Сақ тайпалары

Сақ тайпалары – VIII-II ғасырлар.
Cақ мәдениеті темір кезеңінде кең тарады. Шаруашылығы мал шаруашылығы. Батыс және Оңтүстік Қазақстанда түйе шаруашылығы дамыды. Сақтардың ат мифологиясын күн және отпен байланыстырды.
Сақтар туралы грек тарихшысы Герадот жазған,ол сақтарды Азиялық Скифтер деп атаған, ал парсы деректерінде: сақтарды құдіретті еркектер деп атаған. Иран жазбаларында оларды: жүйрік атты Турлар деп атаған.Олар орта Азия мен Қазақстанда өмір сүрген. Сақ әскерінің соғысу шеберлігі жоғары, аттың үстінде шабандоз, садақ атудан мерген болған.
Сақ қоғамында халық үшке бөлінген:
1. Жауынгерлер.
2. Абыздар.
3. Қауым мүшелері.
Қоғамдық құрылысы әскери демократия түрінде болды.
Б.з.б. 519-518ж. 1Дарий сақ жеріне басып кірді. Сақтар қатты қарсылық көрсетті. Сақ жауынгері Ширақ ерлік көрсетіп 15 мыңдай парсыны өлтірген. Сақтардың бір бөлігін Дарий өзіне бағындыра алды.Сақтар ержүрек болғандықтан
Дарий әскерінің құрамында да соғысты. Тіпті Даридің өлмейтін 10 мыңдық әскерінің құрамында болды.
Б.з.б. 490ж. Марафон шайқасында сақтар парсылармен одақтасып гректерге қарсы соғысты. Ахаменид патшасы Кир сақтармен соғысып жеңіліс тапты, оны әйел патша Томирис басын кесіп, Дарияға лақтырған.
Геродот сақтарды үшке бөлген
1. Шошақ бөрікті сақтар ( Тиграхауда) - Жетісуды мекендеген
2. Парадарая сақтар - Арал маңын мекендеген
3. Хаомаварга сақтары - Мұрғаб аңғарын мекендеген
Геродот сақтар мен парсыларды өз еңбегінде жазған ( және Страбон). Сақ тайпаларымен Ахаменид әулетінің
патшалары да соғысқан. Ол Иран жазбаларында Авеста деп аталады.
Археологиялық ескерткіштері :сақтар дәуіріндегі аса маңызды ескерткіштердің бірі, Іле өзенінің жағасындағы Бесшатыр кесенесі. Кесене көптеген қорғандардан тұрады. Шығыс Қазақстанда Шілікті қорғаны табылған. Археологтар ол жерден 13- қола жебе және көптеген олжа қазылып алынды.
1969ж Алматыдан 50 шақырым жердегі Есік қорғанынан Алтын адам табылды. Бұл жауынгер б.з.б. Vғ. өмір сүрген. Арал өңірінде өмір сүрген Апасиак (Парадарая) сақтарының астанасы Шырақ-Рабат қаласы. Бұл қала Қызылорда қаласынан Оңт. Батысқа 300 шақырым жерде Қызылқұм шөлінде орналасқан. Қаланың орталық бөлігі Цитадель деп аталады.
Діні туралы: сақтардың ең үлкен құдайы Митра (қабан бейнесі) деп аталады. Ол күн күркіреу деген мағына берген. Сақтардың Аримаспа деген тайпасы (Алтынды қызғыштай қорғаушылар) алтынға бай Алтайды мекендеген. Б.з.б. IVғ.сақ жеріне А. Македонский шабуыл жасаған болатын. Ол Ахаменидтерді (Иранды) жеңіп Орта Азияға басып кірді. Б.з.б. 330 -327ж. Македонский Сырдария өзенінің жағасына дейін жаулап алды. Оның бұйрығымен Сырдария жағасында Александрия Есхата (Шеткі Александрия) деген қала салынған. Б.з.б. 323ж А. Македонский қайтыс болып, оның импе- риясы бөлшектеніп кетті. Көтеріліске шыққан халық көптеген қалаларды, оның ішінде Шеткі Александрияны құлатты.
Б.з.б. VIIғ. Қазақстан мен Сібір жерінде сақтар дәуірінен қалған аңдық стиль пайда болды. Бұл барлық оқиғаларды аңдардың суретімен бейнеледі.
Үйсіндер мемлекеті – б.з.б. ІІғ.
Территориясы Жетісу .Астанасы Қызыл Аңғар (Чегучен) Ыстық көл жағасында орналасқан. Титулы Гуньмо (басшысы).
Жетісудағы сақ жерлерін б.з.б. ІІғ. Орта Азиядан келген Үйсін тайпалары мекендеді. Үйсіндердің орналасқан жері Жетісу, Іле даласы. Батыс шекарасында Қаңлылармен, шығысында Ғұндармен шекаралас болған.
Үйсіндер Қытаймен дипломатиялық және туыстық қатынаста болған. Шаруашылығы көшпелі мал шаруашылығы және төрт түлік мал шаруашылығы.
Үйсін қорғандары:
Ең үлкен диаметрі - 50-80 м,биіктігі -15 м.
Орташа диаметрі -15м, биіктігі -4м.
Кішкене - 10м, биіктігі -1м.
Археологиялық ескерткіштері: 2300м биіктіктен қараңғы тау шатқалынан Қарғалы диодемасынан табылған. Ол әйел басына киетін бас киім.
Қаңлылар мемлекеті б.з.б. ІІІ ғ.
Қаңлы тайпалық бірлестігі құрылды . Астанасы Битянь қаласы. Халқының саны-600 мың, оның 120 мыңы әскерлер болған. Территориясы Қаратау жотасынан Сырдарияның орта ағысына дейінгі жерлерді мекендеген. Шаруашылығы – мал шаруашылығы, аң аулау, балық аулау қосалқы шаруашылық болған. Сонымен қатар қолөнерде дамыған. Қаңлылар туралы Қытай деректерінде жазылған. Археологиялық ескерткіштері – Көк-Мардан елді мекені. Қаңлылардың зерттелген қорымы – Мардан-Күйік. Ол Отырар жазирасында орналасқан. Қабірдің бетіне әртүрлі бейнелер ойылған – Мөр табылған. Мөрдің бетіне абыздар мен басшылар бейнеленген. Бұл мөрлер Ираннан әкелінген.
Ғұндар мемлекеті. Б.з.б. Іғ. – б.з. Іғ.
Б.з. қарсаңында және І ғасырда Еуразияның ұлан байтақ даласында, соның ішінде Қазақстан жерінде маңызды оқиға болған, бұл оқиға тарихта – халықтардың ұлы қоныс аударуы деген атпен белгілі.
Ғұндар Атиланың (Еділ) басшылығымен Еуропаға дейін жаулап алған болатын. Соңында Венгрия жеріне барып тұрақтады. Ғұндардың жойқын шабуылы батысында - Рим империясын құлатуға,ал шығысында - Қытай қорғанын салды - руға бірден-бір себепкер болды. Ғұндар өз заманында жолындағы халықтарды талқандап,ұлы қоныс аударуды тудырды.
Ғұндар Қазақстан жеріне Орталық Азиядан б.з.б. Іғ. соңы мен б.з.Іғ. келді. Ғұндар туралы Қытай деректерінде жазылған.
Б.з.б. ІІІғ. Ғұндардың басшысы болып Мөде Шанью келді. Ол батыста Үйсіндерді, шығысында Қытайды талқандап, алым- салықты төлетіп отырды. Ғұн мемлекеті қуатты дәрежеге көтеріліп, Тибетке және Хуанхе өзенінің орта ағысына дейін бағындырып қол астында ұстаған Ғұндардың басшыларын Шанью деп атаған. Шанью Қытайды бағындырып Сұлу ханшасын әйелдікке алып, кейін мемлекет әлсіреді.
Б.з.б. 55ж. Ғұн мемлекеті ыдырап, оңт. және солт. болып 2 бөлініп кетті.
1. Оңт. Ғұндар Хань империясына бағынған.
2. Чжи-Чжи бастаған солт. Ғұндар өз тәуелсіздігін сақтаған. Ол Таластың бойына қала салдырған. (Қазақстанға І-ші қоныс аударуы).
Ғұн тайпалары – ежелгі түрік тілінде сөйлеген. Ғұндардың екінші қоныс аударуын Чжи-Чжи басқарған. Ғұндардың Қазақстан жеріне екінші рет қоныс аударуы 93 жылдан басталды. Олар жолындағы тайпаларды бағындырып, оңт. Орыс даласына, одан әрі Дунайға дейін жеткен.
Ғұн тайпалары 24 руға бөлінген. Оларда жылына 3 рет жиналыс жасалып, құрбандық шалынды. Мал шаруашылығы ғұндар өмірінде ерекше орын алған. Негізгісі – жылқы мен қой. Әскердің негізін – атты жауынгерлер құрады.
Сарматтар мемлекеті – Б.з.б. ІІІғ.
Шаруашылығы – көшпелі мал шаруашылығы. Олар Батс Қазақстанда өмір сүрген. Дидардың айтуы бойынша “Скифия
жеріне басып кірген - Сарматтар”- дейді. Сармат тайпалар одағына – Роксоландар, Сирактар, Ауорыстар, Аландар т. б. тайпалар кіреді. Сарматтар – Иран тілдес болған.
Мәдениеті үшке бөлінген.
1. Ерте мәдениет – Прохор.
2. Орта мәдениет – Суслов.
3. Кейінгі мәдениет – Жаңа мәдениет.
VI – XIIғ. Қазақстанда - Түрік кезеңі.
Түрік қағанаты – 552-603ж. Ұлы қоныс аударуы ( ІІ-Vғ.) Қазақстан, Орта Азия мен Еуропа аумағындағы тайпалардың территориясына көп өзгерістер енгізді. Vғ. Соңнда Төле тайпалары Әмударияға дейін жетті. 552 ж. «Түрік атауы» алғаш рет Қытай шежіресінде кездеседі. Қытайлар Түріктерді Ғұндардың ұрпағы деп есептеген. 552 ж. Түрік қағанатының
негізін – Бумын қалаған. Ол өлген соң (552ж) оның ізбасары - Мұқан қаған кезінде қуатты мемлекет болды.
561-563ж. эфталиттерге қарсы соғыста – Иранмен одақтасады. Түрік қағанаты – Орталық Азияда саяси үстемдікке жетті.
Түріктер Жерорта теңізіне баратын – Жібек жолын қол астында ұстау үшін күрес жүргізді, оған Иран кедергі болды. Сол
үшін Түрік қағанаты Визаньтия империясымен сауда және әскери келісім жасады. Иран елі жеңіліс тауып жылына 40мың алтын мөлшерінде алым-салық төлеп тұруға келісім берді. Естеми қаған мен оның ұлы Түрк Санф билеген кезде

мемлекет әлсіреп, бөлшектеніп кетті.
603 жылы Түрік қағанаты Батыс және Шығыс Түрік қағанаты болып екіге бөлініп кетті.
Батыс Түрік қағанаты – 603-704ж.ж.
Орталық ауданы – Жетісу.
Териториясы – Қаратаудың, Жоңғарияға дейінгі ежелгі Үйсін жері.
Батыс түрік қағанатында 10-тайпа болғандықтан – Он оқ елі (Будун) деп атаған.
Оның 5-тайпасы – Дули. 5-тайпасы – Нушиби.
Қарапайым халықты – Қара будун (қара бодан) деп атады.
Астанасы – «Сұяп» қазіргі Қырғыстандағы - Тоқмақ қаласы. Жазғы орталығы – Мыңбұлақ.
Титулы – Қаған. Оның орынбасарлары – Жабғу, Шал және Елтебер.
Сот қызметін – Бұйрықтар мен Тархандар атқарады.
VIIғ. Басында Жеғұй қаған (610-618ж.) және оның інісі Тоң-Жабғу қаған (618-630ж.) билігі тұсында қағанат күшейген. Қағанат өзара ішкі соғыстан әлсіреді. 16 жылға созылған (640-657ж.ж.) тайпа аралық соғыс қағанатты әлсіретті. Оны-Таң
империясы пайдаланып, Жетісуды басып алды. Жетісуды кейін – Қытай VIIғ. басып алды.
Түркеш Қағанаты – 704-756ж.
Жетісуда билік басында – Үш-Елік қаған (699-706ж.) бастаған Түркештер келді. Ол Династияның негізін қалаған Арапға қарсы күрес жүргізді. Териториясы – Шаш (Ташкент) қаласынан Тұран мен Бесбалыққа дейінгі аралық.
Басты астанасы – Сұяп.
Екінші ордасы Іле өзенінің жағасындағы – Күнгіт қаласы.
Үш-Елік қаған елді, қайсысы 7 мыңнан әскері бар 20 мың бөлікке бөліп тастады.
705 ж. Араптар Мәуреннахырды (Сырдария Амудария ортасы) жаулап ала бастайды.
706-711ж. Үш-Еліктің орнына оның баласы Сақал қаған отырады.
Түркеш қағанаты Сұлу қағанның 715-738 ж. тұсында күшейді. Сұлу қаған екі жақты соғыс жүргізді. Батста Араптармен,
шығыста Қытайлармен Сұлу қаған араптарға қарсы бірнеше батыл соққы беріп талқандап көзге түсті. Араптар оған Әбу-Музахим «Сүзеген» деген ат қойды.
751ж. тараздың маңындағы Атлах қаласының маңында Араптар мен Қытайлар арасында 5-күнге созылған жойқын соғыс болды. (Атлах шайқасы). Шешуші сәтте Қытайлардың қол астындағы Қарлұқтар бас көтеріп, Араптар жағына шығып кетеді. Қытайлар тасталқан болып жеңіледі. Бұл соғыстың тарихи маңызы Ислам діні енген. Сол жылы қағандар бір-біріне силық ретінде Мускус жіберіп отырған. Оны бұқалардың мүйізінен алған. Түркеш қағанаты Арап-Қытай шапқыншылығынан ыдырады.
Қимақ қағанаты –ІХ-ХІғ.
Қимақ Қытай деректерінде Янмо деген атпен белгілі. Териториясы Ертіс маңы мен Қазақстанның солт. шығысы. Ұйғыр қағанаты құлағаннан соң (840ж.) олардың біразы Қимақтарға қосылды. Астанасы – Имақия.
Одағында 12 тайпа болған. Ең күшті тайпасы Қыпшақтар. Қимақтардың оңтүстігінде –Қуман өмір сүрді.
ХІғ. Басында Қимақ қағанаты құлады. Оларды дара билікке ұмтылған Қыпшақ хандары құлатты.
Қарахандар мемлекеті – 942-1210ж.ж.
Қарахан мемлекетінің негізін салушы Сатук-Богра хан (915-956ж.). Ол 942ж. Баласағұн билеушісін құлатып өзін жоғары қаған деп жариялады. ХІғ. 30ж. мемлекет 2-ге бөлінді:
1. Батыс хандық – астанасы Бұқар қаласы.
2. Шығыс хандық – астанасы Баласағұн.
Ихта термині Қарахандар мемлекетінде пайда болды (салық жинау құхығы). Оны иемденушілер Ихпадар деп аталды. Мемлекеттік ресми діні – Ислам діні (мұсылман). Түркі тіліндегі мұсылман әдебиеті осы кезде пайда болған. Оның өкілдерінің бірі – Жүсіп Баласағұн. ХІІғ. күшейген Қарақытайлар (Қидандар) Жетісуды басып алады. 1141ж. Екі хандықтың билі де Қарақытайлардың қолына көшті. Териториясы – Балқаштан Алакөлге дейін жетті. Шаруашылығы – көшпелі және жартылай көшпелі мал шаруашылығы. Төр түлік малдан көбінесе – Жылқы өсіріледі. Себебі жылқы олар үшін – тамақ, сусын әрі көлік.
Қарақытайлар мемлекеті – 1128-1213ж.
Астанасы – Баласағұн.
Қарақытай мемлекеті бұрын - Қидандар тайпасы болған. Олар моңғол тілдес тайпа. 924 ж. Алтайдан Тынық мұхитына дейінгі жер – Ляо империясының қол астында болған. Қидандар билеушісі – Солт. Қытайда тұрды. 1125ж. Баласағұнды басып алып, сол кезден бастап – Қарақытайлар деп аталынды. Қарақытайлар шекарасын: Шығыста Енисейге дейін, Батыста Таласқа дейін кеңейтті. 1137ж. Мәуренахырдың билеушісін Махмут ханды бағындырды (Амудария, Сырдария).
Хорезім шахы – жылына 3000 алтын динар салық төлеп отырды. Басшыларын – Гүрхан деп атады.
1208ж. Наймандар Күшлік ханның басшылығымен Моңғолиядан шегініп Жетісуға көшіп келді. Бұл кезде Қарақытайлар халқы салық көп салып, беделінен айрылған болатын. Осыны пайдаланған Күшлік хан 1211ж. Жетісудағы билікті түгел тартып алды. 1213ж. Қарақытайлар өмір сүруін тоқтатты.
Қарлұқ мемлекеті – 756-940ж.
Қарлұқтар жайлы алғашқы деректерде «Болат» деген атпен белгілі. ( Vғ.). Териториясы – Алтайдан Балқаштың шығысына дейін. VIIғ. Қарлұқ бірлестігіне үш ірі тайпа: Болат, Шігіл; Ташлық кірген. Қарлұқ тайпаларының көсемдері Елтебер деген атпен белгілі. Қарлұқтар туралы Хғ. Арап географы Ибн Хау Кан Қарлұқ жерін 30 күншілік деп сипаттады.
Ең бай қаласы – Көпестер қаласы (Тараз).
Сол заманда Қарлұқ елінде 25 қала болған. Қарлұқ қағанаты - өзара соғыстан әлсіреді. Діні – Ислам діні.
Ұйғыр қағанаты 749-840ж.
Оны Енисей қырғыздары құлатты. Жеңілген Ұйғырлар Қарлұқтардың құрамына қосылды. 840ж. Қарлұқ көсемі қаған атағын алды. Қарлұқтар – Жетісуда 200 жылдай билік етті. ІХғ. аяғында Испиджапты (Сайрамды) басып алды. Таразды қоршады қала жеңіліп Ислам дінін қабылдады. 940 ж. Дұшпандар Баласағұнды басып алып, Қарлұқтарды құлатты.
Оғыз мемлекеті ІХ-ХІғ. басы.
Астанасы – Янгикент.
Оғыздардың басшылары – Жабғу (Ябғу).
Жабғудың орынбасары – Күл-Еркіндер.
Әскери қолбасшы – Сюбасшы беп аталады.
Оғыздар – Пұтқа табынып, Шамандарға, бқсыларға табынды.
Ең алғаш Оғыз мемлекеті туралы ІХ-Хғ. Әл-Якубидің еңбектерінде айтылады. Оғыздар Қрлұқтар жерін басып алып,

мәдениетін таратты. 751ж талас шайқасында қытайлар арабтардан жеңіліс тапты. Ал Қарахан династиясының негізін
қалаушылардың бірі Сатух Богра хан мұсылман дінін қабылдады.
Сәулет өнері және жалпы өнер.
Ең ежелгі мұсылман кесенелері – Буранин қаласынан табылды. ХІІғ. Сырлы Там кесенесі, Сырдарияның төменгі
ағысынан табылды. Х-ХІІғ. Қазақстанда сәулет өнерінің ішінде ең көп салынғаны – Мавзолейлер, ең ежелгі кесене Бабаша-Хатун кесенесі.
Оны 16 қырлы күнбезі төбесін түгел жауып тұрды.
ХІ-ХІІғ. салықтан Айш-бибі кесенесі өте көрнекті ескерткіші болып табылды. Бұл кесене Жамбыл (Тараз) қаласында салынған. Жамбыл қаласында салтанатты күнбездердің бірі, Хғ. салынған Қарахан кесенесі.
Орта ғасырлық ахитектуралық ескерткіштердің маңыздысы моншалар болып табылды. Ол мошалардың ішіндегі маңыздылары Тараз және Отырар моншалары. Олар ХІ ғасырдан, күні бүгінгі дейін сақталған.
Шыңғысхан шапқыншылығы 1219 – 1224ж (1155-1227ж).
Астанасы - Қарақорым.
Моңғол тайпалары ХІІғ. Орхон мен Керуленнің ортасында өмір сүрген.
ХІІғ. аяғында Моңғол тайпаларында Ерте феодалдық қатынас орнай бастады.
ХІІІғ. басында Шыңғысхан басқарған Моңғол мемлекеті құрылды. Ол Қият-Бөржігіт тайпасынан шыққан. Иссугей қолбасшының от басында туған. Шын аты Темүжүн. 9-жасқа толған кезде әкесі Татарлар қолынан қаза табады. Келешегі Шыңғысханды тәрбиелеуге көп еңбек сіңірген Керей ханы Торы.
20ж. созылған қиян кеске күрес үстінде, Темүжүн барлық моңғол тайпаларын біріктіріп, 1206ж. құрылтай жиналысында ең жоғарғы қаған атағын алады. (Шыңғысхан атына иемденеді).
1206ж. оның «Яссылар» деп аталатын заңдары шықты. Ол заңдар өте қатал, тек өліммен ғана аяқталады.
Қытай деректерінде моңғол халқы үшке бөлінді:
1. Оң қанат (Баруңгар).
2. Сол қанат (Жоңғар).
3. Орталық (Күл).
Әскер: ондық, жүздік, мыңдық, түмен (он мыңдық), жүз мыңдық болып бөлінеді.
Алдымен Шыңғысхан Енисей қырғыздары мен Буряттарды, Якуттарды жаулап алады. 1211-1215 ж. Қытайды жаулап, Пекинді алады. Қытайдан олар Тас атқыш (Катапульт) қолға түсірді. Шыңғысхан үнемі жеңіске жетіп отырды. Себебі, оларда: темірдей тәртіп, жылдам қозғалу, әскердің көптігі, жаулап алатын ел туралы мағлұмат және қарудың жеткілікті болуы. Моңғолдар Жетісуды еш қарсылықсыз жаулап алды. Қарлұқ билеушісі Арсылан және Бұзар Баласағұн қалалары соғыссыз берілді.
Қыпшақ дәуірінде Орта Азиядағы ірі мемлекет Хорезімщах болған, ол мем-ті Мұхаммет басқарды. Шыңғысхан мен Хорезмшах арасында сауда байланыс болды. 1218ж. жазда Шыңғысхан Отырарға сауда керуенін жіберіп, олардың тыңшылар екенін білген Қайырхан түгел өлтіртті. Отырар қорғанысы 1219ж. қыркүйекте басталды. Моңғолдар 150 мың әскерімен барған, оның 111 мыңы моңғолдар, ал қалғандары қарлұқтар мен ұйғырлар болды. Отырарды Шыңғысханның екі ұлы Шағатай мен Үгедей қоршады. Отырар билеушісі Қайырхан 80 мың әскерімен 5 ай қорғанды. Қол басшысы Қараша-Хаджиб өздерін қорғап тұрған Сұпохан қақпасын түнде ашып жіберді. Ішке кірген Моңғолдар қал халқын түгел қырды. Қолға түскен Қайырханды үстіне күміс құйып өлтірді. Моңғолдарға берілмеген – Сығанақ қаласы 7 күн қорғанды. Сонымен қатар Жент, Ашынас, Үзгент, т.б қалалары түгел құлатылды. 1221ж. көктемде Моңғолдар Орта Азияны түгел жаулап алды. Соғыс қимылдары Иран, Ауғаныстан, Солт. Үндістанға қарай ауысты. Жебе, Сүбедей,Бахадүрлер бастаған моңғолдар Қыпшақтар мен Орыстарды талқандап 1224ж. Қазақстан арқылы Ертістегі Шыңғысханға оралды. Моңғолдар Қазақстан мен Орта Азияны 5жылда (1219-1224ж.) түгел жаулап алды. Шыңғысхан кейін моңғолдардың Шығыс Еуропаға жорығын немересі Бату хан 1237ж. басқарды. 7 жылдық соғысты Бату Днепрге дейін жаулап алып, 1240ж. Киев Русын жаулап алды. Батудың әскерлерінің көп бөлігі Қыпшақтар құрады (Қыпшақтық) деп атаған. 1227ж. Шыңғысхан қайтыс болған соң бүкіл қазақ жерін 3 ұлына бөліп берді.
1. Үлкен ұлы Жошыға – Ертістен батсқа қарай жерлері, Волганың төменгі бойына дейінгі Дешті-Қыпшақтар жерін берді.
2. Екінші баласы Шағатайға – Оңт. және оңт. шығыс Қазақстан, Шығыс Түркістан және Мәуренахрды берді.
3. Үшінші ұлы Үгедейге – Жетісудың солт. бөлігі.
4. Кіші Ұлы Төлеге – туған жері Моңғолия және Қарақорымды берді.
Қазақстан экономикасына моңғол жапқыншылығының әсері - өндіргіш күштері әлсіреді.
1227ж. Шыңғыстың үлкен ұлы Жошы да қайтыс болды. Бату Шығыс Еуропадан кейін, орыстарды жеңіп, Польша, Венгрия, Чехия, Днепрге дейін бағындырды. Сөйтіп ол Алтын Орда мемлекетін құрды. Үгедей Ұлысы – 1251ж. жойылды.
Алтын Орда мемлекеті – ХІІғ.
Астанасы Сарай-Бату (Сарай-Берке). Орыс князьдары алтынмен алым-салық төлеп отырған, князь атағын алу үшін Алтын Ордаға келіп алған. Алтын Ордада тілі де, діні де әр түрлі халықтар тұрған. Моңғолдар аз болған. ХІVғ. Моңғолдар түркіленіп, Алтын Орда халқы татарлар деген атау алған. Алтын Орда алғашында Моңғолиядағы ұлы ханға тәуелді болған.
1260ж. Моңғол империясы бірнеше ұлыстарға бөлініп кетті. Тек Батуды інісі Берке хан (1256-1266ж.) тұсында тәуелсіздікке қол жеткізді. Ал Мөңке хан тұсында өз атынан теңге щығара бастады. Алтын Орда Өзбек хан (1312-1342ж.) және Жәнібек хан (1342-1357ж.) тұсында гүлденіп, құдіреттілігі арта түсті. 1312ж. Өзбек хан Ислам дінін Алтын Ордадағы мемлекеттік дін деп жариялады.
1357-1380ж. аралығында таққа 20-дан астам хан отырды. Бұл кезең – ҰЛЫ ДҮРБЕЛЕҢ деп аталды, ол Тоқтамыстың келуі мен аяқталды. 1380ж. Куликова шайқасында орыс әскерлерінің басшысы – Дмитрий Донской, Алтын Орда басшысы Мамайды жеңген болатын. Кейін Тоқтамыс Алтын Орда билігін тартып алып, 1382ж. Мәскеуді өртеп жіберді.
XV ғ. Ортасында Алтын Орда бірнеше мемлекеттерге бөлінген болатын: Әбілхайыр хандығы, Ноғай Ордасы, Моғолстан, Сібір, Қазан, Қырым, Астрахань хандығы.
Ақ Орда мемлекеті ХІІІ-ХVғ. басы.
Моңғол шапқыншылығынан кейін Қазақстанда пайда болған бірінші мемлекет Ақ Орда.
Шығыс Дешті қыпшақтың аумағында ХІІІ-ХVғ. басында Ақ Орда мемлекеті өмір сүрді. Астанасы – Сығанақ қаласы. Териториясы Арал Маңы, Сырдың төменгі ағысы, Тобыл және Сарысу өзендерінің аралығы. Алғашқы ханы Сасы Бұқа.
Ақ Орда Ерзен хан тұсында тәуелсіз хандық болып жарияланды. ХІV ғ. ортасында Ерзен мен Мүбәрәк қожа тұсында мемлекет күшейді. Ақ Орда Ақсақ Темір соққыларынан құлады. Ақ Орданың ыдырауы нәтижесінде – Ноғай ордасы мен Әбілқайыр хандығы құрылды.
Ақсақ Темір (Әмір Темір), - (Шын аты – Темірлан).
Ақсақ Темір 1336ж. туылып 1405ж. қайтыс болған.
Ол түркіленген Моңғол тайпасынан – Барлас руынан шыққан Торғай Бектің баласы. Жас кезінде Темір көп хандарға қызмет етеді, қарақшылықпен де айналысқан. Кейін Хорезмшахы Хусейннің әпкесі – Ұлжан Тарханға үйленеді. Шыңғысханның ұрпағына Гурген күйеу бала болған. Сенімге кірген соң Хусейн оны қолбасшы етіп сайлайды.
1370ж. Хусейнді өлтіріп Хорезмге Әмір болады. Осы 1370-1405 жылы Темір 35 жыл бойы Орта Азияда жеке үстемдік құрды. Әмір Темір Мәуренахр (Амудария мен Сырдария ортасына) өз империясын құрған. Астанасы Самарханд. Ақсақ Темір алғашқы жорығын – Ақ Орда мен Моғолстаннан бастаған. 10 жылда (1370-1380ж.) оншақты рет шабуыл жасап, Ақ
Орда мен Моғолстанды жойып жіберді. Алтын Орданы жеңу үшін Темір қолшоқпары – Тоқтамысты пайдаланды. Тоқтамыс 1380 жылы Мамайды жеңіп Алтын Орданың билігін тартып алып, Темірдің өзіне қарсы шығады. Темір 1389ж.,
1391ж. және 1395ж. үш үлкен жорық жасап Алтын Орданы күйретіп, Тоқтамысты өлтірді. Ақсақ Темір империясына –
Түркістан, Хорезм, Ирак, Ауғаныстан, Кавказ сырты, Үндістанның солт. тағыда басқа елдер кірген. Темір 27 мемлекетті жаулап алған. Ол өзі туралы - «Түзгі» деген кітап жаздырған. Әмір Темірдің бізге пайдасынан зияны көп тиді.
Ол мұсылман мемлекеттерін талқандаған. Соғыста қаталдық көрсетіп, тұтқындарды 4-5 мыңдап тірідей көмді. Адам басынан тау тұрғызған. Көтеріліс жасаған – Үргеніш қаласының халқын қырып, орнына арпа еккізді. Бізге бір пайдасы өз беделін көтеру үшін Түркістанда Қожа Ахмет Яссауи кесенесін салдырған. (1396-1399ж.).
1405ж. ақпан айында 300 мың әскерімен Қытайға бара жатып, Отырар маңында (Темірланда) өкпесіне суық тиіп қаза болады. Ол өлер алдында билікті үлкен ұлы Мироншахқа қалдырған, бірақ ірі қолбасшылар бағынбай бөлініп кетті. Оның ұрпақтарының бәрі қастандықпен өлтірілді. Әкесі Тарағай Бек.
Темірдің – 250 мың әскері болған.
Моғолстан мемлекеті ХІVғ. басы – XVIғ.
Астанасы – Алмалық.
Шағатай мемлекеті 14 ғасырдың ортасында 2-ге бөлінді. Соның шығыс бөлігі 1348 жылы Моғолстан деп аталды. Моғолстан мемлекетінің алғашқы ханы – Тоғылық Темір хан болды. Оны дулат тайпасының әмірі – Болатшы бастаған ақсүйектер сайлаған. Моғолстан туралы Мұхаммет Хайдар «Дулати Тарихи Рашиди» еңбегінде Түркістаннан Ертіске дейінгі 7-8 айлық жол деп көрсеткен. Териториясы қазіргі Оңт. Қазақстан мен Қырғыстан.
Моғолстан халқы түркі тілдес тайпалар. Ең көбі Дулат тайпалары болған. Тоғылық Темірден кейін (1347-1362ж.) Ільяс Қожа кезінде мемлекет күшейді. Қызыр Қожаның ұлы Мұхаммет хан (1408-1416ж.) тұсында Темірден тәуелсіздігін алды. Сонымен қатар Мұхаммет хан Исламды күейтті.
Уәйіс хан (1418-1428ж.) тұсында Ойраттармен көп соғыс жүргізді. Уәйіс ханның ұлы – Есен Бұға (1433-1462ж.) билігі тұсында жағдай тұрақтанды, дәл осы ХVғ. ортасында қазақтың алғашқы хандары Керей мен Жәнібек Есен-Бұғаға көшіп келді. Сондықтан біз қазақ хандығының құрылуының ХVғ. 50-60ж. көрсетеміз.
Моғолстан – ұлы жүзге кірді. Шығыс Дешті-Қыпшақ, Жетісу, Оңт. Қазақстан ХІV-XVIғ. – Түркістан деп аталды.
Әбілқайыр хандығы – 1428-1468ж.
XVғ. 20-шы жылдары Қазақстанның далалық аймағында Шайбан әулеті Әбілқайыр хандық құрды. Ол 1428-1468ж. аралығында 40 жыл билік құрды. Әбілқайырдың құрған мемлекеті – Көшпелі Өзбектер мемлекеті деп аталды. Кейін бұл жер – Орта жүздің құрамына енді (Найман, Арғын, Қыпшақ).
1430ж. Әбілқайыр Хорезмді басып алды. 1446ж. Сығанақ, Созақ, Ар-Кек, Үргеніш т. б. қалаларды басып алды.
Әбілқайырдың алғашқы астанасы Тарра, Орда Базар еді, кейін астанасы Сығанаққа ауыстырылды.
1457ж. Әбілқайыр Сығанақ түбінде Ойраттардан оңбай жеңілді. Осы жеңілісті пайдаланып Керей мен Жәнібек Әбілқайырдан бөлініп шығып, Моғолыстан ханы Есен-Бұғаға барды. Есен-Бұға оларға жер берді. Қазіргі Шу өзені мен Қозыбасы өңірінде қазақтың туы тігіліп, алғаш рет қазақ хандығы құрылды. (XVғ.).
Ноғай ордасы – XIV-XVIғ.
Алтын Орда ыдыраған соң пайда болған мемлекеттердің бірі – Ноғай Ордасы.
Територияясы – Батыс қазақстан.
Ноғай Ордасындағы ең үлкен тайпа – Маңғыттар.
Ноғайлар 2-ге бөлінді:
1. Еділдің шығыс бөлігі – Үлкен Ноғайлы ел.
2. Ал Батысты – Кіші Ноғайлы елі деп атады.
Ноғай адам аты, ол Бату ханның қол басшысы болған. Ноғай Ордасының негізін Едіге қалаған. Едіге Алтын Орданы 15 ж.
билеген. (1396-1411ж.). Едіге 1419 жылы қайтыс болған. Ноғай ордасы Едігенің ұлы – Нұраддин тұсында күшейді, жері Сібірге дейін жеткен (қазіргі Түмен). Ол Ноғай даласы деп аталды. Ордадағы әкімшілік дипломатиялық билікті князь шешті. Ноғай ордасында ұлыстық билеу сақталды. Ұлыс билеушісі – Мырза болды. Ноғай ордасында 300 мыңдай әскер шығаратын мүмкіндік болды. Кейін олар Кіші жүздің құрамына енді.
Қазақ хандары.
Керей (1459-1473 ж.ж.) мен Жәнібек (1473-1480 ж.ж.).
Бұрындық – 1480-1511 ж.ж.
Қасым хан – 1511-1518 ж.ж.
Хақназар хан – 1538-1580 ж.ж.
Шығай хан - 1580-1582 ж.ж.
Тәуекел хан – 1582-1598 ж.ж.
Есім хан – 1598-1628 ж.ж.
Жәңгір хан – 1628-1652 ж.ж.
Тәуке хан – 1680-1715 ж.ж.
Әбілхайыр хан -1715-1748 ж.ж.
Абылай хан – 1771-1781 ж.ж.
Қазақ хандығының құрылуы XIV-XVIIIғ.
Қазақ хандығы XVғ. 50-60ж. құрылды. Алғашқы хандары Керей мен Жәнібек, олар 1480ж. дейін билік етті. Жәнібектен соң Керейдің ұлы Бұрындық 31 жылдай 1480-1511ж. билік етті. Бірақ осы Бұрындық хан кезінде-ақ Қасым Сұлтанның аты шыға бастады. Жәнібек ханның ұлы Қасымның билігі (1511-1518ж.) кезінде қазақ хандығы күшейіп, шартылдай түсті.
Қасым хан 1455ж. туылған. Ол Сырдария бойындағы қалалар үшін Мұхаммет Шайбанимен ұзақ соғысты, алмакезек жеңіске жетіп отырды.
1510 ж. Мұхаммед Шайбани Сығанаққа шабуыл жасап, бірақ өзі қирай жеңілді. 1510ж. Шайбани Мерв түбінде Қорасанда