Бәрі күлді, асыл тектім

— Унтер офицер Пришибеев! Сіз осы қыркүйектің үші күні урядник Жигин, болыс старшыны Аляпов, сотский Ефримов, куәлар Иванов пен Гаврилов және тағы да алты шаруаға тіл тигізіп, қол жұмсағандығыңыз үшін айыпталып отырсыз, сонымен бірге әуелгі үшеуін қызмет бабымен жүрген кездерінде жәбірлепсіз. Айыбыңызды мойындайсыз ба?

Тікірейген бет бітімі тыжырына қалған унтер Пришибеев, екі қолын санына сыптай ғып алды да, тап бір команда беріп тұрғандай, әрбір сөзін тәптіштей сөйлеп, қарлығып, қырылдаған дауыспен жауап қайырды:

— Асыл текті, бітімші судья мырзам! Олай болса, күллі заң тармағы бойынша әр жағдайды ортақтастыра отырып сыннан өткізу себебі кеп туады. Айыпты мен емес, өзгелер өңкей. Осы істің бәрі әлгі, иманды болғыр, өлі мәйіттің қырсығынан белең алып отыр. Қыркүйектің үші күні әйелім Анфисамен бірге жақсы ниетпен, жай ғана аяңдап келе жатып, қарасам - жағада қырық ру жұрт топырласып тұр екен. Бұл араға жұрттың топырлап жиналуға қандай қақысы бар деп сұрадым. Себеп? Жұрт сонша бір үйір-үйірімен жүрсін деп қай заңда айтылған екен? Тарқаңдар деп ақырдым. Үйді-үйіне тарқасын дедім де, жұртты итермелеп, желкелеп тұрып қуала деп сотскийге бұйрық бердім...

— Мұрсат етіңіз, сіз өзіңіз урядник те, староста да емессіз ғой, — олай болса, жұртты қуалау сіздің жұмысыңыз ба еді?

— Оныкі емес! Оның жұмысы емес! — деген дауыстар камераның түкпір-түкпірінен жамырап қоя берді. — Күн көрсетуді қойды бұл, асыл тектім! Көресіні өзінен он бес жыл бойы көріп келеміз! Қызметтен қалай кетті, солай селодан тіпті безердей болдық. Түп-түгел титықтатып бітті әбден!

— Тап солай, асыл тектім! — дейді куә староста. — Күлліміз боп арыз қыламыз. Мұнымен бірге, тіпті, өмір сүріп болар емес! Әлдеқалай қолымызға икона ұстап жүре қалып, некеқияр тойы немесе, айталық, әлденедей бір оқиға бола қойды ма, қайда болмасын ақырып, азан-қазан ғып ылғи бір тәртіп орнатып-ақ жүргені. Балаларды құлағынан жұлып, аумаған қайын атасынша бірдеме істеп қойып жүрмесін деп, қатындарды аңдиды... Осы жуырда ғана үй-үйді қыдырып, жыр жырлап, жарық жағушы болмаңдар деп жарлық қылды. Жыр жырласын деген заң жоқ дейді.

— Сабыр ете тұрыңыз, сіз әлі куәлігіңізді бере жатарсыз, — дейді бітімші судья, — ал енді Пришибеев сөйлесін. Сөйлеңіз, Пришибеев!

— Құп болады! — дейді унтер қырылдап. — Асыл тектім, сіз жаңа жұртты қуалау сенің жұмысың емес дегенді айттыңыз... Жақсы... Ал егер тәртіпсіздік бола қойса ше? Жұртқа сонша бір бұзақылық істей беруге бола ма? Халыққа ерік берілсін деп қай заңда жазылып еді? Ерік бере алмаймын мен. Оларды егер мен қуалап, жөнге салмасам, онда кім өйтпек? Нағыз тәртіпті тірі пенде білмейді, күллі селода, асыл тектім, қарапайым халықтың бабын қалай табуды тек жалғыз мен ғана білемін деп айтуыма болады, сөйтіп, асыл тектім, өзім бәрінің де байыбына бара аламын. Мен өзім мұжық емес, қызмет бабынан босанған каптенармус унтер офицермін, Варшавада, штабта істедім, бірақ содан кейін, байқап қойыңыз, қызметтен ада-күде босай салысымен өрт сөндіруші болып қызмет еттім, ал одан кейін жарымжан болғандықтан одан кеттім де, екі жыл ер балалардың классикалық прогимназиясының швейцары болып қызмет істедім... Тәртіп атаулыға судай жорғамын өзім. Ал, енді, мұжық дегеніңіз бір миғүла, жай пенде ғой, сондықтан ол, өзінің пайдасы үшін, менің айтқан ақылымды алуға тиіс. Мысалға осы жұмыстың өзін - ақ алайықшы... Мен келіп жұртты қуалап жүрсем, өлген адамның суға кеткен мәйіті жағадағы құмда жатыр. Бұл арада жатуға бұның қандай қақысы бар деп сұраймын. Осы да тәртіп болып па? Урядник не қарап жүр? Урядник, сен өзің бастықтарға неге білдірмей тұрсың деймін. Суға кеткен мына марқұмның, бәлки, өзі батып немесе бұл әңгімеден, әлде, Сібір иісі аңқып тұрған болар. Бәлки, бұл қылмысты өлім шығар... Бірақ Жигиным мыңқ етер емес, тек темекісін ғана тарта береді. "Жөн сілтеп тұрған кім өзі мыналарың? - дейді ол Қайдан шыққан өзі? Онсыз біз өз міндетімізді соншалықты білмей ме екенбіз?" Ендеше, деймін мен, егер бұл арада мыңқ етпестен тұратын болсаң, онда ақымақ неме, сенің түк білмегенің, "Становой приставка, тіпті, кеше білдіріп қойған болатынмын" дейді ол Становой приставың не өзіңнің айтып тұрған деймін мен. Заң жинағының қай тармағы бойынша? Осындай іс, кісі суға кетіп немесе буынып өліп, әйтпесе тағы - тағылар сықылды кездерде, осындай іс становойдың қолынан келе қоюшы ма еді? Бұл қылмысты, азаматтық іс... Бұндайда тергеуші мырза мен судьяларға дереу кісі жіберу керек. Ең әуелі сен өзің акт жасап, бітімші судья мырзаға жолдауға тиіссің дедім. Сөйтсем, уряднигім тырп етпестен тыңдап, күле берді. Мұжықтар да күлді. Бәрі күлді, асыл тектім. Ант ішіп айтуға бармын. Әне біреу де, мына біреу де, Жигин де күлді. Неменеге мәз болып тұрсыңдар дедім мен. Солай деуім мұң екен урядниктің: "Мұндай істер бітімші судьяның қарауына жатпайды" демесі бар ма. Осы сөздерді естігенде, тіпті, аза бойым қаза боп кетті. Осы сөзді айттың ғой, урядник? - деп унтер урядник Жигинге қарады.

— Айттым.

— Күллі қарапайым халықтың көзінше сенің: "Мұндай істер бітімші соттың қарауына жатпайды" дегеніңді жұрттың бәрі де естіді. Солай дегеніңді жұрт түп-түгел естіді... Асыл тектім, аза бойым, қаза болып, тіпті өзім қатты сасқалақтап та қалдым. Қайта айтшы, жаңағыңды, қайта айтшы, кәнеки, пәленде - пәштүген деп едім, жаңағы сөздерді ол тағы да... Тап бердім мен оған. Бітімші сот мырза туралы өзің қалайша бұлай сөйлейсің дедім. Полициялық урядник бола тұрып, өкіметке қалай қарсы келесің? А? Егер қаласа, бітімші сот мырзаның өзіңді, саяси сенімсіздік қылығыңды, губерниялық жандарм басқармасында қайтетінін білемісің өзің! Мұндай саяси сөздерің үшін бітімші сот мырзаның өзіңді қайда айдайтынын білемісің? Сөйдесем старшын тұрып: "Бітімші дейді, өз міндетінің шегінен шығып ештеңе істей алмайды. Оның қарауына тек уақ-түйек істер ғана жатады". Жұрттың бәрі естіді ғой, тап осылай деді... Сен өзің аузың барып, өкіметті қалай қорлайсың дедім мен. Қой, ойнама менімен, әңгіме шатаққа айналып кетіп жүрер, бауырым, деймін. Кей-кейде Варшавада немесе ер балалардың классикалық прогимназиясында швейцар боп жүрген кезімде сөлекеттеу сөзді құлағым шала кетсе - ақ болды, жандарм көріне қоймас па екен деп көшеге көз жүгіртетін едім; "кавалер, бері келіп кетші" дейтінмін де, өзіне бәрін де баяндап беретінмін. Жә, енді, мына деревняда кімге айтарсың? Теріме сыймай кеттім. Қазіргі жұрттың басынып, бағыну дегенді тіпті елең қылмауы өзіме қорлық болып кетті де, қойдым келіп... әрине енді, қатты ұра қойғам жоқ, тек әншейін сіздің асыл тегіңіз жайында ондай сөзді айтушы болмасын деп, расында, жұқалап қана соқтым... Старшынға урядник кеп болыса кетті. Әлбетте, мен енді урядникті де... Сөйтіп, кете барды... Қызып кеттім, асыл тектім, қайтейін, сабап алмауға лажым болмай қалды ғой. Егер ақымақ адамды сабамасаң, күнәға өзің батасың. Әсіресе, егер жазығы болып... егер тәртіпсіздік болса...

— Мұрсат етіңіз! Тәртіпсіздікке қарайтын адам жоқ емес. Ол үшін урядник, староста, сотский бар...

— Бәріне бірдей урядник көз бола алмайды, оны қойып, менің түсінігімді урядник түсіне де бермейді...

— Бірақ бұл енді сіздің жұмысыңыз емес екенін ұғыныңызшы өзіңіз!

— Немене? Менің жұмысым емесіңіз қалай? Қызық екен... Жұрт бұзақылық істеп жатады да, менің онда жұмысым болмайды екен ғой! Сонда оларды менің мадақтауым керек пе екен? Ән салғызбайды деп өздері мінеки арыз ғып отыр... Сонда сол әнде тұрған не жақсылық бар? Оны - мұны жұмыспен айналысудың орнына өздерінің айтатындары ән... Онымен де қоймай, кешкісін жарық жағып отыратын тағы бір әндерді айтуды шығарыпты. Ұйықтаудың орнына әңгіме айтып, күлісіп отырады. Жазып қойған болатынмын!

— Не жазып қойып едіңіз?

— Жарық жағып отыратындарды, — Пришибеев қалтасынан бір май-май болған қағазды суырып алады да, көзілдірігін киіп, оқи бастайды:

— Әлгі жарық жағып отыратын шаруалар: Иван Прохоров, Савва Микифоров, Петр Петров. Жесір Шустрова Семен Кисловпен азғындаған заңсыздық жолмен өмір сүреді. Игнат Северчок сиқыршылықты кәсіп қылып жүр, ал оның әйелі Мавра албастының өзі, түнделетіп жұрттың сиырын сауып шығады.

— Болды! — дейді де, судья куәлардан жауап ала бастайды.

Унтер Пришибеев көзілдірігін маңдайына қарай көтеріп қояды да, өзінің сөзін сөйлемейтіндігі бесенеден белгілі болып отырған бітімші судьяға таңырқай қарайды. Ежірейген көздері жайнаңдап, тұмсығы қып-қызыл болып кетеді. Ол бітімшіге, куәларға қарайды. Сөйтеді де бітімшінің неліктен осынша тыпыршып, камераның түкпір -түкпірінен неліктен біресе шу, біресе қыстыға шыққан күлкінің үдеп жатқанын, тіпті, титтей түсіне де алмайды. Сондай-ақ, бір ай тұтқында отырсын деген үкім де миына қонар емес!

— Не үшін?! — дейді ол дал болып қолын жайып. Қандай заң бойынша?

Сөйтіп, дүниенің өзгеріп, жер бетінде өмір сүрудің енді қараң екендігі оның өзіне де ап-айқын бола кетеді. Қайғылы, мұңды ойлар кеп басады оны. Бірақ камерадан шыға бере, топырлап, әлденені сөз ғып тұрған мұжықтарды көре қояды да, ырық бермей иектеп алған машығы бойынша екі қолын санына сыптай ғып, қарлыққан ашулы дауыспен ақырып жібереді:

— Халайық, тарқаңдар! Топырламаңдар! Тарқаңдар үйді-үйіңе