Бег сөзіне жалғанған - далы қосымшасы арқылы Бегдалы есімі

Романдағы көп кездесетін антропонимдердің бірі біріккен тұлғалы түрі. Б и б і с а р а, Т о й с а р ы, Т а ң ж а р ы қ, М ы ң ж а с а р, М а м ы р қ а, Т а ң ш о л п а н, Т о ғ ж а н , А қ ш о л а қ, Ә к і м қ о ж а, С а д у а қ а с , А қ б ас, Д ә у л е т к е л д і, Е с қ о ж а, Е с б е р г е н, Т ө л е п б е р д і, Е р ж а н, Е р б о л, Е с б и к е, С а р м о л л а т. б.

С а р м о л л а ішкі үйдегі Б и б і с а р а деген қызын шақыртып алды ІІ; 343 . Керей ішінен Т о й с а р ы сияқты пысық болатын І; 526 .Семей қаласының күнбатыс жақ шетіндегі Т а ң ж а р ы қ саудагердің үйі І; 576 Т ө л е п б е р д і бағанадан бір ақыл ойлап еді І; 62 . Мына шешелерің сыбаға әкеп тарағалы отыр,- деді Т а ң ш о л п а н І; 47 . Тағы бір жеңгесі – ызғуттының әйелі Т о б   ж а н І;10 . Өткен қыста осы М ы ң ж а с а р тағы бір жазықсыз ауылдарды қанқақсатқан екен ІІ;133 .

Бұл тәрізді біріккен тұлғалы кісі есімдері тек ғана қазақ тіліне характерлі емес, жалпы түркі халықтарының баршасына ортақ. Керек десеңіз біріккен тұрғалы есімдер ҮІ-ХІ ғасыр жазба ескерткіштерінде [13; 135 ]. Қала берсе түркі халықтарының эпостық жырларында да К ұ н с у л у, Қ ы з ж і б е к, Т а ң с у л у, Е р т а р ғ ы н, Б ө р і б а с а р т.б. кісі аттары жиі кездеседі. Романдағы біріккен тұлғалы кісі есімдеріне талдау жасағанымызда кейбір есімдер мағыналы екі сөздің бірігуінен жасалған.

Д ә у л е т к е л д і,   Е с б е р г е н, Қ ұ д а й б е р д і, Т ө л е п б е р д і т.б. есімдер зат есімімен етістіктің жасалуынан тұрса. Қ а р а б а с, Қ а р а т а й , А қ б а, А қ қ о з ы т.б. деген сөздер сін есімнен зат есімнің бірігуінен жасалған.

Ер деген сын есім бірде жан сөзімен қосылып Е р ж а н есімін жасаса, бірде бөлестігімен қосылып Е р б о л есімін жасайды.

Романдағы бұл айтылғандардан басқа да біріккен тұлғалы есімдерге кіретін көптеген антропонимдер бар. Соның ішіндегі көбірек көзге түсетіні бай сөзімен келетін кісі есімдері. Бұл есімдердің алдына да, артына да жалғамайды.

А л ш ы н б а й, А л т ы б а й , А с ы л б а й, А т а м б а й, А с а у б а й, Ә з і м б а й, Б ө к е м б а й, Б е с б е с б а й , Б е р к і м б а й , Б ү р к і т б а й , Б е й с е м б а й , Д у т б а й , Д ә н д і б а й , Д а л б а й , Д у б а й , Е ң с е б а й, Ж ұ м а б а й , Қ а л д ы б а й , Қ а з а қ б а й , Қ о р а б а й ,   Қ а д ы р б а й , Қ а м ы с б а й, Қ ұ н а н б а й , Ке ң г і р б а й , М а р қ а м б а й , М а қ ұ л б а й, М а с а қ б а й,

Мұ с а б а й , М о л д а б а й , М ұ з д ы б а й , О р а з б а й ,         О р а л б а й , Тұ р ғ а н б а й , Ш а я н б а й , С ер і к б а й , С а л т а б а й , С а д ы р б а й , С а м а р б а й , Б а й м а ғ а м б е т , Б а й г ө б е к ,     Б а й д а л ы , Б а й с ү г і р , Б а й м ұ р ы н , Б а й к ө к ш е , Б а й т а с , Ба й қ ұ л а қ , Б а й т о р ы , Б а й с а л , Б а й т ұ я қ т.б. есімдерінің мағынасы ҮІ ғасырда түркі жазба ескерткіштерінде, Қ о ж а , Ә к і м , б а с т ы қ болса, ал қазақ тіліндегі мағынасы малы көп, дәулетті адам дегенді білдіреді. Жоғарыда көрсетілген есімдердің ішіндегі   М а х м ұ т б а й , Ә б д і л д а б а й ,                     Т о қ с а н б а й , Құ н а н б а й   сияқты есімдер үстем тап екендігін көрсету арқылы қойылған есімдер.

Романдағы Бек сыңары арқылы көрсетілетін есімдер Орхон- Енисей ескерткіштерінде князь, бастық деген ұғымды білдіріп бөлек жазылған .15.Ал, романдағы Бек сыңары кісі аттарының сыңары ретінде бірігіп жазылған.

Мысалы: Қ ұ с б е к ,   А с ы л б е к , Ә л і м б е к,   Ә л і п б е к ,    Б а й г ө- бе к , Ж а н г ө б е к , О р м а н б е к , Т і н і б е к , С а м а л б е к , Қ о й ш ы б е к, Б е к т о ғ а й , Б е г д а л ы   т.б. осы сияқты есімдерде, қарапайым жұмысшылардың да есімдері көрсетілген. Мысалы: былғары заводының жұмысшысы Ә л і п б е к ІІ;531 . Семейде кеңселерге енді түсе бастаған С а м а   л б е к , О р м а н б е к деген жас қаратаяқтар ІІ;330 . Ә л і м б е к тілмаш      ІІ;397 . С ү й і н д і к т і ң   үлкен баласы А с ы л б е к І;53 . Бұрын аға сұлтан болған Қ ұ с б е к І; 81 . Ә д і л б е к жаман бөлініп жеңгелерін де , малшыларын да, көршілерін қатты бүрікті. І;215 .

Романдағы тай сәнімен жасалған есімдер еркелету жұрнағы ретінде көрсетіледі.

Е с е н т а й,   Қ ы с а т а й , Қ а р а т а й , Қ ұ л ж а т а й , М ы р з а т а й,     Н а й м а н т а й , Т о н т а й , С а т а й , К ә к і т а й .

Ой тәңір-ай, жеріне жетпей К ә к і т а й жығылмайды ІІ; 6 . Зор денелі сары кісі –Е с е н т а й ІІ,355 . Тобықтының белгілі үлкендерінің бірі- Қ а р а т а й . І;12 .Мықты атанған Құлжатай ІІ;459 .

Романдағы біріккен тұлғалы ай -ға байланысты есімдер: А й ғ ы з , А й ш а , А й с а , Қ о н а й , Тұ р с ы н а й , Е р е н а й , Ж а б а й , Ж а қ а й , А ғ а й , С а т а й   т.б. сияқты есімдер көне түркі заманда Ү-ҮІІІ ғасыр шамасында балаларының есімдерін аспа тәңірге табынып ай, күнге байланысты қойғандығын ғалымдар айтқан болатын [16;158] .

Романдағы жан сөзі арқылы жасалған біріккен тұлғадағы есімдер көбінесе еркелету формасында көрсетіледі. Бұған мысал ретінде төмендегі есімдерді көрсетуге болады. А х м е т ж а н , Ә л і м ж а н , Б і р ж а н , Д ә м е —    ж а    н , Қ а р а ж а н , К ә р і п ж а н , С е р ж а н , С ә л і м ж а н , Т ә к е ж а н , То қ ж а н , Ұ л ж а н   т.б. Д ә м е ж а н н ы ң   он бес жасар С ә л і м ж а н мен он екі жасар кенже інісі Ә л і м ж а н ІІ;299 . Солардың ішіндегі ең көрнектісі әсем ән мен ұйытқан Б і р ж а н с а л І;324 . Бүгін өз түсінде Қ ұ т ж а н ы жалғызы кірген еді І;22 . Бұлардың арасында бірер бурыл сақал қарттан басқа     С е р ж а н сияқты азаматтар да көрінеді ІІ;14 .

Хан жұрнағына байланысты романдағы кісі есімдері романда жиі ұшырайды. Ғалымдардың айтуына қарағанда, көне түркі заманында үстем тап өкілдеріне тән болғандықтан, мұрагерлік сипат алып, нәсіл қуа бастаған Мысалы: хан, сұлтан, мырза атанып сол титулдарды иемденіп жалғастырып отырған.

Сөйтіп, олар біріккен тұлғалы кісі аттарын жасауда белгілі компонент болып қалыптасты.

Қорыта айтқанда, бұл сөздің ертедегі көне түркі тілінде ертедегі феодалдық мемлекет кезінде қолданылған титул екенін білеміз. Бұл сөз өзінің шығу төркіні жағынан түркі тілінде де, монғол тінде де ортақ, ол екі тілдің де көне ескерткіштерінде бар деген пікірді Т. Жанұзақов жоғарыдағы еңбегінде айтады [17;52].

Абай романында кездесетін, хан сөзі арқылы жасалған есімдер бастапқы мағынаға ие емес, дыбыстық өзгеріске ұшырайтын есімдерт екенін байқаймыз.

Мысалы: Ғ а б и т х а н, Д а р х а н, Ж ұ м а қ а н, Қ о ж а қ а н, К е н ж е     х а н, М ы р з а х а н , С о й қ а н , Ә з і м х а н .

Ғ а б и т х а н жас та болса молдалығы жетік кісі саналып, соңғы күндері үй ішіне Мың бір түн хикаясын айтып береді І;73 . Бет пішіні нұрлы, қызғылт, балғын денелі К е н ж е х а н әрі балуан, әрі жау түсірген ер болатын І;448 .Бұлардың көбін Ә з і м х а н төре жүз –жүзге бөліп, талай руларын атап берді ІІ; 472 . М ы р з а х а н бұл уақытта бар қағазды құшақтап апарып, отқа тығып жатыр І:168 .

Романда ман, мен аффикстері кісі аттарында сиректеу ұшырасады. Тек қана мынадай күйде. Мысалы: Ш ү к і м а н, Қ а у м е н,   Ә б д і р а х м а н , Д ә р м е н т.б. кейіпкерлер де байқалады. М а н , м е н аффиксімен келетін кісі аттары Европа, Орта Азия және Қазақстан халықтарының тілдерінде кездесе береді. Бұған қарағанда – м а н аффиксі барлық түркі тілдеріндегі төркіні бар сияқты. Бұл аффиксті Т. Жанұзақов былай деп келтіреді. О, бастағы лексикалық мағынасы: неміс мапп , ағылшын мап араб мап тілдерінде адам , кісі .І.

М. Әезовтің Абай жолы романындағы –келді, — гелді аффикстері қатысқан есімдерге шолу жасағанымызда тек ғана осы біріккен тұлғада жұмсалып тұрған.

Д ә у л е т к е л д і , Ө т е г е л д і сияқты есімдерді ұшыратамыз. Д ә у л е т к е л д і әңгімесін тостырмай іле айта жөнелді ІІ;532 . Ойнақы сауықшыл жігіт Ө т е г е л д і ноғай ауылының өз кісісі боп кеткен адам ІІ;137 .

Романдағы — далы қосымшасы жалғанған кісі есімдері санаулы ғана. Мысалы: Бег сөзіне жалғанған –далы қосымшасы арқылы Бегдалы есімі.

Сондай – ақ романдағы біріккен тұлғалы есімдерге қожа , молла қосымшасы жалғау арқылы жасалған есімдер Қожа қосымшасы мен молла қосымшасы. Бұл титулдар үстем тап балаларына есім ретінде қойылып отырған. Бұл есімдер қоғам дамуына сай өзгеріп, түрленіп отырған. Үстем тап өкілдеріне тап болғандықтан мұрагерлік сипат алып нәсіл қуа қатысқан есімдерден: Ә к і м қ о ж а , Ә ш і м қ о ж а , Б е р д і қ о ж а , Қ а л и д о л л а , Х а с е н м о л л а   т.б.

Бұдан басқа есімдердің ішінде тек ғана санаулы -қын, — ін аффикстері қатысқан антропонимдер Ж а р қ ы н , Т ү с і п сияқты есімдер.

Е р, е с – деген сөздерге бол – болат қосымшаларының жалғану арқылы жасалған есімдер. Астында құнанша күзеген күрең биесі бар . Бұл Е р б о л деген жігіт болып шықты І;118 .

Е р, е с компоненті анықтауыш екінші сыңарлары анықтағыш мүшелер.

Осы романдағы қазақ есімдерінің ішінде — ын, — дік қосымшалары санаулы түрде. Мысалы осы аффикстерге байланысты қатысқан С ү й -і н -д ік деген есімдерде етістіктің бұйрық рай түрінде –ін қосымшасы арқылы жұмсалып тұр.

Кісі аттарындағы аффикстер сөз таптарына дерлік қатысты.Олардың ішінде есімдердің, етістіктердің үстеу, есімше, етіс сөздердің жұрнақтары.