БСО мәтіндерінде

Алдыңғы зерттеулер көрсеткендей мәтіндерінің статистикалық жағынан нақты бір жиіліктегі сөздермен қамтылуы зерттелініп отырған мәттіннің көлеміне байланысты. Статистикалық жағынан едәуір аз мағлұмат беретінсөздерді көлемі шағын оқулықтар береді. Жиілік сөздіктің бастапқы (едәуір жиі кездезсе) аумақтарында ақпарат көлемі онша болмайды. Өйткені бір ғана ол есімдігінің жиілігі 3609 (50ж БСО)

Зертелініп отырған оқулықтардағы мәтіндердің едәуір жиі кездесетін лексикалық единицалармен қамтыпуы өте төмен. 50 жылдар оқулықтарында 40,77%, 70 жылдар оқулықтарында 39,96% БСО 30,51% , 90ж оқулықтарында 40,28% , ал 2000 жыл оқулықтарында 40,13% .

Жиі қолданыстағы сөздердің статистикалық сипаттамасы.
Жиілік сөздіктер Мәтін көлемі N Түбір сөз L Ғ>4 Пайыздық үлeci fF>4 %) Балалар әдебиеті 97260 11068 3376 30,51
50ж оқулықтары 185961 І0298 4199 40,77
70ж оқулықтары 241984 12281 4908 39,96
90ж оқулықтары 226374 12813 5162 40,28
2000ж оқулықтар 368965 13869 5566 40,13
Абай шығармалары 49819 6017 3877 64,43

Нақтылы бір жиіліктегі және бір нақты синтаксистік апараты бар түрлімөлшердегі сөздерді анықтау барысында, әр сыныпқа тиісті жиі кездесетін, яғни жиілігі Ғ>4 болатын мәтіннің 30-40%-ын қамтитын лексиалық бірліктерді таңдап алдық. Енді осындай жиіліктегі сөздердің үзіндісін көрейік. Біздің ойымызша абсалютті жиілігі 4-ке тең немесе одан артық сөздердің әрбірі қайталана қолданылу нәтижесінде бала жадында ұзақ сақталады да, бұл сөздерді толық меңгереді деп айтуымызға болады. Мысалы, ағай Сөзі 50ж оқушылықтарында 36 рет, 70 ж оқулықтарында 40 рет, ал Б.Ә 60 рет қолданылған. Алайда мұндай сөздердің көптігі оқушыға берілетін ақпарат көлемінің азаюына жағдай туғызады. Демек, сөздердің қолдану жиілігі мен мәтіндердің ақпараттық қызметі арасында кері қатынас бар деп айта аламыз. Өйткені, оқушы бір ғана сөзді қайталай бермей, оның орнына мәтінде бурын кездеспеген жаңа мәнге ие сөздерді шеретін болса ғана оның танымдық көкжиегі кеңи түседі. Сонымен бірге мұндай сөздердің тек сандық тұрғыда ғана емес, сапалық тұрғыда меңгерілуін, яғни оқушының белсенді сөздік қорына болуын да ескерген жөн.

Сонда ғана олардың тіл байлығы молайып, білім дәрежесі артады. Өйткені сездің лексикалық мағыналары талай рет қайталана қолданылуы нәтижесінде санамызға сіңіп қалыптасады. Мұнда олар сол сөз берілетін зат, не құбылыс тың белгілі бір қасиеттеріне негізделіп, ол сөз аталғанда Санамызда сол қасиеттер мағынаның басты көрсеткіштері, яғни мәндері ретінде көрінеді. Енді қарастырған оқулықтардағы жиі қолданысқа ие сәздерге назар аударсақ, салыстырылушы мәтіндер арасында сөздердің      қолданылымдағы      мынандай      ерекшіліктерді аңғарамыз:

Жалпы жиілігі Ғ>4 болатын 50-70 жылдардағы 1-3 сынып оқулықтарының жиілік сөздігінен көрініс.
№ Сөз(жиілігі Ғ>4) БСО мәтіндері БӘ Ғі(50ж)
Ғі(70ж)
Ғі 60-70 ж.
1 ағай-з 36
40
60
2 ағайынды-с 9
8
6
3 ағар-е 9
8
5
4 ағыз-е 10
15
5
5 адам -з 529
673
289
6 адас-е 21
10
9
7 аз-д 120
136
48
8 азық-з 55
39
4
9 ақық-түлік-з 8
10
2
10 аида-е 39
29
32
11 айдын-з 32
27
112
12 айқайла-е 46
36
3
13 айкас-з 19
14
11
14 айна-з 6
11
13
15 айнадай-с 5
6
16 айналдыр-е 43
28
9
17 айрыл-е 19
21
20
18 ақтер-е 4
5
11
19 ақыл-з 23
62
20 алайда-ш 32
10
21 ар-з 11
13
4
22 араба-з 47
17
23 аса-ү 43
9

Әр түрлі тілдердің жиілік сөздіктерін салыстыра отырып.зерттеу нәтежесінде мынаған көзіміз жетті: түрлі тілдері мәтіндеріндегі сирек қолданылатын бірліктердің негізгі бөлігінің жиілігі 1және 2-ге төң болатындай сөздерді қамтиды. Мәтіннің көлемі ұлғайған сайын, мұндай сөздердің де абсолютті шамасы артқанымен, түрлі тілдердегі олардың жиынтық қатынасты жиілігі 0,60% шамасында болады. Сонымен бірге аз қолданыстағы сөздердің молдығы, жазушы немесе ақын тілінің байлығы немесе оның өзіндік ерекшелігін көрсетеді деп есептелінеді. Бірақ бұл тұжырым таңдама әдісі арқылы алынған мәтіндердің көлемі бірдей болған жағдайда ғана дұрыс деп тануымыз керек. Салыстырылып отырған 1950-2000 жылдардағы оқулық мәтіндері мен БӘ. сонымен бірге орыс тіліндегі жиілік сөздіктер және Абай шығармаларынан байқайтынымыз таңдама көлем ұлғайған сайын, аз кездесетін сөздердің үлесі азаяды.

Егер БСО мәтіндерінің жиілік сөздігін бірнеше аумақтарға: бірінші аумаққа алғашқы 100-ге дейінгі, екінші аумаққа 500-ге дейінгі, үшінші аумаққа 1000-ға дейінгі, төртінші аумаққа 2000-ға дейінгі, бесінші аумаққа алғашқы 3000-ға дейінгі жиі кездесетін лексикалық бірліктерді бөлсек, онда әр жылдардағы оқулық мәтіндері мен жиілік сөздіктерінің әрбір аумаққа қатысты сөзбен қамтылу ерекшеліктерін талдау барысында мынадай нәтижелерді аламыз.
1950-2000 жылдардағы БСО мен БӘ жиі қолданыстағы сөздермен қамтылуы.
Жиілік сөздіктер N L 1-500 1-500 1-1000 1-2000 1-3000 1. Балалар әдебиеті 97260 1106 8 25,1 47,5 4 59,4

1 72,04 80,00 2.   50 ж. БСО 185961 1029 8 38, 51 5 66,1

7 77,57 87,07 91.38 3.   70 ж. БСО 241984 1228 1 41,8

7 70,5 83,29 88,76 90,08 4.   90 ж. БСО 226374 1281

3 39,4 1 68,1

1 79,51 84,17 91,12 5.   2000ж.БСО 386965 1386 9 38,6

2 70,8 4 81,63 82,61 93,33 6. Абай жолы (1-4 т.)1 465591 1718 8 39,2 0 68,0

2 71,55 79,92 84,00 7. Газеттер(публ и-цистикалық) 146764 1242 3 31,4 0 59,7 4 72,85 83,88 88,88 8. Өзбек көркем’ әдебиеті 95550 8052 44,8 1 68,1 8 77,83 — 9. Өзбек тіліндегі газетгер 209485 1299 6 35,1 9 62,9 8 75,14 85,47 — 10. Орыс әдебиеті (Пушкин) 544777 2119

7 ■ 70,00 11. Орысша сөздік (Засорина, 1966) 120843 1420 6 28,8 9 47,6 1 58,00 69,01 76,50
Егер 1000-ға дейінгі аумақта БӘ жиі кездесетін лексикалық бірліктер мәтіннің 59% үлесін қамтыса , 50 жылдардағы оқулықтарда 78%, 70 жылдардағы оқулықтарда 83%, 90 жылдардағы оқулықтарында 79% 2000 жылдардағы оқулықтарда 82%, өзбек тілінде 68% үлесті қамтыса, ал флективті орыс тілінде бұл аумақтағы лексикалық бірліктөр мәтіннің 58%-ын құрал, агглютинативті тілдердің көрсеткіштеріке шамалас деңгейден көрінеді. Бұл жерде мәтіннің сөзбен қамтылуындағы айырмашылық тілдердің типтік   белгілеріне    қарай    емес,   стилі    мен    тақырыптық айырмашылықтарына байланысты. Мысалы, 50ж.және 70ж. Мектеп оқулықтарына қарағанда сөздік қоры бай БӘ бұл аумақтағы лексикалық бірліктермен қамтылуы өте төмен (59,41 %). Бұған керісінше, онымен салыстырғанда сөздік қоры жұтаңдау болып келетін 1950-2000ж.ж. БСО мәтіндері жиі кездесетін сөздермен қамтылудың өте жоғары дәрежесін көрсетеді (78%-83%).

2. Барлық тілдер бойынша алынған мәтіндердің жілік сөздіктері түрлі аумақтар бойынша сөзбен қамтылудың шамамен алғанда бірдей дәрежедегі өсу қарқынын байқатты. Қазіргі таңдағы статистикалық ақпараттың тәжірибесі мәтіннің статисикалық құрылымы жайында алынған нәтижелерді дәлелді түрде бағалауға мүмкіндік беретін көптеген әдістерге бай екені белгілі.

Әдетте статистикалық құрылымы ретінде мәтіндегі сөздер саны мен олардың мәтінде көрінетін жиілігі арасындағы қарым-қатынасты айтатыны белгілі. Мәтіннің статистикалық құрылымының моделі ретінде сөздік тізіміндегі сөздің рангісі мен оның жиілігі арасында кері тәуелділік қалыптасатын жиілік сөздіктерді санауымызға болады. Аталған тәуелділікті дәлелдеу бағытындағы зерттөудің бастыларының бірі — Эсту-Ципф-Мандельброт заңы. Бұл заңның негізін қалаушы француз ғалымы Эсту 1916 жылы стенографияны жетілдірумен айналысу барысында ранг-жиілік тәуелділігін байқады. Кейінрек бұл заң ЦИПФ, Мандельброт тағы басқа ғалымдармен     дәлелденіп,     толықтырылып     «Эсту-Ципф — Мандельброт заңы» деген атқа ие болды.

Рангіден заң параметрінің функциональды тәуелділігін анықтау міндеті В.Калинин мен Э.Макаев еңбектерінде шешімін тапты. Бұл заң сөздің жиілігі мен жиілік тізіміндегі оның рангісі арасында кему жиілігі бойынша байланысты қалыптастырады және берілген рангі бойынша мәтіннен кездойсоқ алынған сөздің пайда болу ықтималдығын шамалап есептеуге мүмкіндік береді, яғни, сөз бен оның берілген реттік нөмірі арасындағы пропорцияны анықтауға жағдай жасайды. Заңның параметрлерін есептеу Ғі=ІІК(і+р)~7 формуласымен өрнектеледі, мұндағы Ғ1 — тізімдегі сөздің (сөз формасының) абсолютті жиілігі, і -тізімдегі сөзфрдің (с ф) реттік нөмірі, N — сөз қолданыстармен алғандағы таңдама көлемі; к,р,ү — заңның параметрлері.

К,р,ү — шамаларының тұрақты мәндерін анықтау арқылы зерттеуімізде БСО мен БӘ сөздердің қолданылу жиілігін оның рангісі бойынша және кері тәуелділік бойынша анықтап, оқулық мәтіндері мен БӘ статистикалық құрылымының ерекшеліктерін айқындадық. Ципф заңының параметрін (К) мына формулалармен анықтауға болады

К= Ітіп Fi N

Мұндағы Ғі, — сөздің абсолютті жиілігі, imin минималды ранг, N — таңдама көлемі. Мандельброт заңының параметрін (ү)мына формула бойынша анықтауға болады:

ү = imax Fi m

Мұндағы Ғ^ — сөздің абсалютті жиілігі, осы жиіліктеп сөздердің (сөз формаларының) саны, I — максималды ранг. Параметрлерді есептеу Ғі = NK (і+р)ү формуласы бойынша ЭЕМ-да іске асырылды.
50 ж. БСС ) мәтіндерінің жиілік құрылымы. Сөз f «1 № қ с Сөз ғ1 1. ол-м 3609 26 жат-е 751
2. де-е 3374 27 жаттығу-з 749
3. Бол-е 3142 28 ал-ш 747
4. да-ш 2301 29 қандай-м 747
5. Бір-а 2024 30 кет-е 742
6. бала-з 1769 31 ме-ш 742
7. е-е 1510 32 және -ш 726
8. Кел-е 1462 33 жаз-е 720
9. неше-м 1371 34 бар-е 717
10. Күн-з 1270 35 екі-а 710
11. ал-е 1256 36 үй-з 710
12. Сез-е 1120 37 екінші-а 684
13. тур-е 1124 38 ағаш-з 654
14. бар-д 1066 39 қой-е 647
15. не-м 1007 40 қара-е 615
16. бер-е 954 41 су-з 615
17. жүр-е 945 42 мына-м 601
18. біз-м 934 43 сан-з 596
19. бұл-м 902 44 жер-з 596
20. мен-м 870 45 оқы-с 596
21. сал-е 818 46 үшін-ш 584
22. айт-е 802 47 көр-а 580
23. шық-е 801 48 сал-е 563
24. де-ш 779 49 керек-ш 544
25. өз-м 760 50 жол-з 539

Онда жоғарыдағыдай ранг-жиілік тәуелділігінің кестесі берілді.

Бұл кестелер 50,70 жылдардағы БСО мен БӘ мәтіндерінің статистикалық    құрылымын    сипаттайтын    негізгі    кестелер болып табылады. Эсту-Ципф-Мандельброт заңының параметрлерін салыстыру 50-70 жылдардағы салыстырмалы түрдегі ұқсастықтарды анықтауға мүмкіндік береді.

70- ж. БСО мәтіндерінің жиілік сөздіктері бойынша құрылымынан үзінді
Сөз Ғі
№ қ с Сөз Ғі 1. ол-м 4982
26 неше-м 1125 2. бол-е 3736
27 де-ш 1102 3. де-е 2935
28 қал-е ‘1083 4. бір-а 2188
29 қой-е 1075 5. е-е 2029
30 не-м 1072 6. сан-з 1965
31 ал-е 1033 7. шығар-е 1804
32 жүр-е 997 8. жаз-е 1798
33 біз-м 972 9. сөз-з 1707
34 мен-ш 970 10. кел-е 1705
35 екі-а 964 11. да-ш 1681
36 осы-м 926 12. және-ш 1677
37 оқы-е 922 13. бала-з 1445
38 сол-м 893 14. түр-е 1423
39 қандай-м 863 15. шық-е 1400
40 қанша-м 832 16. жаттығу-з 1315
41 ескінші-а 831 17. күн-з 1269
42 су-з 820 18. жер-з 1263
43 кет-е 792 19. бар-д 1250
44 екінші-а 787 20. бұл-м 1249
45 көр-е 792 21. бер-е 1208
46 үй-з 768 22. қара-с 1185
47 әр-м 744 23. айт-е 1162
48 сөйлем-з 729 24. мен-н 1154
49 отыр-е 728 25. өз-м 1145
50 ал-ш 691
Кестелерден көрінгендей, таңдама көлемі 185961 сөз ріданыс, 10298 сөзді қамтитын 50 жылдардағы БСО жиілігі ең жоғары ол, неше, не, біз, бұл, мен, өз, қандай, мына есімдіктері барлық таңдаманың 28, 20%-ын қамтитын 52448 сөз қолданыстағы реестрдің ең жоғарғы жағына орналасқан 50 сөздің 20,58%-ын қамтыса, етістіктердің ішінде де, бол, е, кел, ал, тұр, бер, жүр, қал, айт, шық, жат, кет, жаз, бар, қой, қара, оқы, көр, сал тұрғысындағы жиі қолданыстар 42,19%-ын, зат есімдердің ішінде күн, сөз, жалығу, үй, ағаш, су, сан, жер, жол тұлғасындағы жиі қолданыстар 13,05%-ын қамтиды. Көмекші сөздердің ішінде ең жиі қолданылатындары де, ал мен, және, үшін, керек шылаулары 12,24%-ын қамтыған. Ал бар атты Әртарап мағынаны білдіретін сөз 2,03%-ын алып тұр.

Бұл мысалдар арқылы 50 жылдардағы оқулық мәтіндерінің құрылымындағы берілген жиіліктегі сөз бөн оның рангісі арасындағы пропорцияны көреміз. Осы кестемен салыстыру мақсатында 70 жылдардағы оқулықтардың мәтіндеріндегі ең жиі қолданыстағы 50 сөзді алып, оларды жиілігі бойынша орналастырсақ, олардың жиілік қурылымындағы мынадай ерекшеліктерді байқаймыз:

Таңдама көлемі 241984 сөз қолданыс, 12281 сөзге тең 70 жылдардағы оқулық мәтіндеріндегі барлық сөздіктің 27,74%-ын қамтитын 67136 сөз қолданысқа тең 50 сөздің 22,17%-ын ол, мен, бұл, өз, неше, не, біз, осы, сол, қандай, қанша, әр есімдіктері, 39,21 %-ын бол, де, е, шығар, жаз, кел, тұр, шық, бер, айт, қал, қой, ал, жүр, оқы, кет, көр, отыр, етістіктері, 18,04%-ын сан, сөз, бала, жаттығу, күн, жер, есеп, су, үй, сөйлем секілді зат есімдер құраса, қалған 9,11%-ын да, және , де, мен, ал шылаулары, 5,86%-ын бір, екі, екінші сан есімдері, 5,86%-ын Өртарап мағынаны білдіретін бар сөз құрайды. Бұл мысалдар 70 жылдардағы БСО мәтіндерінің лексикалық бірліктермен қамтылуындағы өзіндік ерекшелігін көрсетеді.

Демек, өзге сөз таптарына қарағанда өмірдің түрлі саласындағы қат-қабат қолданысы айқын білінетін етістіктер алғашқы орында тұрса, баланың алғашқы сөйлеу әрекетіндегі негізгі сөздік қорын құрайтын есімдіктер одан кейінгі екінші орында, ал жалпы мәтіннің көлемі бойынша сөз қолданыс жөнінен алғашқы орындағы зат есімдер келтірілген үзіндіде үшінші орында тұр.

Өйткені, етістіктер лексика-семантикалық ерекшелігі жағынан, түбір тұлғасы мен оған үстелетін грамматикаліьіқ категорияларының қат-қабаттағы жағынан өте күрделі сөз тобының бірі. Енді осы лексикалық спектордың кестесін келтірейік
БӘ мәтіндерінің жиілік сөздіктері бойынша құрылымынан
үзінді.
Сөз Ғі
№ қ с Сөз Ғі
1. бол-е 1786
26 айт-е 389
2. сөз-з 1769
27 шық-е 374
3. де-ш 1702
28 көз-з 369
4. ол-м 1278
29 Отыр-е 362
5. бір-а 1231
30 Қара-е 350
6. кел-е 1107
31 Біл-е 337
7. да-ш 1028
32 өт-е 336
8. ал-е 1011
33 329
9. е-е 920
34 бер-е 326
10. тур-е 752
35 бар-д 320
11. де-ш 728
36 не-м 315
12. мен-м 700
37 он-а 311
13. жүр-е 597
38 мен-ш 304
14. өз-м 596
39 бас-з 291
15. күн-з 592 40 адам-з 289 16. бұл-м 536 41 ат-з 282 17. сол-м 514 42 біз-м 278 18. бар-е 468 43 алд-к 274 19. жер-з 467 44 Көп-д 173 20. көр-е 439 45 Көл-з 268 21. жат-е 436 46 ғой-ш 267 22. барынша-ү 411 47 Қой-е 266 23. кет-ө 399 48 Сал-е 250 24. осы-м 396 49 Соң-ш 250 25. жоқ-д 391 50 Жыл-з 247

Осы оқулықтардың мәліметтерін БӘ мәтіндерінің жиілік құрылымын көрейік. БӘ еңжиі қолданылатыфн 27901 сөз н;олданыстағы лексикалық бірліктердің ішінде таңдаманың 26,68%-ын алатын 50 сөздің 7,3%-ын ол, мен, өз, бұл, сол, ссы, не. біз есімдіктері қамтыса, 45,14%-ын бол, кел, ал, е, тур, жүр, бар, де, көр, жат, кет, айт, шық, отыр, қара, біл, өт, бер, қой, сал етістіктері, 15,33%-ын де, да, мен, ғой, соң шылаулары, 17,57%-ын сөз,күн, жер, көз, үй, бас, адам, ат, көл, жыл секілді зат есімдер, 5,52%-ын жоқ,бар,көп сөздері, 0,98%-ын алд көмекші есімі, 1,47%-ын барынша үстеуі қамтиды.

50 жылдардағы оқулықтардың жиілік сөздігіндегі сөздердің қатар саны мен абсалютті жиілік шамасы арасындағы қатынасты білдіретін кесте көрінісі.
Абсалютті

ЖИІЛІК (Ғі) Қатар саны (ранг)
Абсалютті жиілік
Қатар саны (ранг)
Абсал жиілік^) ютті
Қатар саны (ранг)
Абсалютті жиілік (Ғі)
CNJ 1
CNJ 1
CNJ 1
2
1.   3609 14
1066
27
749
40
615
2.   3374 15
1007
28
747
41
615
3. 3142 16
954
29
747
42
601
4. 3609 17
945
30
742
43
596
5 3374 18
934
31
742
44
596
6 3142 19
902
32
726
45
594
7 2301 20
870
33
720
46
584
8 2024 21
818
34
717
47
580
9 1769 22
802
35
710
48
563
10 1510 23
801
36
710
49
544
11 1462 24
779
37
684
50
539
12 1371 25
760
38
654
13 1270 26
751
39
647

Қарастырылған сапыстырулар нәтижесін тіліндегі жиілігі ең жоғары сөздердің ішінде табиғаттағы заттар мен қубылыстарды, олардың арасындағы байланыстарды және солардың жай-күйін білдіретін жіктеу есімдіктері, зат есімдер мен етістіктердің және көмекші сөздердің үлесі басым екенін көреміз. Осы категорияларды бір-бірімен байланыстыру арқылы оқушылардың тілінде грамматикалық ерекшеліктер дамып, қалыптасады. Оқулық мәтіндеріндегі жоғары жиілікте қолданылған осы лексикалық тұлғаларға талдау жасай отырып, болашақга оқулық мәтіндерін түзу барысында сирек қолданыстағы мағыналық қүндылығы жоғары сөздергө де назар аударылып, олардың танымдық маңызы, жаңа ұғым, түсініктерді берудегі мүмкіндігі ескерілсе дейміз.

Енді белгілі бір жиіліктегі сөз бен оның жиілік қурылымдағы реттік нөмірі, яғни рангісі арасындағы байланыстың бар — жоқтығын тексеріп көрейік: Жоғарыда көрсетілген 16-кестені түсінідіретін болсақ, 50 жылдардағы оқулықтардың жиілік сөздігі мәліметтері бойынша мәтіннің жиілік құрылымының үзіндісі (мұндағы) і — ранг, Ғі — абсалютті жиілік, мәтін көлемі N=185961; түбірісөздің көлемі L=10298; Ғтах=3609) рангі мен жиілік сөздік арасындағы белгілі бір тәуелділікті білдіреді.
70 жылдардағы оқулықтардың жиілік сөздігіндегі сөздердің қатар саны мен абсалюттік жиііпік шамасы арасындағы қатынасты білдіретін кесте көрінісі.
Қатар Саны
(ранг)
Абсалютті
ЖИІЛІК(Ғ-і)
Қатар саны (рані)
Абсалютті жиілік (Ғі)
Қатар саны (ранг)
Абсалютті жиілік
(Ғі)
Қатар саны (рані)
Абсалютті жиіпік (Ғі)
1
2
1
2
1
2
1
2
1
4982
14
1423
27
1102
40
832
2
3736
15
1400
28
1083
41
831
3
2935
16
1315
29
1075
42
820
4
2188
17
1267
30
1072
43
792
5
2029
18
1263
31
1033
44
787
6
1965
19
1255
32
997
45
785
7
1804
20
1249
33
972
46
768
8
1798
21
1208
34
970
47
744
9
1707
22
1185
35
964
48
729
10
1705
23
1162
36
926
49
728
11
1681
24
1154
37
922
50
691
12
1677
25
1145
38
993
13
1445
26
1125
39
863

Яғни, сөздердің рангі өсуіне қарай, оның жиілігі кеми береді. Мысалы, 50 жылдардағы оқулықтарды ең төменгі рангіде жоғарғы жиіліктегі «ол» есімдігі тұр, Сол секілді 70 жылдардағы БСО ранг-жиілік тәуелділігінің кестесін салыстырсақ, мұнда да жоғарыда келтірілген сөздердің кему жиілігі бойынша орналасу реті мен оның жиілігі арасында кері тәуелділік бар екендігін көреміз.

17- кестеден көрінгендей, 70 жылдардағы оқулықтарда да рангі мен сөздің берілген жиілігі арасында кері тәуелділік бар екенін байқаймыз. Мысалы, ең жоғарғы жиіліктегі ол есімдігі рангі бойынша ең төменгі қатарда тұрғаны соның дәлелі. Ал одан і жиілігі біршама азырақ көрсеткішті білдіретін ал шылауының қатар саны жоғарылау (50-ші қатар). Мұндағы і -ранг, Ғі — жиілік, мәтіннің көлемі N=241984; түбір сөз көлемі І_=12281; Ғтах=49827 осындай байланысты БӘ мәндерінің жиілік құрылымыан да аңғаруға болады: мұнда жиілігі 1231 сөз қолданысқа тең болатый бір сан есімі рангі бойынша бесінші орында тұрса, онымен салыспырғанда жиілігі біршама төмен он сан есімнің (жиілігі 311 сөз қолданысқа тең) қатар саны одан жоғары (37-ші қатар). Осындай кереғарлықты 18-кестенің өн бойынан анық байқауға болады:

БӘ жиілік сөздігіндегі сөздердің қатар саны мен Абсалютті жиілік шамасы арасындағы қатынасты білдіретін кесте көрінісі
Қатар Саны Абсалютті жи іп ік(Ғ-і) Қатар Саны Абсалютті

ЖИІЛІК(Ғі) Қатар Саны Абсалютті жиілік Қатар саны Абсалтті

ЖИІЛІК(Ғі) 1 1796 14 596 27 314 40 289 2 1769 15 592 28 339 41 282 3 1702 16 536 29 362 42 278 4 1278 17 514 30 339 43 274 5 1231 18 468 31 336 44 273 6 1107 19 467 32 331 45 268 7 1028 20 439 33 329 46 266 8 1001 21 436 34 326 47 261 9 920 22 411 35 320 48 250 10 752 23 399 36 315 49 250 11 728 24 396 37 311 50 247 12 700 25 391 38 304 13 597 26 389 39 291
18-кесте мәліметтері бойынша БӘ мәтіндерінің жиілік құрылымының үзіндісінен де жоғарыда айтылған заңдылықгы көруге болады. Мысалы, ең жоғарғы жиіліктегі бол етістігі ең төменгі (1-ші қатарда) орында түрса, онымен салыстырғанда біршама азырақ жиіліктегі жыл зат есімінің қатар саны одан жоғары (50-ші қатар). Сол сияқты өте жоғарғы сөз есімдігінің рангісі (2-ші қатар) одан біршама төменгі жиіліктегі соң шылауынан (49-шы қатар) төмен. Бұл арада да зерттеу нысанындағы мәтіндердің жиілік құрылымындағы белгілі бір сөздің қолданылу жиілігі оның рангісіне кері тәуелділікте болатындығын айқын аңғарамыз. Сөздердің қолданылуы жиілігіндегі бұл құбылысты заңцылықдептүсіндіругеболады.

50 жылдардағы БСО 185961 сөз қолданыстың 50%-ын қамтитын, реестрдегі жиілік сөздіктің ең жоғарғы жағына орналасқан 200 сөзді (92804 с.қ.) лексика-грамматикалық топтарға жіктейтін болсақ, мынадай ерекшеліктерді көреміз:
№ қ с сөз Абсалютті жиіпік № қ с сөз Абсалютті жиіпік 1 2 3 1 2 3 і_ Ол-м 3609 26 жат-е 751 2 Де-е 3374 27 жаттығү-з 749 3 Бол-е 3142 28 ал-ш 747 4 Ла-ш 2301 29 кандай-м 747 5 Біо-м 2024 30 кат-е 742 Бала-з 1769 31 мен-ш 742 Е-е 1510 32 Және-ш 726 8 Кел-е 1462 33 Жаз-е 720 9 Нөшө-м 1371 34 Бао-е 717 10 Kvh-з 1270 35 Екі-а 710 11 Ал-е 1256 36 Үй-з 710 12 Сөз-з 120 37 Екінші-а 684 13 Tvo-e 1124 38 Ағаш-з 654 14 Бао-д 1066 39 Кой-е 647 15 Не-м 1007 40 Каоа-е 615

16 Бео-е 954 41 Cv-з 615 17 >Kvo-e 945 42 Мына-м 601 18 Біз-м 934 43 Сан-з 596 19 Bvn-M 902 44 Окы-з 596 20 Мен-м 870 45 Үшін-ш 569 21 Кале-е 818 46 Көо-е 584 22 Айт-е 802 47 Сал-е 580 23 Шык-е 801 48 Кеоек-д 563 24 Дө-ш 779 49 Жол-з 544 25 өз-м 760 50 Жыл-з 539 51 Көо-е 531 79 Жок-д 366 52 Адам-з 539 80 Бас-з 350 53 Ет-е 512 81 Колхоз-з 348 54 Отыо-ө 501 82 CvoeT-з 346 55 Осы-м 500 83 Кітап-з 344 56 Шык-е 493 84 Ece-v 343 57 Мектеп-з 488 85 Тағы-ш 337 58 Tvc-e 479 86 Кейін-v 335 59 Біоінші-а 457 87 Ой-з 321 60 Шығао-е 452 88 Жаксы-с 322 61 Аса-е 449 89 сол-м 317 62 тап-е 448 90 гл оак-з 317 63 сен-м 447 91 ел-з 312 64 жыл-з 441 92 ОҚУШЫ-З 311 65 біл-е 436 93 сағат-з 31 66 баолык-м 429 94 еол-е 31 67 ЖУМЫС-З 429 95 кала-з 310 68 канша-м 426 96 көшю-е 308 69 кал-е 426 97 «зен-з 308 70 кез-v 405 98 есеп-з 305 71 сөйлем-з 401 99 машина-з 304 72 істе-е 400 1С0 тапсыома-з 298 73 әо-м 390 101 ғана-ш 291 74 калай-м 389 102 кой-ш 290 75 біт-е 384 103 VLLJ-e 284 76 көз-з 383 104 біоак-ш 283 77 аотык-с 374 105 мал-з 283 78 баста-е 371 106 әке-з 282 107 зат-з 278 133 кос-е 222 108 улкен-с 276 134 жолдас-з 221 109 VLLJ-K 267 135 біонеше-м 221 110 әнгіме-з 270 136 каоа-с 220 111 пионео-з 270 137 сабак-з 218 112 халык-з 269 138 көосет-е 217 113 жак-з 269 139 жібео -е 213 114 мысал-з 269 140 сат-е 211 115 дыбыс-з 265 141 каоай-ш 211 116 кім-м 254 142 баолык-м 209 117 дала-з 245 143 KVC-3 209 118 аяк-з 243 144 бәоі-м 207 119 жатью-е 239 145 көоін-е 207

120 кой-з 239 146 енді-v 206 121 өс-е 237 147 аоа-к ?05 122 cvoaK-з 237 148 дәптео-з 203 123 сон-ш 233 149 жет-е 201 124 класс-з 229 151 бөлін-е 199 125 өт-е 229 151 аст-к 198 126 Тау-з 227 152 тарт-е 197 127 Қар-з 227 153 тиын-з 195 128 Ат-з 226 154 көл-з 194 129 Жазыл-з 224 155 алд-з 194 130 үш-а 224 156 жауап-з 194 131 сонда-v 224 157 әокайсысы- 194 132 ак-е 223 158 емес-е 192 159 сиыо-з 192 184 cvoa-e 168 160 өлен-з 191 185 ай-з 165 161 УЗЫНДЫК-З 191 186 сыз-е 164 162 алма-з 189 187 KVDacTbiD-e 163 163 шөп-з 189 188 кем-д 163 164 әоіп-з 189 189 ма-ш 163 165 салын-е 188 190 тең-с 163 166 баска-с 187 191 егео-ш 162 167 лжака-с 187 192 же-е 162 168 жао-е 187 193 ойла-е 161 169 метоо-з 186 194 ■п палы-ш 165 170 килогоамм-з 185 195 VCT-K 161 171 уакыт-з 183 196 өте-v 160 172 дейін-ш 183 197 әоі-ш 160 173 совет-з 182 198 жаз-е 159 174 шінші-а 181 199 жас-с 195 175 кайда-м 177 200 завод-з 159 176 кіо-е 177 201 өміо-з 159 177 ж мысшы-з 177 202 туйе-з 159 178 еңбек-з 176 203 ұста-з 159 179 аоман-з 176 180 оет-ш 176 181 тал-з 174 182 отын-з 171 183 бас-з 169
19-кестеде келтірілген ранг-жиілік тәуелділігін сипаттайтын лексикалық бірліктердің сөз таптарына қатысты алғандағы алатын орны мына төмендегіше: 92804 сәз қолданысқа тең, барлық сөздіктің тең жарымын құрайтын сөз таптарының ішінде етістіктер 35,36%, зат есімдер 27,29%, есімдіктер 16,07%, шылаулар 9,17% сан есімдер 4,66%, модель сөздер 2,14%, сын есімдер 2,07% үстеулер 1,8%, көмекші есімдер 1,1%. Назар аударарлық бір мәселе — жиілік сөздікті тұтастай алып қарастырғанда сөз таптарының қолданылу өрісі бұл кестемен сәйкес келе бермейтіндігі, Өйткені таңдама көлемінің өсуіне қарай, қолданылымы жөнінен алғашқы орында тұрған етістіктер зат есімдерден кейінгі екінші орынға түскенін көреміз. Сол сияқты мәтін көлемінің өсуі қолданылмалы женінен соңғы орындарда тұрған сын өсімдердің өзге сөз таптарымен салыстырғандағы үлес салмағының өсуіне әкеледі. Бұл жерде де баланың таным қызметіндегі зат, құбылыстардың атауы мен олардың арасындағы байланыстарды білдіретін зат есімдер мен етістіктердің орны ерекше екендіп байқалады.
50 ж. БСО мәтіндеріндегі кездескен дубле фонетикалық
варианттары сөздердің
№ қ с Дублет Сөздер Жиілігі Пайызы % Фонетикалық варианттары Жиілігі% Ғі Пайызы (%) 1 бөлек 15 0,008 бөлік 199 0,107 2 жайраңцау 4 0,021 жайнаңдау 1 0,0005 3 жәудіреу 2 0,001 жадырау 2 0,001 4 қауып 8 0,0043 қауіп 2 0,001 5 найзағай 13 0,006 найзағай 8 0,0043 жоңышқа 4 0,0021 жоңьіршқа 2 0,001 7 саяхат 3 0,0016 саяхат 7 0,0037 8 сөйтіп 46 0,024 суйтіп 48 0,0258 9 қадір 5 0,0026 қадір 3 0,0016 10 поселка 4 0,002 поселка 3 0,0016 11 атынас 5 0,0026 қатынас 2 0,001 12 бәтеңке 8 0,0043 ботинка 4 0,0021 13 бәйге 0,0032 бәйгі 3 0,0016 14 айғай 15 0,008 айқай 15 0,008 15 ештеңе 7 0,0037 ештеме 4 0,0021 16 ертегі 25 0,0013 ертеқ 4 0,0021

17 баған 89 0,047 бағана 36 0,0193 18 небәрі 3 0,001 небары 2 0,0016 19 дөңгелек 178 0,0034 доңғалақ 4 0,0021 20 сазай 2 0,0010 саза 2 0,001 21 үлгер 10 0,0053 үл гір 13 0,006 22 топталып 2 0,001 тогтганып 7 0,0037
Дублет сөздердің бірін таңдауда олардың жиілік сипаттамасы «критерий болу керек» деген ойдан аулақпыз. Біздің пікіріміз -мұндай сөздердің бірін таңцауда олардың жиілік сипатгамасы ескерілсе деген Ә.Ахабаевтың ұсынысын қолдау екенін айтқыуыз келеді.

Профессор М.Балақаев айтқандай «сауатты деп есептелетін әдеби тілде сұлулық пен ой тереңдігі ,суреттеудің дәлме-дәлдігі,шешендік өнер, бейнелі әрі айшықты сөз қолданыстар мен жоғары мәдениеттілік болу қажет».

Дублет сөздердің бірін әдеби тіл нормасы ретінде ұсыну
мақсатында біз оқулық мәтіндері материалдарына статистикалық
талдау жүргіздік. Сөздерді сұрыптау және олардың оқытудың
өлшемдік бірлігі өзара байланысты болғандықіган, дублет
сөздердің белгілі бір вариантын сұрыптап таңдай алу
баотауыш сынып оқушыларын оқыту барысында сөздердің
фонетикалық,         лексикалық         және                           грамматикалық

ерекшеліктерін талдау және жинақтаудың нәтижесінде іске асырылды.

Жоғарыда айтылған дуплет сөздерді пайдалану — оларды орфография ережесіне ендіруде, әдеби тілімізде қолдануда да қиындық келтіреді. Мысалы, — топталып, үлгерді-үлігді, бөлек-бөлік, егін-егіс, сөзшіл-сөзшең, қала-шанар, картинка-

сурет, қожанасыр-хожанәсір, тамақ-ас, жауын-шашын —боран-шашын секілді сөздердің қолданылуы 50ж. Оқулықтары мен балалар әдебиетінің ақуалын танытса керек. Жазба тілімізде осы дублет сөздердің бірін қолдануды реттеу- арнайы зерттеулер мен ғылыми-практикалық шешімді қажететеді.
50ж. БСО мәтіндерінде Жиілігі Ғі Пайызы %
Лексикалық варианттары Жиілігігі Пайызы %
сурет 346 0,186
Картинка 4 0,0021
картина 1 0,0080
қала 310 0,166
шаьар 2 0,0005
жауын-шашын 1 0,001
боран-шашын 5 0,0010
зиян 26 0,013
залал 3 0,0016
қолғап 12 0,006
биялай 3 0,0010
күнбағыс 4 0,002
кунбағар 12 0,0021
дүкен 22 0,011
магазин 4 0,0240
ие 48 0,025
еге 45 0,0010
көмек 23 0,015
жәрдем 3 0,0037
шен 1 0,000
звание 2 0,0005

50 жылдардағы БСО кездескен дуплет сөздердің морфологиялық варианттары
Дублет

сөздер Жиілігі Ғ Пайызы% Морфология ваоианттаоы Жиілігі Ғ, Пайызы %
Жиналыс 29 060155 жиылыс 18 0,0096
Сөзшең 4 0,0021 Сөзшіл 1 0,0010
жұмысшы 177 0,0951 жумыскер 3 0,0016
жағалау 23 0,0123 жағалык 1 0,0010
жартысы 61 0,0328 жармысы 2 0,0010
тракторш 6 0,0032 тракторис CO 0.0016
гвардияш 5 0,0026 гвардеец 8 0,0043

Енді     осы     пікірімізді    тіл     біліміне     қатысты     кейбір терминдердің         қарастырылған БСО қолданылуы ерекшеліктеріне толқтала отырып, әрі қарай өрбітейік деп отырмыз. Тіліміздің байлығы оның өмірдің түрлі саласына байланысты қолданылатын жан-жақтылығымен сипатталады. Осы түрліше салалардың бірі ретінде термитндік лексиканы атауымызға болады. Ғылыми ұғымдарды түсіндіру үшін әдетте тіл байлығына сүйеніп, ғылыми терминдерді түсіндіруге, дәлме-дәл брруге болатын сөздерді іздеп табамыз.

Терминдер сөйлеу практикасындағы ұғым-түсініктерді білдіріп қана қоймайды, сонымен қатар олардың арасындағы белгілі бір байланыстарды қалыптастырушы, өзара байланысты терминдерге негізделген ақпаратты берудің және қабылдаудың негізгі құралы болып табылады. Термин жасаудың әр түрлі жолдары белгілі. Дегенмен де олардың бәрі де жалпы халықгың тіл негізінде жасалған. Лингвистикада жаңа сөздер мен терминдер жасалуы тілдің ішкі дамуының жалпы заңцылықгары негізінде жасалады. Термин жасау барысында мынаны ескеру қажет — терминдер белгілі бір ұғымдарға тән белгілерді ғана емес, осы ғылымның өзге де ұғым-түсініктері мен белгілі бір деңгейдегі байланысын білдіруі керек.

Д.С. Лотте айтқандай: Ғылыми терминология сөздердің жәй ғана жиынын емес, белгілі бір дәрежеде өзара байланыстағы сөздер мен сөз тіркестерінің жүйесін де білдіреді . Осылайша, белгілі бір жүйеге кіретін кез-келген ғылыми термин осы саладағы терминологияның жүйелік талабын қанағаттандырады. Сондықтан да жекелеген терминдерге баға беру кезінде оларды берілген жүйені құраушы бөлшектер   рөтінде   қарау   керек.       Лексикамыздың   термин сөздермен толығып, басына кесел жасайтын кейбір көзқарастар туралы профессор Қ.Жұбанов «Қазақ тіл жөніндегі зертеулер» атты еңбегінде айта келіп, оларды қабылдауда басшылыққа алынатын 11 ұстанымды талдап береген болатын. Мұнда әсіресе Қ.Жұбановтың қазақ алфавитінің құрамына ф, х әріптерін енгізу туралы ұсынысын айтуға болады. Профессор Ө.Айтбаев «Термин және оның дәуірлік сипаты» еңбегінде терминдік сипат ала бастаған сөздердің күнделікгі қолданыстағы болмысын ғылыми таразыға салуға мүмкіндік жасағанын айта келіп, баспасөз материалдарын, публицистикалық құралдарын үнемі қадағалап қарастырып, жаңа қолданыстарды терминком талқысына салып отыруды дәстүрге айналдыру қажеттігіне тоқгалады.

Профессор Н.А.Баскаков термин жасауда негізге алатын басты-басты бес принциптерді ұсынады: 1) аударма, 2)калька арқылы, 3)сипаттама аударма, 4) күрделі сөз, 5) қосымшалар арқылы.

Зерттеу жүргізіліп отырған БСО мәтіндерінің терминдеріне талдау жасау кезінде біз де осы принциптерге сүйенеміз. БСО мәтіндерінде терминдердің қолданылуын реттеу үшін бізге мынадай міндеттерді орындау қажет.

1.    Терминдер   мен   олардың бертін   ұғымдарын   оқыту тәжірибесімен ұштастыра зертгеу;

2.     Қазақ   тіліндегі   жекелеген   терминдер   мен   олардың ұғымдарының пайда болу көздерін анықгау;

3.     Терминдердің статситикалық және салыстырмалы түрдегі сипаттамаларына   сүйеніп,    жасалған    ұсыныс,    пікірлерінің дұрыстығын тексеру.

Терминдер мен олардың ұғым-түсініктерін және іс-жүзінде практикада қолданылуын қарастыра отырып, біз бұл салаға қатысты барлық мәселерді түгелдей қарастыруды мақсат тұтпақ емеспіз. Біздің мақсатымыз — БСО мәтіндеріндегі кейбір терминдердің қолдану принциптерін жетілдірудің жолдарын ұсыну.

Өзіндік бағыт-бағдарын, зерттеу нысанасы бар әр ғылым саласын белгілі бір ұғымдар жүйесі, зертеу нысанасы болатыны мәлім.

Ғылым тереңдеп, салмақтанған сайын, оның терминдері де байып, саралана түспек. Әр ғылым саласындағы терминдерді жіктеп, бір арнаға салудың және сөздіктер құрастырудың практикалық мәні де зор.

Қазақ тілінің ғылыми термин жағынан толығуының көптеген жолдары бар. Солардың бірі — түркі халықтарының сөздік қорын пайдалану. Бұл көне түркі сөздерінен бастап қазіргі тілдерді қамтиды. Ал түркі тілдерін ең алғаш рет классификация жасаған ғалым — М.Қашғари . Ол түркі тілдерін таза және аралас тілдер деп екіге бөледі: «Таза, басқа тілдердің ықпалына түспеген, тек түркі тілдерінде сөйлейтін тілдер қатарына М.Қашғари яғма, тухси, қырғыз, қыпшақ, оғыз, шігіл, ығрақ, парук тайпаларын және бұларға жақындау иамақ, башқұрт, бұлғар, печенек, сувар тілдерін жатқызса, басқа тілдермен     қарым-қатынасқа     түсіп     (соғды,     қытай-тибет тілдерімен) бұзылған тілдер қатары сұғдақ, қанжақ, арғу, худан, тибет және ябақу, татар, басмык тайпаларының тілін енгізеді .

Міне осы түркі тілдерінің даму сатысында бір жағынан, көпшілік түркі тілдеріне негізделген жалпыға ортақ әдеби тілмен бірге («Құдатғу білік», «Хибат-ул хақайық), ислам дінінің ықпалымен араб-парсы элементтері көптеп ене бастап, екінші жағынан оғыздар, қыпшақтар, қарлұқтар арасы алшақтай түсіп, өзіндік тілдік ерекшеліктері айқын көріне бастайды.

Қазіргі ұлттық тілдердің лексикалық құрамы мен фонетикалық-граматикалық жағындағы өзгерістердің болуы жоғарыда айтылған түркі тілдерінің негізін құраған ру-тайпалардың алшақтай түсіп, жеке-жеке ұлт тілдерінің қалыптасуына негіз жасауында.

Жаңа қоғамдық формация, мәдени-экономикалық қарым-қатынастар жаңа ұғымдарды дүниеге келтірді. Кезінде олардың көбісінің қай тілде болмасын атауы жоқ сөздер болатын.

Міне, осындай өміршең талаптан туған зәрулікті қанағаттандырудың екі түрлі жолы бар. Оның бірі — әр тілдің өз ішкі заңдылықгарына сүйене отырып жаңа сөздер жасау да, екіншісі — басқа тілдерден әзір тұрған сөздерді қабылдау немесе сөзбе-сөз аударып алу.

Бұл сөз еткелі отырған БСО лексикасындағы терминдер осы екеуінің соңғысына көбірек келіңкірейді. Енді тілімізде қолданылып жүрген осы терминдердің кейбіріне тоқталайық:
Сөз   (слово)   —   азербайжанша   сөз,   өзбекше   суз
түрікменше соз, қырғызша соз, татарша су, ұйғырша соз,
түрікменше соз башқүртша ьуз. Мағына (значение) — азербайжанша мана,   өзбекше
мано, түрікше анлам, қырғызша ман, татарша мана, ұйғырша
мана, түрікменше ман, башқұртша мағана. Сөздік   (словарь)   —   азербайжанша   лұғат,   өзбекше
сузлик, түрікше созлик, қырғызша созлик, татарша сузлик,
уйғырша лұғат, түрікменше созлик, башкұртша ьузликі.Ь.
Бұдан көріп тұрғанымыз — бірқатар сөздер кейбір фонетикалық өзгешеліктері болмаса, жалпы түркі тіддерінде бірдей аталады екен (Қосымша Б). Төңкерістен кейінгі дәуірде лексика саласының дамуындағы үлкен бір арна — орыс тілінен, неорыс тілі арқылы басқа тіддерден сөз алу болса, жоғарыда келтірілген мысалдардан шығатын қорытынды — өзінің тарихи даму сатыларында көптеген түркі тілдеріне тән ортақ нәрсе -бұлардың лексикалық қорына басқа тілдерден терминдер қабылдауы бір деңгейде болды. Десек те бұл тұжырым оңтүстік түріктерге (әзірбайжан, түрік, өзбек) қарағанда көне түркі, қыпшақ, қазіргі алтай, саян, сібір түріктеріне тән деуге болады.

БСО мәтіндеріндегі терминдердің басым бөлігін қазақтың төл сөздері құрайды. Мысалы: түбір сөзі (149 с қ) лингвистикалық термин болуымен бірге, екінші бір мағынасында өсімдіктердің жер астындағы бөлшегі деген мағынаны да білдіреді. Ал жұрнақ сөзі терминдік мағынасына қоса қалдық немесе «заттың бір шағын бөлшегі» ұғымын да білдіреді.

БСО мәтіндеріне тән нәрсенің бірі —лық жұрнағының варианттары арқылы жасалған терминдердің көптеп кездесуі. Оқулық мәтіндеріндегі мұндай терминдердің саны -9 (564 с.қ.). Мысалы: атау септік (319 с.қ.), есімдік (12 с.қ.), жіктік жалғауы (9 с.қ.), үндестік заңы (4 с.қ.) т.б.

Кейбір лингвистикалық терминдер түркі халықгары үшін ортақ болып табылады. Мысалы: әдеби тіл термині азербайжан тілінде адаби дил, өзбекше адаби тил, түрікше едебидші, қырғызша адабитші, татарша адаби тип, ұйгарша адаби тил, түрікменше адаби дил, башқұртша адаби тил (Қосымша Б).

Сондықтан да кейбір терминдерді қазақ тілінде аударуда қиындықгар болса немесе дұрыс аударылмаса, онда бұл терминнің түркі тілдеріндегі аудармаларын ескерген жөн деп есептейміз.

БСО мәтіндеріндегі лингвистикалық терминдердің көпшілігі калька арқьшы жасалған (12 сөз, 795 с.қ.) Мысалы: дыбыс -звук (254 с.қ.), есім сөздер — именные слова (36 с.қ.), жак. -лицо (286 с.қ.) т.б. Кейбір терминдер оның сол арқылы аударылып отырған тідцегі эквивалентімен алынған:

сөз — слова (1190 с.қ.), буын — слог (130 с.қ.) т.б.

Дефис деген сөзден басқа барлық лингвистикалық терминдер қазақ тіліне аударылған және өзгеріссіз қолданылған (23-кесте):

Біздіңше, егер қазақ тіліне баска тілдерден енген терминдердің дәл осы мағыналық ұғымын беретіндей қазақ тіліндегі эквиваленті болмаған жағдайда оны өзгеріссіз сол қалпында қалдырған жөн секілді.

Біз бұл зерттеулерімізде қазақ тіліндегі лингвистикалық терминдерге қатысты барлық мәселелерді жан-жақты қарастыруды мақсат тұтқан жоқпыз, тек оны толықтыру жолдарына қатысты өз ойымызды білдірдік.

Жоғарыда келтірілген мысалдарден мынадай қорытынды жасауға болады:

1.         Лингвистикалық   терминдердің   жасалуы    негізінен
қазақтың байырғы лексикасын пайдалану арқылы іске асып
отыр.

2.   Қолданылып   жүрген терминдерді белгілі бір жүйеге
келтіріп, реттеу үшін БСО мен оқу кұралдарын құрастыру
барысында   дұрыс     деп     есептелетін     терминдерді   сол
күйінде қалдырып, ал аударылған тілдегі қажетті эквивалетін
сұрыптау барысында сол терминнің таралу,   яғни   кеңінен
қолданылу жағын ескерген дұрыс.

БСО лексиканың реттестірілуіндегі тағы бір маңызды нәрсе -оқулық мәтіндеріндегі үндестік заңының сақталуында бірізділіктің жоқтығы, тілдік норманың бұзылуы дер едік.
50-70 ж.ж. БСО мәтіндеріндегі лингвистикалық терминдердің
қолданылуы
Термин сөздер Абсолютті жиілік Термин сөздер Абсолютті жиілік 50 ж. 70 50 ж. 70 БСО ж. БСО ж. БСО
БСО
атау септік 139
21 жаттығу 749
135
әліппе 3
7
жекеше 18
25
барыс жалғау 2
27
жуан дауысты 76
72
бастауыш 11
35
жіктік жалғау 9
29
баяндауыш 55
37
жіктеу есімдігі 13
10
болымды 13
10
жіңішкелік белгі 4
—
болымсыз 13
11
жіңішке 88
64
буын 130
157
жіктеу 9
29
дауысты.дыб. 67
125
зат есім 95
61
дауыс-з дыб. 43
54
қатаң 57
6
дефис 10
15
қос сөз 12
12
дыбыс 254
323
қосымша 115
77
есім 36
57
көптікжалғау 28
7
есімдік 12
70
көпше 19
21
етістік 84
97
көмектес 31
5
жазу 18
112
күрделі сөз 16
34
жайылма 25
10
лепті сөйлем 12
5
жақ 268
394
мағына 61
38
жалаң сөз 25
24
мазмұндама 1
2
жалғау 129
102
мазмұн 25
73
жалғаулы сөз 8
21
мақала 8
5
жалқы есім 20
7
нүкте 84
316
жалпы есім 9
7
септік жалғау 31
167
жұрнақ 66
35
сөз 1190
170
жатыс септік 13
20
туынды сөз 16
7
сөздік 5
17
тыныс белгі 12
35
сөйлем 407
729
тәуелдік жалғау 15
69
сөйлемше 1
—
тіл 65
110
сұраулы сөйлем 11
9
ұгым 3
7
сын есім 50
59
ұяң 40
4
табыс септік 7
79
үнді 9
6
текст 2
112
үндестік заң 4
13
толымды 1
8
үтір 5
1
тұрлаулы мүше 5
5
хабарлы сөйлем 10
7
тұрлаусыз мүше 52
96
шығыс септік 4
15
түбір 149
96
ілік септік 16
17
10

         Үндестік заңы —    агглютинативті тілдерге, оның ішінде қазақ тіліне    тән     құбылыстың    бірі.     Соның     арқасында қазақ тілі фонологиялық жүйесінін өзіндік ерекшеліктері бар тіл калпын сақтап қалуда. Алайда, соңғы кезде бұл заңның кағидалары сақталынбай, «қолдан жасалынған» қайшылықтары көбейіп кетті. Бұл әсіресе орыс тілінен және орыс тілі арқылы үнді-еуропа тілдерінен енген сөздерді жазуда анық байқалады. Себебі, ғалым ағаларымыз кезінде бул жөнінде «Орыс тілінен және орыс тілі арқылы Еуропа тілдерінен енген сөздерді орыс тілінде қалай айтылып, қалай жазылса, казақ тілінде де оларды солай жазу керек» — деген болатын. Ал енді араб-парсы тілдерінен енген сөздерге байланысты мұндай заң болмаса да осы сөздерді үндестік заңына бағындырып та, бағындырмай да жазып жүрміз. Негізінен, мұндағы белгілі бір жүйенің болмауы — тіліміздегі үндестік заңының бұзылуында дер едік. Себебі, мектепте оқушыларға үндестік заңын оқытып, үйретеміз де, ал жазу барысында ол заңды сақтамаймыз. Егер де оқушылар басқа тілдерден енген сөздерді айтылуы бойынша мұғалым, кітәп, қәзір деп жазса, оны түзетіп мұғалім, кітап, қазір деп жаздырамыз. Ал қазан төңкерісіне дейін қазақ тіліне араб-парсы тілінен ғана емес, орыс тілінен енген сөздер де үндестік заңына бағынып айтылып та, жазылып та келгені белгілі: бәтеңке, жәрмеңке, кәмпит, кереует, бөрене т.б. Ал қазір жазудағы морфологиялық ұстанымға көбірек арқа сүйейтін болдық. Мысалы, қазіргі ділмар, діндар, пәтуа, білімдар сөздерін ділмәр, діндәр, пәтуә, білімдәр деп неге жазбасқа?!

Кезінде Халел Досмүхамедұлы «Бір жуан сөз, бір жіңішке сөз екеуі бірігіп қосылғанда көбіне жуан сөз өзгеріп, жіңішкеріп кетеді»,-дей келіп, бай-шешек, гүл-айым деген сөздерді мысалға келтірген болатын. Егер осы қағидаға сүйенетін болсақ, онда зерттелініп отырған 50 ж. мектеп оқулықтары мәтіндеріндегі кездесетін кіна (2 с.к), кітап (344 с.к), құдыретті (1 с.қ), корек (17 с.к), кауіпті (4 с.к), кате (6 с.к), қаперсіз (1 с.к), қасиет (5 с.к) т.б. араб-парсы тілдерінен енген сөздерді үндестік заңына бағындырып кінә, кітәп, құдыреты, көрек, қауыпты, қата, кәперсіз, кәсиет деп жазуға болмас па еді?! Соңғы кездері кіна сөзі кінә деп жазылғанымен, оған қосымша жалғанған жағдайда бұл реттілік тағы да бұзылғандығын көреміз: кінәлайтындай (70 ж. БСО 1 с.қ). Біздер қарастырған 50 ж. БСО мәтіндершдегі үндестік заңына бағынбай жазылған кайткен сөзі кәйткен болып айтылса, Қәз р — кәзір, қазіргі — кәзіргі, қайтеді — кәйтеді, қайтсін — кәйтсін, қайтіп — кәйтіп, қабілет — кабылет, мұғалім — мұғалым болып айтылатыны даусыз. Біз келтірген сөздердің екінші варианттарын қолданғанды дұрыс дер едік.

Тіліміздің лексика саласындағы осы келеңсіздік морфологияға да әсер етпей калған жоқ. Оған мысал ретінде тіліміздегі үндестік заңына бейімделіп үлгермей қалған көмектес септігінің жалғауларын (баламен, дауылмен, қармен т.б.), меншіктілікті білдіретін -нікі, -дікі, -тікі қосымшаларын айтуға болады.   Төңкеріске   дейін   қазақтардың   тілінде   көмектес септігінің қосымшасының жуан варианты (атпан келді, арбаман көшті) мен оныкы, мұнықы сияқты оралымдар болған.

Алайда тілге деген немқұрайдылық, әркелкі пікірлердің салдарынан мұндай қосымшаларды қазір қолданудан шығарып тастадық деуге боларлық. Бүгінде жуан сөзден кейін де, жіңішке сөздерден кейін де тек жіңішке қосымшалар (-мен, -бен, -нікі, -дікі, -тікі) жалғанады.

50 ж. БСО мәтіндеріндегі көмектес септігінің жалғаулары бүкіл жалғаулардың 3,09% үлесін құрайды (1490 с.к). Оның ішінде 1,62%-ы жуан дауысты дыбыстардан тұратын буындарға біткен сөздерге жалғанған. Мұның бәрі тіліміздегі сөздердің үндесіп айтылуын әлсіретіп, жазуымыздағы ала-құлалыққа алып келеді. Ал білім негізі бастауыш сыныптарда қаланатын болғандықтан, жоғарыда келтірілген кірме сөздердің жазылуын реттеу БСО мәтіндерінен басталғаны жөн секілді.
БСО мәтіндеріндегі үндестік заңына бағьштайтын кейбір сөздердің қолданылу жиілігі
Сөздер Абсол ютгі жиілік Сөздер Абоолютті жиілік 50 ж. БСО 70 ж. БСО 50 ж. БСО 70 ж. БСО қабілет 1
4
қате 6
11
қабілетті 1
1
қатер 7
9
қабілеттілік 1
1
қауіпті 4
13
қазір 114
57
қауіп 2
4
қазіргі 6
15
қорек 17
18
қайбір 1
2
күдіретті 1
2
қазірде 4
1
кітап 344
369
қайтеді 29
1
кіна 2
6
кдйткен 1
1
мейман 2
5
қайтсін 2
14
онымен 8
8
қайтті 17
1
оныменен —
2
қайтіп 4
47
хикая 1
6
касиет 5
7
кәне 2
4
қасиетгі 3
1
мұғалім 90
86
қаперсіз 1
—

Біз қарастырған 50 ж. БСО мәтіндеріндегі үндестікті бұзып тұрған сөздердің жалпы саны 25 (670 сөз қолданыс, яғни барлық сөздердің 6,5%-ы). Олардың ішінде ең жиі қодданылғаны кітап (344 с.қ) және казір (114 с.қ.) сөздері, ал 70 ж. БСО мәтіндеріндегі бұл сөздердің үлесі 369 с.қ (кітабі) және 57 с.қ (казір) (24-кесте). Қорыта келе айтарымыз:

1. Үндестік заңы — қазақ тілінің негізгі ерекшеліктерінің бірі.
Сондықтан да оқулықтар мен оқу кұралдарын құрастыру
барысында жоғарыда айтылған пікірлер ескеріліп, бұл заңның
қағидалары қатаң сақгалуы тиіс. Ал емлелік ережелерімізге
өзгерістер енгізу қажет секілді.

2.    Кірме сөздердің көптеп енуі тіліміздің сөздік қорын
байытатыны   белгілі   болғанымен,    оларды   тіліміздің   төл
дыбыстарымен,     үндестік     заңына     бағындыра     отырып
жазуымыз керек. Ал мұны БСО мәтіндерінен бастаған жөн
десек те, бұл өлі шешімін таппай келе жатқан мәселе. Жоғарыда        келтірілген        келеңсіздіктермен         бірге, оқушылардың меңгеретін сөздерінің шамасы, оқулықтардың мұндай көп мағыналы сөздермен қамтылуы да аса маңызды. Көп мағыналылықтың арасы алшақтап, омоним жасалатын жағдайлардың БСО мәтіндерінде молынан қамтылуы оқушының тіл байлығын арттырып, сөздік қорын кеңітеді.

Осы тұрғыда өз зерттеуімізде БСО мәтіндеріндегі омонимдерге қатысты өз пікіріміз бен ұсыным, тұжырымдарымызды зерттеу барысында алынған лингвостатистикалық нәтижелерге негіздейміз.

Бастауыш сыныпқа барған оқушы жаңа материалды игеру барысында өзінің сөздік қорын үнемі толықтырумен болады. Олар мағынасы бұрын беймәлім сөздер мен сөз формаларын, сонымен бірге сөздің көп мағынада жұмсалу ерекшеліктерін де оқып -үйренеді.

Тілдің даму барысында көп мағыналы сөздердің мағыналарының алшақтап, ажырауынан омонимдер жасалатын жағдайлар жиі ұшырайды. Мысалы 1. той — етістік, 2. той — зат есім. Біз қарастырған мәтіндерде лексика-грамматикалық омонимдердің мына төмендегіше түрлері кездесті:

1. Зат есім әрі етістікке жататын түрін шартты белгімен (3-Е) деп белгілесек, оған мысал болатын — айқас сөзі зат есім түрінде 19 рет, ал етістік түрінде — 4 рет кездескен:

2.(3-С), уста, (з-25), (с-2)з.(З-К), ара, (з-86), (к-205).4.(3-Y), can, (3-596), (ү-50). 5.(3-А), жүздік, (з-50), (а-57). б.(3-П),топ, (3-102), (л-1). 7.(3-М), ана, (3-123), (м-18). 8.(3-Ш), қатар, (з-Ю), (ш-11). 9.(3-0), қап, (3-107), (о-2). Ю.(Е-М), сол, (е-70), (м-317). 11. (Е-С), алыс, (е-16), (с-59). 12.(Е-К), арт, (е-50), (к-49). ІЗ.(Е-Д), аз, (ә-120), (е-1). 14.(Е-Ш), ал, (е-1256), (ш-747). 15.(Е-А), кырык, (е-1), (а-20). іб.(С-Ү), жаңа, (с-187), (ү-16). 17.(С-Л), жалаң, (с-1), (л-1). 18.(С-А), жарым, (с-3), (а-8). 9.(С-Ц),хош,(с-1),(д-1). 2О.(Ш-М), мен, (ш-742), (м-870). 21.(Ш-Ү), кейін, (ш-335), (ү-95). 22.(Е-О), мә, (е-3), (о-і). 23.(Ү-О), кош, (ү-5), (о-12). 24.(О-Ш), па, (о-і), (ш-19).

26.(Ш-К), соң, (ш-299), (к-72). 27.(Ү-Е), кдлт-кұлт, (ү-1), (е-1). 28.(М-А), бір, (м-20), (а-2024). 29.(О-3-Е), ой, (о-ІЗ), (з-52), (е-27).

ЗО.(З-С-Е), ку, (о-6), (з-8), (е-54). ЗІ.(З-Ү-Л), кілт, (з-6), (ү-4), (л-3). З2.(3-Е-Ү), таң, (з-39), (е-9), (ү-13). ЗЗ.(З-Е-О-Ш), ау, (з-7), (е-11), (о-7), (ш-13).

Сондықтан да оқушылардың меңгеретін сөздері мен сөздердің көп мағыналылығының арасындағы сандық арақатынасты анықтаудың маңызы ерекше. Себебі — сөздің көп мағыналылығы көбейген сайын, мәтіндегі осы көп мағыналы сөздердің саны да азая түседі [62,103].

Ал бастауыш сынып оқушысы белгілі бір сөздің формасымен бірге оның мазмұнын, яғни түрлі мағыналарын қоса меңгеретінін ескерсек, омонимдердің сөздік қорды толықтырудағы маңызы айқындала түседі.

Жоғарыдағы 25 кестеден көрінгендей, лексика-грамматикалық омонимдердің ішінде ең жиі кездесетіңцері ЗЕ (31,04 %), ЕШ (17,61%), ЗС (5,5%), ШМ (7,38%), МА (6,07%), ЕД (5,23%) және ЗҮ (29,5%) түрлері.

Ал ең аз кездесетін іүрлеріне СД (0,008%), ЕО (0,01%), СА (0,002%) және ҮЛ (0,02%) секідді омонимдер жатады.

Бұдан шығатын қорытынды — БСО мәтіндеріндегі лексика-грамматикалық омонимдердің көптеп кездесуі оқушылардың сөздік қорын, ұғым-түсінікгерін кеңейтіп, бір сөздің әр түрлі мағынада жұмсалу ерекшеліктерін тереңірек оқып-үйренуге мүмкіндік береді.

50 ж. БСО мәтіндеріндегі лексика-грамматикалық омонимдердің сандық арақатынасы

Омоним Вариант Қосынды Пайыздық
түрлері саны жиілігі үлесі (%) ЗЕ 111
11300
31,04
ЗС 48
2002
5,5
ЗК 3
462
1,26
ЗҮ 9
1077
2,95
ЗА 4
244
0,67
ЗЛ 9
266
0,73
ЗМ 3
639
1,75
ЗШ 3
86
0,23
30 3
165
0,45
ЕМ 2
495
1,35
ЕҮ 7
403
1,1
EC 19
2568
7,05
ЕК 2
182
0,5
ЕД 2
1904
5,23
ЕЛ 1
89
0,24
ЕШ 3
6412
17,61
ЕА 1
21
0,05
СҮ 8
456
1,25
СЛ 3
13
0,03
СА 1
1
0,002
ОД 1
3
0,008
ШМ 3
2689
7,38
ШҮ 5
787
2,16
ЕО 1
4
0,01
ҮО 1
17
0,04
ОШ 2
54
0,14
ШК 1
301
0,82
ҮЛ 3
10
0,02
МА 2
2212
6,07
ОЗЕ 1
92
0,25
ЗСЕ 6
799
2,19
ЗЛҮ 2
24
0,06
ЗЕҮ 3
584
1,6
ЗЕОШ 1
38
0,1