Қазақстан Республикасының негізгі тұрғындары

Қазақтар – Қазақстан Республикасының негізгі тұрғындары, әлемдегі жалпы сан 18 миллионнан асады, исламдық суперөркениетің солтүстік шығыс жағын мекендейді, діні жағынан ханифиттік мағынадағы мұсылман сунниттер, Алтай тіл бірлестігінің түрік тобының қыпшақ топтамасына
жатады. Бұл мәдениетті түсіну мақсатында алдымен оны кеңістік өрісі мен уақыт ағынында қарастырып, кейінқазақ мәдениетінің типтік ерекшеліктерін айқындайық. Қазақ мәдениеті еуразиялық Ұлы дала көшпелілерінің мұрагері болып табылады. Сондықтан осы ұлттық мәдениетті талдауды номадалық (көшпелілік) өркениет ерекшеліктерінен бастайық .
Әрбір ұлыттық мәдеиет бос кеңістікте емес, адамдандырылған қоршаған ортада әрект етеді. Мәдени кеңістікоқшау, мәңгігеберілген енші емес. Ол тарихи ағынның өрісі болып табылады. Мәденикеңістіктің маңызды қасиеті – оның тылсымдық сипаты. Бұл жерде ең алдымен көшпелілер өміріндегі жылқының ерекше бір қызметіне назар аударған жөн. Жылқыны адам еркіне көндіру арқылы адамзат кеңістікте меңгеру ісінде үлкен қадам жасады. Жылқыны пайдалану білушектелген кеңістіктен бүкіл әлемді игеруге бағытталған қадам еді.
Сонау көне заманнан халыхтар солтүстіктен оңтүстікке, шығыстан батысқа қарай (немесе керісінше) қозғалыста болған. Белгілі болжам шумерліктердің Қосөзек аңғарына Орталық Азиядан келгенін, үндігериан тайпаларының оңтүстүке жылжып, Үндістан, Иран, Грекияға енгенін, түрік тайпаларының Кіші Азияны жаулап алғанын көрсетеді. Қытай империясы мен Үндіге көшпенді түрік – моңғол тайпалары ылғи қысым жасап отырған. Белгілі ғұлама А. Вебердің пікірі бойынша, көшпелі тайпалардың кеңістікті игеру «халықтардың Ұлы қоныс аударуы» атты құбылысты әкеледі. Бұл қазіргі өркениеттердің қалыптасуына үлкен себебін тигізді. Осы айтылғандардан адамзат тарихында жылқыны пайдалануа білудіңмаңызы зор болғандығын көреміз.
Кеңістіктеигеруге көшпелілер үшін жылқыдан басқа да себебін тигізген қолға үйретілген жануарлар болған. Себебі далада тек малшылар мен үй малдарынан басқада тіршілік иелері бар. Олардың ішіндеиттің алатын орны бөлек. Қазақ « ит – жеті қазынаның бірі» деп бекерден бекер айтпаған.
Қазақ және басқа да түрік халықтарының мәдени мұраларынан бүкіл еуразиялық Ұлы даланың түріктердің атақонысы деп есептелінетінін байқаймыз. Мысалы, қазақ эпо сында Қырым, Қоқан, Ыстамбол, Хиуа, Алтай, Қазан, Ордос т.б. түріктердің өз жері, ал бұлардың сыртындағы Шам, Мысыр қысылғанда арқа сүйейтін тілектес елдер болып есептелген.
Әрине, бұл кеңістіктің тұтастық уақыт ағынына тәуелді болған. Ішеі қайшылықтар шиеленіскенде жалпытуыстық сезім кейін қарай шегіндіріліп отырған. Тарихтан тек үлкен суперэтностардың ( өркениеттің ) ішінде ғана емес, сонымен бірге этностардың құрамында да кескіленіскен қақтығыстардың болғанын білеміз. Алайда тарихи өркениеттерге аян болған кеңістіктің шекаралары туралы мәселе тек саясаттанулық емес, бұл туралы мәдениеттану ілімінде де бірнеше қарама – қарсы пікірлер бар.

Батыстың көптеген ғұламалары осындай көзқарастардың жалғандығын өз шығармаларында көрсете білді. А. Тойнби былай дейді: « Адамға «туземец» деп немқұрайлы аяусыз қараудың оның белгілі бір нәсілге жататындығын негізінде адамдық, тұлғалық намысын аяққа басуға дейін бір – ақ қадам бар. Бұл хайундықтың ең бір өрескел көрінісі. Біріншіден, ол адамдардың белгілі бір тобында тұлғалық қасиеттердің барлығын, оны дәлелдемей – ақ бекерге шығарады. Екіншіден, адамзаттың нәсілдік дихотомиясы барлық діни,мәдени,саяси-экономикалық дихотомиялардан өзгеше ,адамзаттың арасынан өте алмайтын және абсолютті жыра қазады. Үшіншіден, нәсілшілдік өлшем ретінде адамдық табиғаттың сыртқы , мәнді емес, қарапайым белгісін қабылдайды.
Сонымен, нәсілшілдік пен мәдени имперализм батыстық емес мәдениеттердің өзіндік кеңістігін жоққа шығарады, олар жергілікті халықтарды ландшахтың қарапайым бөлігі деп қарастырады.
Ғылым үшін мәдениеттерді континенттер бойынша бөлудің маңызы тым жоғары. Әдетте өркениеттердің кеңстік шегі климаттық және өтуі қиын шекаралармен байланысты. Сөздің тар мағынасында «Евразия» деп Карпат тауларынан Кытайға дейігі Ұлы жазықтықты атайды. Ол үш ауданнан тұрады: Биік Азия, Орталық Азия және Шығыс Европа жазығы. Евразия тек жағрафиялық ұғым емес, сонымен бірге ол мәдени тұтастық болып табылады.
Жоғарыда аталған мәдени кеңістік Славян халықтарының Хрестян дінін, ал Түрік этностарының көпшілігінің мұсылмандықты қабылдағңанынан кейін бір – бірінен алшақтады.
Кеңістік пен мәдениеттің ара қатынасы табиғи ортаны «өзімдікі» және «өзгенікі» деп бір – біріне қарсы қою арқылы айқындала түседі.Бұл қарсы қою, әсіресе,мифологиялық дүниетанымда әсерлі көрсетіледі.
Қазақ эпосының және басқа да мәдени мұраларын зерттеушілер « өзгенікіне» тек беріде пайда болған қалмақтарды ғана емес, сонымен қоса сонау ерте заманнан көшпелілермен тартысып келген отырықшы империаларды жатқызады.
Алайда, эпостық кеңістіктегі тау, өзен сиақты кедергілерді, даланың шекараларын « басқаныкі» деп түсіну өзгермелі болды. Бұл эпостық кеңістіктің жоғарыда айтылған ситуативтік қолданылуна қатысты. Лирикалық поэзиядағы сияқты табиғат көріністерін суреттеу эпоста жоқтың қасы. Табиғат көрінісі , кеңістік бітімі әрекет пен бірлікте ғана көрінеді . Әр түрлі тарихи қозғалыстар этностардың белгілі бір территорияда қалыптасуы, олардың мекен жайларын өзгертуі, басқа этностардың бұл территорияға енуі .
Этномәдени кеңестік туралы пайымдағанда маңызды бір мәселе осы аймақты мекендеген халықтардың автохтонды немесе келімсек екендігін анықтаумен қатысты . Кеңестік және автохтонды екендігін шешудің басты жолы осы мәдениетті құраған этникалық бөліктерді , этномәдени аймақты мәңгі өзгермейтін тұтастық ретінде емес, таптың өзінің анықтау