ұғымды бiлдiретiн синтаксистiк құрылымдардың, мысалы: болған той , тойдың болуы , той болды , соңғысы ғана айрықша функционалды сапаға – предикативтiлiкке ие. Предикативтiлiк сөйлемде жақ, шақ тұлғалары арқылы жүзеге асады. Жалпы сөйлем бiр бас мүшелi, екi бас мүшелi немесе мүшеленбейтiн сөйлемдерден құралса, предикативтiлiктiң ең жоғары түрi екi бас мүшелi сөйлемдерде нақты, ал бiр бас мүшелi сөйлемдерде жартылай, ал мүшеленбейтiн сөйлемдерде болмайды да. Мiне, бұған қарағанда, предикативтiлiк тек бастауыш пен баяндауыш арасындағы таза грамматикалық құбылыс , — деп түсiндiредi Т. Сайрамбаев [104, 6б.]. Предикативтiлiктi бiлдiруде тiлiмiзде ең көп жұмсалатындар – бастауыш – баяндауыш құрылымындағы сөйлемдер. Сөйлемдi құрау үшiн ең аз болғанда екi мүше қатысуы керек – ойдың кiм, не туралы екенiн бiлдiретiн мүше, яғни бастауыш; сондай-ақ ол туралы не айтатынын бiлдiретiн мүше, яғни баяндауыш мүше қатысады. Осы екi мүшенiң грамматикалық қатынасы сөйлем құрауға негiз болады. Өйткенi сөйлем пiкiрдi, яғни болмыстағы, заттардың өзара қатынасын бiлдiру үшiн жұмсалады.

Бастауыш пен баяндауыштың қатынасы предикативтiк қатынас деп аталады. Тiлде осы предикативтiк қатынасқа iлесiп жүретiн грамматикалық формалар ретінде баяндауыш құрамынан орын алатын шақ, жақ және рай формалары танылады.

Шақтық форма сөйлемде айтылған пiкiрдiң болмысқа шақ, мезгiл жағынан, қандай қатынаста тұрғанын бiлдiру үшiн қызмет етед. (Жаңбыр жауды – Жаңбыр жауып тұр – Жаңбыр жауады).

Жақтық форма iс-қимыл не сапаның және оның субъектiсiнiң сөйлеушiге қатынасын бiлдiредi. Ол субъект ретінде сөйлеушiнiң өзi не соның тобы (мен, бiз), тыңдаушы не сөздiң адресаты (сен, сендер), сырттағы кiсi, яғни пiкiр алысу процесiнен сырттағы субъектi (ол, олар) қатынасқа түседі.

Шақ, рай, жақ формалары – сөйлем арқылы айтылған пiкiрдiң болмысқа байланысын, қатысын бiлдiретiн формалар. Баяндауыш мүше осы формаларды бойына жиып предикативтi бiлдiретiн мүше сапасына көтерiледi. Предикативтiлік (І) дегенiмiз – пiкiрдiң болмысқа қатысын бiлдiру. Сөйлемде бұл мағына баяндауыш мүше арқылы көрiнетiн болғандықтан, баяндауышты предикат мүше деп атайды. Ал бастауыш пен баяндауыштың грамматикалық байланысы предикаттық қатынас (ІІ) деп аталатыны белгілі. Құрмалас сөйлем компоненттерінің саны бірнешеу болғандықтан, жалпы сөйлемге тән предикативтілікте көбінесе соңғы сөйлемнің грамматикалық белгілері доминанттық сипатқа ие болады.

Бірақ субъект-предикаттық қатынас пен бастауыш-баяндауыштық қатынастың арасына теңдік белгісін қоюға болмайды. Бір ғана предикативтілік ұғымына сыйғызуға болатын бұл ұғымдар – зерттеудің әр түрлі қырының нысаны болып саналады. Сөйтіп, предикативтілік дегеніміз логикалық аспект тұрғысынан – субъект-предикаттық қатынас, грамматикалық аспектіден қарасақ – бастауыш-баяндауыштық қатынас, коммуникативтік аспектіден қарасақ – тема-ремалық қатынас болып шығады. Бұл ұғымдардың бір сөйлем бойында сәйкес келетін жағдайлары да, сәйкеспейтін жағдайлары да бар. Мысалы:

1) Ашу – дұшпан, ақыл – дос. Предикативтілік қай аспектіден қарасақ та, сәйкес келіп тұр: ашу, ақыл — әрі субъект, сонымен бірге бастауыш, әрі тема болып саналса, дұшпан, дос — әрі предикат, әрі рема, әрі грамматикалық баяндауыштар.

2) Уәде бергіш адамға сене беруге болмайды. Субъект-предикаттық қатынас пен тема-ремалық қатынас арасында белгілі бір дәрежеде сәйкестік болғанымен, грамматикалық бастауышы жоқ сөйлем. Тілдік деректерден аталған мәселені нақтылай түсетін көптеген мысал табуға болады.

Сөйлем синтаксисiн, әдетте, жай сөйлем және құрмалас сөйлем синтаксисi деп екi топқа бөлсек, олардың әрқайсысының өзіне тән белгілері болады. Алдымен, олар құрылымдық жағынан ерекшеленеді. Екі құрамды құрмаластарды жасауда жай сөйлемнің барлық түрі қатыса алады.