Сартай батыр туралы жазбаша деректер

Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі

Қызылорда облысы Қазалы ауданы
№165 С.Сейфуллин атындағы мектеп
Тақырыбы: Сартай батырдың өшпес ерліктері
Орындаған: Балдақов Нұрдәулет
11б сынып оқушысы

Бағыты: Қазақстан өңірінің тарихи ескерткіштері және
болашақ дамуы бар саяхат маршруттары

Секциясы : Тарих
Жетекшісі: Жәдиева Ләззат
тарих пәнінің мұғалімі

Ғылыми-жетекшісі: Әбенов Ербол саяси ғылымдарының кандидаты
Әйтеке би кенті
Мазмұны
Аннотация
I. Кіріспе 1-бет
Зерттеу бөлімі:
I-тарау. XVIII ғасырдағы Қазақстандағы саяси-әлеуметтік жағдайының шиеленісуі және Сартай батыр ұстанымы. 2-бет
I. а) Сартай өскен орта. 2-5 бет
II. б) Сартай батырдың Жоңғар шапқыншылығына қарсы күресі 4-15 бет

II-тарау. Сартай батыр туралы тарихи деректер. 16-бет
II. а) Сартай батыр туралы ауызша деректер 16-18 бет
II. б) Сартай батыр туралы жазбаша деректер 18-19 бет
Қорытынды 20-бет
Сілтемелер 21-бет
Пайдаланылған әдебиеттер 22-бет
Пікір
Ғылыми-ізденіс жұмысының күнделігі
Қосымша материалдар

Кіріспе
Зерттеу тақырыбына арқау болған Сартай батыр есімі халыққа кеңінен танымал. Қазақ елінің мыңдаған жылдық тарихында басты орын алатын қазақ-жоңғар соғыстарына байланысты кезең туралы сөз қозғалған. Қазақ даласы елін-жерін қорғаған батыр бабалардың ерліктерімен аты шыққан өңір. Тарихымыздың аумалы –төкпелі кезеңінде найзасын қолға алып, Кіші жүз елінен шыққан, нақты айтқанда Арал ауданындағы Ақшатау елді мекенінде дүниеге келген Сартай батыр туралы деректер жинап, қарияларымыздың айтқан аңыз-әңгімелерін жариялап, тереңірек мағлұмат берілген.
Ғылыми-зерттеу жұмысының тақырыбы –Сартай батырдың өшпес ерлігі
Зерттеу жұмысының мақсаты: 1. Сартай батырдың қалмаққа қарсы соғыста мың баланың жасағын басқарғандығы туралы мәлімет беру 2. Нұрмағанбет Қосжанұлының Сартай батыр дастанында негізінен шындықтың барын таныстыру. 3. Сартай батыр ғана емес, Әлім тайпасынан шыққан қара қылды қақ жарған әділ би болғандығын дәлелдеу. 4. Халқымыз ғасырлар бойы аңсаған тәуелсіздігімізге қол жеткізуге қол жеткізуге атсалысқан батырларымыздың бірі Сартай батырдың өшпес ерліктерін уағыздау.
Ғылыми-зерттеу жұмысының өзектілігі - Халқымыз ғасырлар бойы аңсаған тәуелсіздігімізге қол жеткізуге атсалысқан батырларымыздың бірі Сартай батырдың өшпес ерліктерін жаңғырту.
Ғылыми-зерттеу жұмысының жаңалығы - Сартай батырдың қазақ тарихындағы алатын орнының анықталуы
Қазақ-орыс құжаттарының алғаш рет Сартай батыр әрі би болғандығы зерттеліп ғылыми айналымға енуі.
Зерттеудің барысы үш кезеңнен тұрады. Зерттеу бірінші кезеңінде
Сартай батырдың ұрпақтарымен әңгіме өткізіліп, өмірі зерттелді. Зерттеудің екінші кезеңінде Сартай батырдың өмір жолы мен ерліктерінің қыр-сыры жүйеленді. Зерттеудің үшінші кезеңінде жиналған деректер негізінде баяндама жазылып, қосымша материалдар даярланды.
Зерттеудің әдістері: 1. Жинақтау
2. Топтау
3. Талдау
4.Жүйелеу

I-тарау. XVII ғ Қазақстанның саяси-әлеуметтік жағдайының шиеленісуі
1 Өскен орта
Сартай батырдың өмірдегі жолы сан-салалы, салмақты болып келген. Аңыз әңгімелер және ақын Нұрмағанбет Қосжанұлының (1897-1937) Сартай атты дастаны ел ішіне кезінде кең таралғанымен, 1930 жылдағы көтерілістер , 1932-33 жылдағы ашаршылық, қудалау, оған қосылған, 1937-38 жылдардағы зобалаң бәрін астан-кестен қылып қазақ елінің басына қараңғы ұлт төгілген уақытта адамдар басын қаттап, қолжазбаны сақтауға мұршасы да болмаған. Алайда ел ішінде ағайын-туыстар ортасында айтып отырған. Кейін ұзақ дастанды жаттап алып ел ішінде ағайын-туыс ортасында айтып отырған. Кейін ұзақ дастанды білетіндер қатары азайып, дастан ұмытылған. Сол үзілгенді жалғаған белгілі журналист Өмірзақ Жолымбетов 1998 жылы Сартай батыр дастанын өз оқырмандарымен қауыштырды.
Ақын Нұрмағанбет өз дастанында:
... Сартай өтті би болып,
Қалдырып елге дабысын, - деп жырлайды.
Дастанда сондай-ақ, Сартайдың 15 жасынан мың баланы ізіне ертіп Әбілхайыр қосына барғаны жырланады.
... Ізіңе ерген мың бала,
Аға болсаң бүгінде,
Пана болсаң түбінде, отырғызбас тақырға,
-дей келе дастан авторы одан әрі Сартайды былайша суреттейді:
Сартай бала ашулы,
Тастай түйіп қабағын.
Тіреді жерге табанын,
Оқ кеткенде кірістен
Ентігіп қақты танауын.
Тепкіден шыққан сұр жебе
Бойлап еніп жартылай,
Жер - астын етті тамамы.
Нұрмағанбет Қосжанұлының аталған дастанын оқиғаның аға батырлардай жоңғар - ойраттарға қарсы қазақ қосындарының ұрысы. Бұл ұрыста мың баланы бастап барған Сартайдың аға батырлардай қомданып, жаудың әскерін жеңудегі ерлік ісі ғана дастанға арқау болған. Мың бала қатысқан ұрыс болған өңір мың бала аталған көрінеді. Аңыз ізімен жазылған дастан Сартай туралы осылайша жырлап, біз енді мұрағат құжаттарымен сирек кездесетін кітаптардағы Сартай туралы деректерді сөйлетіп көрелік.
Сартай Байжанұлы хақындағы деректер 1732-1817 жылдарды қамтиды. Бұдан біз С.Байжанұлының ел билігіне араласуының деректерін аңғарамыз. Осы жерде ауызша әңгімелер негізінде жазылған Сартай дастанындағы 15 жасында мың баланы бастап ұрысқа түскен оқиғасымен сәйкес келеді. Екінші бір мәліметтерді нақтыласақ 1785 жылдың 21 шілдесінде 50-ден астам қазақ билерінің Екатерина II-ге Нұралы ханды тақтан түсіру жөнінде өтінішке қол қойғандар басында Сартай бидің есімі тұр. Бұл хатты бекіткендер Кіші жүзге пір атанған Әбджәлел Қосым Қожаұлы мен Сырым батыр. Мұнан кейінгі 1786, 1787 жылғы ант беру қағазына басқа билермен қатар Шекті руының 10 000 үйі үшін Нұбай би Бекарыстанның атасы. Бекарыстан бидің 1765 жылы өмірге келіп, 1858 жылы дүние салған шежірені зерттеу тәсілімен есептесек Нұбай 1714-1715 жылы туған болатын.
1786-1787 жылдары Түркия Ресеймен соғысып жатқан кезі. Олар кіші жүздегі билер мен батырларға арнайы хат жазыпты. Негізгі мазмұны: батыр әскерлерге, билер, ауыл ақсақалдары Сартай биге, Сырым батырға, Садырбек, Барақ, Жанбатырларға Алла қолдасын сіздер де, біздер де мұсылманбыз, сіздер тарапынан көмек керек деген мағынада хат жазған. Осындағы Сартай батыр жайлы отырған өздеріңіздің Сартай билеріңіз. Орыс құжаттарында көбіне-көп қазақ есімдерін дұрыс жаза алмайды.
Үшінші бір құжаттарында барон Игельстром өзінің патшайымы Екатерина II-ге жазған мәлімдемесінде: ...басқаларға қарағанда өздері артықшылық халде боларлықтай қызмет жүктеу қажет деп өз ойын білдірген. 1787-1789 жылдар аралығында сайланған тексеру, басқару старшиналығына Әлім әулетінен Сартай би, Қаракөбек, Мұратбектер тағайындалған.
Төртінші құжатта Ералы сұлтанның 4 қаңтар 1794 жылғы хатында Сартай батырдың ресейлік Хусейн татар басқарған керуенді тонағаны айтылыпты. Осыдан-ақ Сартай Ресейді шын мәнінде ( іс нәтижесінде) қолдамағаны көрініп –ақ тұр.
1817 жылдың 16 тамызында Кіші және Орта орданың билерінің мәлімдеме хатында Шерғазы Айшуақұлын өздеріне хан етуді ұсынып, ол турасында дәйекті деректерді алған таратқан жүзден астам билер қол қойған. 21 ретте мен би Сартай Байжанұлы өзімнің мөрімді бастым деген сөздер бар. Демек, зерттеушілер жазып жүргендей Сартай би Байжанұлы 1785 жылы қайтыс болмаған. Ең қызығы осы құжатта Сартайұлы Жабы деген кісі де қол қойған. Мүмкін біз әңгімелеп отырған Сартай би баласы, болмаса атасы болар.
Сартайдың баласы Малтабардан Бисен Меңдіқара Асан Сәт, Жұма туады. Меңдіқарадан Боранбай, одан Әйтен (1883 жылы) туған.
Сартай батыр Қалмаққырылған деп атау алған Бәлентіғ Біленуті өзені маңындағы ірі соғысқа және шешуші ұрыстарға қатысқан деген деректер де кездеседі.
Ел аузында бірде би, енді бірде батыр атанған өз кезінде айтулы тұлғалардың бірі болған Сартайдың өсиеті бойынша ол Кіші жүзге пір атанған Қосым - Қожа қабірінің маңына жерленген. Қосым - Қожамен сырлас дос болған Дәулет бақсы да осы қорымда, батыстағы үйтам Сартайдікі екен.
Бүгінде ел азаматтары бас болып, Қосымқожаның тікелей ұрпағы Айнақожа Алдабергенұлы, Сартайдан тараған Қарасай, басқа да азаматтардың қолдауымен Қосымқожа қорымы қоршалып, қамқорлыққа алынған. Оларға біз Алла риза болсын демекпіз.
Сыр сүлейлерінің ірі тұлғасы, дарабоз ақын Қарасақал Ерімбет (1844-1916) өзінің Көнек қыпшаққа атты толғауында.
.. Сәлем айт Төрежанға, Ақмоламен, би өткен Сартай, Қылыш, Қарадостай, -деп жырға қосса бізде би өткен Сартай атты деп жырлаған.
Ортақ тарихымызды жалпы қазақ халқы құрметтеп жатқанда бабамыздың туып өскен ел-жұрты әлі күнге үнсіз. Әншейінде ықпалдың ырқына жығылып, атқа мінген азаматты алдиярға балап жатқандығымыз неліктен екен. Дегенмен есті де, сергек азаматтарымыздың да барлығына сене отырып, Сартайдай болатындығына үміт артамыз. Осы орайда Нұртуған атамыздың мына бір өкініші еске түседі. Науқас меңдеп бойынан күші, жүрегінен жалыны мен көңілінің шалқар шабыты тая бастаған сәтте:
Әттеген-ай, Жанқожа мен Сартайды жырламадым, әруақтың киесіне ұшырадым, -деп налыған екен. Бұл да бір тарихымыздың өн бойында жаманды-жақсылы із қалдырған дәуір тұлғаларының кейінгі ұрпақ есін жаңғыртып тұрар ескертуі де шығар.
Сартай жыры да бұрынғы эпостық дастандар үрдісімен жазылған кейіпкерін ерекше көрсету мақсатында әсерлеу де бар. Мәселен, Кіші және Орта жүздің сарбаздары жиылған шаршы топтың алдында садақ жебесімен атқанда жер тасты қақ айырып тамам жұртты таң қалдыруы. Жырдағы осындай әдеби тәсілдердің өзі де тарихи тұлғаның аңыздық кейіпкерге айналуына да негіз қалаған. Сондықтан да Сартай есімін тарихи тұлға ретінде танып құрметтейтін уақыт жеткен тәрізді.
Нұрмағанбет ақынның суреттеуі бойынша, Сартай батыр ғана емес қара қылды қақ жарған Әлім тайпасының әділ биі де болған екен. Ұлы адамдар арасында да кездесетін пендешілік әрекет бақталастыққа байланысты Қаз дауысты Қазыбек пен Қырғауыл бидің арасында ат тұрманы ер үшін дау шығады. Осы сәтте Алшынның ақиығы Әйтеке би атасынан рұқсат сұрап сөз алған Сартай бала Қазыбек биді жаладан арашалап мерейін үстем етті. Дауға негіз болған ерді шын иесі Қазыбек биге ұсынды. Өзін-өзі дәлелдеуі қиынға түсіп, ар-ожданы таразыға түскен сын сағаттың әділ шешіміне риза болған Қазыбек би ақ желең тұлпарды сыйға тартты. Әлімнің биі ретіндегі қызметін ол кісі өмірінің соңына дейін атқарған ұқсайды. Тұлпар мініп, ту ұстаған бала Сартайдың күллі қазақ еліне есімі тараған батыр. Сартайға айналар тұсы да осы оқиғадан кейін екендігі баршаға мәлім.
Сыр өңірінде жыр керегін лапылдатқан ақын атамыз Нұрмағанбет Қосжанов Сартай батыр дастанын батырдың жақын туыстарының айтуымен жазғаны белгілі. Ақын осы дастанын жазып, өзі орындап жүргенінде ұсталып, халық жауы ретінде 1937 жылы атылған.
Нұрмағанбет Қосжанұлының Сартай батыр бастаған Мың бала жорығы туралы жазғандағы мақсаты:
- Азаматтықтың, бостандықтың, тәуелсіздіктің құны мен қадірін жете түсіну үшін;
- Ұрпаққа елжандылықты, ұлтжандылықты, отансүйгіштікті үйрету үшін;
- Ұрпақ болашағы қыл үстінде тұрғанда, үш жүздің халқының ауыз біріктіруінің арқасында келген жеңістің құнын білуге, ұлт болып жер бетінде қалғанымызды еске түсіру үшін.

2 Сартай батырдың жоңғар шапқыншылығына қарсы күресі
Сартай батыр бастаған Мың бала жорығы туралы әңгімені Арал қаласының тұрғыны Жақайымның Берденқұлы ұрпағынан тарайды. Қайназар Әлімбет ақсақалдың айтуынша қағаз бетіне түсіріп отырмын.
Қазақ тарихында 1680 жылы Түркістанда Салқам Жәңгірұлы Тәукені ақ киізге салып хан көтергенде, бұл тарихи оқиға Кіші жүздің би-батырлары түгел қатысқан Шектінің сол уақыттағы жасы үлкен бас батыры әрі биі тілеу Аймырзаұлы хан сайлауына қатысып, алқалы топта сөз сөйлеген және Тәукені Софы Әзиздің үш жүзге пір сайлаған. Бұл жөнінде сол уақытты жырлаған белгісіз ақынның мына өлеңі нақтылай түседі:
Тарайды Айтмырзадан Тілеу, Қабақ.
Әлімнің баласына болып салмақ.
Қонысы Мұғалжардың Шалқар көлі,
Көңборсық, Қарашолақ, Қаратанақ.
Үш жүз Күлтөбеде жиналғанда,
Сөз тапқан: Атам Тілеу ойланбай-ақ.
Сайлаған Тәукені-хан,
Софы Әзизді пір.
Үш жүз тарқасады мақұлдап –ақ
Адамның сұңқары деп атақ алған
Бір қазақ Тілеудей боп жаратылмақ.
Бұл өлеңдегі сайлаған Тәукені-хан, Софы Әзизді –пір деп бұл жерде ханмен бірге үш жүзге пірдің сайланғанын паш етіп тұр. Үш жүзге пір болған Софы Әзиз Жәдіқұлы Мүсірәлі болатын. Ол тарихтағы Баба түкті Шашты Әзиздің ұрпағы. Мүсірәлі діни сауатты, көріпкел, сәуегей, аузы дуалы адам болған. Ол келе-келе Мүірәлі аты ұмытылып, Софы Әзиз атанып кеткен.
Үш жүздің жақсы мен жайсаңдары хан мен пір сайлаған келер 1681 тауық жылы қазақ пен қалмақ соғысытың жаңа кезең басталатынын жазушы-ғалым М.Мағауиннің Қазақ тарихының әліппесі атты еңбегінен таныспыз. Қалмақтаадың 1681 жылғы әуелгі жорығының өзі-ақ Ойрат ұлысының айрықша қуатқа жеткенін қазақ ордасының үлкен қатер алдында тұрғанын әйгілейді. Бұл жорықты Қалдан-Бошықты ханның өзі бастаған Қалмақтар жолындағының бәрін жапырып, бүкіл Жетісуды көктей өтіп, Шудан, Таластан асып, Арысқа жетеді, қазақтың қалың ортасындағы Сайрам құламайды. Қалмақтың Қалдан-Бошықты ханы қысқа қарай кейін шегініп, жазды Іленің жағасынан тосады, күш жинап шешуші ұрысқа әзірленеді.
Келесі ит жылы тағы да танымсыз, тепе-тең күрес үстінде өтеді. 1683 жылы доңыз жылғы соғыстарда Сайрамның түбінде өтеді.
Осы Сайрам қаласына қорғау үшін бүкіл қазақ даласы атсалысты. Сайрам (Ойрат) соғысына Батыс аймақтан әдейі Кіші жүз қолын бастап барған Тілеу, Қалдыбай, Жолдыаяқ, Тайлақ, Көкі, Бөкірек, Бәйімбет және тағы басқалары туралы ел ішінде ауыздан ауызға жеткен ақиқат пен аңызға құрылған әңгімелер жетерлік. Кіші жүз қолын басқарған батырлар Түркістанға аттанады. Түркістандағы Тәуке ханның алдынан өтіп, тарихта қанды қырғын атанған Сайрам соғысына кіреді. Осы қидаласқан қанды қырғын соғыста талай батырлар, боздақтар қазақ елінің тәуелсіздігі үшін ұлтының болашағы жолында қан майданда ат үстінде шейіт болады.
Ақыры, 1684 жылы Қалданның інісі Батыр Қонтажының немересі Сыбан Рабтан Сайрамды басып алады. Қаланы қиратып, халқын қырып жойып, қазақ ордасының ұйытқы жұртын ойрандап, мың сан тұтқын, қисапсыз олжаға кенеледі. Төрт жыл бойы тынымсыз жүргізілген Сайрам соғысы қазақ әскерінің күш-қуатын кемітіп, қатты қажытты. Қайта қалыпқа түсіп, тың күш-қуат жинау үшін, қазақ ордасының Түркістанды сақтау мақсатында Тәуке ханның Қалдан-Бошыққа алым-салық төлеп, соғысты уақытша тоқтатуға жіберген елшілігі нәтижесіз аяқталды. Екі қайтара жіберілген елшіліктен нәтиже шығара алмаған Қазақ ордасының ханы Тәуке торығып қазақ елінің жақсы жайсаңдарын Күлтөбеге жинап, мәжіліс құрып ақылдасады. Мәжіліс күштің тең емес екенін, себебі қалмақтар соғыс өнерінде ілгері кетіп, от қару мылтықпен қаруланғанын айтып, қыстың келіп қалғанын ескеріп, қалайда келісімге келуге мақсат етеді. Тәуке хан, Қазыбек би, Төле, Әйтеке бастаған билер, батырлар, тығырыққа тіреліп, жиында үнсіздік басады. Біршама уақыт өткен соң Тәуке хан сіздің айтарыңыз жоқ па?-деп Софы Әзизге ел назарын бұрыпты. Қай жиында да көп сөйлемейтін Софы Әзиз тыңдайтын құлақ болса менің айтарым бар-деп матасын ортаға жайып, үстіне бір уыс мақта салып, ортада маздап жанып тұрған сексеуілдің шоғын және құмындағы суға сол жер жерде дем салып мұзға айналдырып қол басындай мұзды ақ жібек матаға түйіп, мынаны Қалдан-Бошықтыға елшіден беріп жіберіп жауабын күтіңіз, - деп хан алдына қойыпты. Бұны көзбен көрген би-батырлар аң-таң болыпты. Тәуке ханның елшілері түйілген орамалды алып бір жеті жол жүріп, Қалдан –Бошықты ордасына жетіпті.
Қалдан-Бошықты ханның қызметшісі Қазақ ордасының елшілері алып келген орамалды шешіп, қызуы қатты сексеуілден мақтаның жанбай , мұздың ерімей немесе шоқтың сөніп күлге айналмай тұрғанын көріп таң болыпты.
Қалдан-Бошықты хан қарауындағыларға Қазақ ордасының әкелген орамалды ордасының шаңырағына іліп қоюды, қазақ елшілерін үш күн жақсылап күтуді бұйырды.
Ондай ойы, бұл қанша жерден әулие болса да, күз айы болғандықтан мұз ерімесе де, үш күнде шоқ сөнеді, не болмаса мақтаны жанады деп күтеді. Арада үш күн өтіп, орамалды шешіп қараса сол күйінде тұрады. Сол кезде Қалдан –Бошықты ханның әйелі орамалды үш күн бақылағанын күндіз-түні мұз жан-жақты аяздай қарып тұрса, шоқтың орданы жылытып, қып –қызыл болып жарық қызуын шашып тұрғанын айтты. Мақта, мұз және шоқ түйілген орамалды қазақ жері, мақтаны ұлы жүз, мұзды орта жүз, шоқты кіші жүз деп қарасақ, бұны басқарып отырған хан мен пір де тегін жандар болмайды. Елді мақтадай бірлікке ұйымдастыратын ұлы жүзін алғанмен, мұздай қарулы орта жүзді, найзасының ұшы алтын шоқтай жанған кіші жүзді бағындыру оңайға соқпас. Бұл үш жүз біріксе Ойрат қолына тегеурінді тойтарыс беріп, орданы ортасына түсірер, -депті.
Ақылымды алсаң бұл адамды өзіне қаратудың амалын қарастыр, менің кіші сіңілім Мариямды қосып, өзіңе бажа қыл деп ақыл беріпті.
Тынымсыз соғыс, қидаласқан қанды қырғын Ойрат қолын да әлсіретіп, зор шығындарға ұрындырған болатын. Соғысты әрі қарай жалғастыруға әскерінің құлқы жоқтығын ұққан Қалдан-Бошықты хан қазақ елшілері әкелген кереметті сылтау қылып келісімге келуге шешім қабылдапты.
Софы Әзиздің білімдарлығын, әулиелігін кереметін мойындаған Қалдан-Бошықты хан өзінің балдызын беретінін, басып алған жерді өзі иемденетінін айтып, әзір Қазақ ордасына соғыс ашпауға уәде береді.
Қазақ елшілері Ойрат ордасынан шығарда Қалдан-Бошықты хан, уәдем-уаде, Софы Әзиз жерге түспей қалыңдығын алып кетсін-депті. Бір жеті жол жүріп, қазақ елшілері елге бітім алып келгенін хабарлап сүйінші сұрады. Тәуке хан билер бітімінің астарында қулық барын, қалмақ ханы қыз беру арқылы Софы Әзиздіқолға түсіруді ойлап тұрғанын аңғарыпты. Ақылдаса келе қазақтың ескі салтын басшылыққа алған Тәуке хан мемлекет ісімен қатар бес уақыт намаз оқитынын, уақыт тығыздығын айтып, Софы Әзизді беруі мен қамшысын құдалықтың барлық сый-сияпатын жасап елші жіберіп, қалмақ Шұғылай Жайсаңның бесінші қызы Мариямды алдырып, үш жүздің пірі Софы Әзизге қосыпты. Мариямнан Сарықыз бен Қосым туыпты. Қосым қожа кейіннен Кіші жүздің пірі болған. Осы оқиғадан кейін Тәуке ханның билік құрған кезі кейбір қақтығыстарға қарамастан халық арасында қой үстінде бозторғай жұмыртқалаған дейтіндей тыныш заман болған. Тәуке хан сыртқы жауға тойтарыс бере отырып, кей уақытта келісімге келіп қазақтың ру тайпалары арасындағы ішкі талас-тартысты тиып, оларды өзара ынтымақты тұруына күш салды. Елді іс жүзінде өздерінің ортасынан шыққан билерге Әлібекұлы Төлеге, Келдібекұлы Қазыбекке, Байбекұлы Әйтекеге басқартты. Тәуке хан осы үш бас бидің, көрші қырғыз бен қарақалпақ билерінің және Софы Әзиздің қатысуымен Жеті жарғы деп аталатын ел басқару заң ережесі бір жағы Ұлытау бір жағы Торғай, бір жағы Арал теңізі, осы үш бұрыштың ортасында орналасқан Қарақұм деген жерде қазақтың үш жүзінің қаса жайсаңдары түгел жиналған жиында жарияланып қабылданған. Софы Әзиз Жеті жарғы жүйеленген жаңа дінге байланыстыра отырып толықтырған белгілі ғұлама ислам дінін жетік білген оқымысты М.Тынышпаев қазақтың кеңесте тоқсан биі кезек-кезек сөз алып өздерінің көкейінде жүрген мәселелермен бөлісті-дейді. Қарақұмда жиналған бас жиында Кіші жүздің бас биі Әйтеке сол кездегі кіші жүз билері Тама, Есет, Бақтыбай, Пұсырман және тағы басқалармен сөз байланыстырып алып, жеті жасқа толған әрбір ер ер баланы соғыс өнеріне баулуға тәлімгерлер ұстауды, қару-жарақ сатып алуды және жалдамалы әскер ұстауды ұсынды. Әйтеке бидің бұл ұсынысын билер кеңесі мен Тәуке хан үлкен қаражатты қажет ететінін айтып, қабылдамай тастайды. Жаманшылықты тез ұмытатын қазаққа Ойратпен енді соғыс болмайтындай көрінді. Хан кеңесінде сөзін өткізе алмаған Кіші жүз би батырлары ұсыныстарын өз ұлысында іске асыруға сөз байласады. Ерте ме, кеш пе жоңғар басқыншылары бас көтеріп тұтқиылдан бас салатынын Әйтеке би алдын ала болжап айтқанды.
Әз Тәуке хан о дүние салысымен-ақ оның бар кезінде жасалған бәтуа, алысқан қол берген серт ұмыт болады. Айтушы қариялардың сөзіне сенсек қазақ қолының жеңілуінің басты себеп-сол жылғы жұт және әр жерде қыстауда қалып қойған батырлардың басы бірікпегені болды. Сондықтан Жоңғар жеңген жерде жерде қазақты тырп ете алмастай қылып, ойсыратып, шауып кете берген. Қазақ есінде қайың суған болып қалған ауыр қыстан, жұттан қалған малды Жоңғар тартып алады 1723-1725 жылдардағы шапқыншылықтың кезінде Ұлы жүздің жері, елі, малы жаны талауға түсіп, аман қалғандары Жиделі Байсынға, бергісі Қоқанға, Орта жүз Самарқанд пен Бұқараға, Қаратауды Сауранды қыстайтын Кіші жүз рулары Хиуаға дейін жая басқан. М.Ж.Көпейұлы Ақтабан шұбырынды Алакөл сұламаны еске түсіріп жұттан, жаудан басын алып қашқан елдің жаяу шұбырған шұбырындысы аппақ сүрлеу болып, табандары таздың басындай жалтырап қалады екен семіздерін ортасына алып қорғап жатады екен басқа бөтен рулар ұрлап сойып жеп қоя ма деп. Тобықты әнет бабаның төбесінде қалғандығы, он-бес ұлды Тілеімбеттің қырылып жойылғандығы сол еді. Сол алдын ала жансыздар арқылы біліп алған қалмақ қолының тұтқиылдан жасаған шабуылы күндерді қалай ұмытарсыз?-деп жазды. ( М.Көпейұлы)
Міне осындай алапат жұттан, жаугершіліктен қазақ елі есін жиып қалмаққа қайтара соққы беруді өз жерін Отанын жаудан тазартуды басты мақсат етті. Қазыбек би Ұлы жүздің, Кіші жүздің би батырларына хат жазып қойып, мөрін басып Қарақыпшақ Мәмбет сыншы мен ақын, Арғын Біржанды өзінің екі тұлпары Тауқара мен Ақжелеңге мінгізіп, бар қазаққа сауан айтуға шаптырады. Орта жүзден Қазыбек бидің хатын алып Кіші жүз жеріне жеткен. Мәмбет пен Біржан Жақайым руының төбе биі Байжанның уйіне келеді. Оның себебі Кіші жүз әлемде Жақайым аға баласы саналады. Ол жөнінде мынадай өлең жолдары осы күнге дейін халық жадында сақталған:
Тарайды Жаманақтан Баубек-Өріс
Көөз жетпей айналасы болған тегіс
Жақайым аға баласы атанады
Үлкені Жаманақтың аты Шыңғыс
Туған да бар дейді аузында тіс
Таң қалып үлкен кіші әңгіме еткен
Туысы бұл баланың ғажайып іс.
Осы жәйтті есіне ұстаған болу керек не болмаса Байжан бидің арғы атасы Түркі еліне аты шыққан, үш жүзге сыйлы болған Асан-қайғы екені Қазыбек би білгеннен соң, жаушыларына осы шаңырақтан бастауды тапсырған болу керек. Бұл жөнінде З.Шүкіров Сыр бойы романында Сартай батырды Асан-қайғының алтыншы ұрпағы деп жазады.
Байжан би мен Мәмбетпен Біржанның ізіне өзінің 15-жасар ұлы Сартай бастаған Мың баланы ертетінін айтады. Орта жүзден келген жаушылар бұған таң қалып, мұныңыз қалай, би аға? Бұл елдің жігіттері жоқ па?-деп сұрайды.
Байжан би: Бар ғой. Ерсіз ел болама? Әне, Бақтыбай мен Пұсырман Шектінің туын жығады деймісің, мен де сақадай жігіттерді ізіне ертер дедім –ау. Бірақ қазақ аңқау, ел шетіне тиген жау ертең біздің ауылға да жетер деп ойлай ма? Балалар соғыс ойын сияқты өлемін деп ойлай ма? Ал жігіттер шыға бере-ақ кейінгі қалған келіншектердің бала-шағасын сағынып, түн жамылып қашып кетеді. Соғыстың ұзаққа созылатын түрі бар. Бүгін 15-тегі енді кейін 20-ға шығады, сонда бір өзі он адамға татитын қанды балақ қырғынға айналады әлі, -деп жауап қайтарыпты. Бидің тереңнен ойлайтынын аңғарған жаушылар жауап қатпастан келісіпті. Дегенмен бұл Мың бала әр ауылдан жинап жіберген қол емес еді. Мың баланың құрамында Кіші жүздің көптеген руынан балалар болған. Бұларды Байжан бидің немере інісі, Жалаңтөс Баһадүрдің жасағында болған. Сайрамды қорғау еділ қалмақтарына қарсы және т.б сол өңірдегі негізгі соғыстардың барлығына қатысқан, қарт батыр, құралайды көзге атқан мерген, сегіз сүйем оқты Бүкірек батыр соғыс өнеріне тән әдістерді толық меңгергенімен жаумен бетпе-бет келіп, ашық соғысқа қатыспаған болатын.
Кіші жүз би мен батырлары кезінде Тәуке ханға айтып өткізе алмағандықтан, бұл мәселені өздерінде іс жүзінде асырмақ болып қолға алып еді. Үш жүзге бас сардар болған кіші жүз ханы Әбілхайыр, Құлымбеттің пірі-бақсы Сасық пен шешен Олжабай, Тама Есет, Табын Бөкенбай, Шекті Бақтыбай мен Пұсырман батырлар Мың баланы бастап келген, жеті өлікке жан берген Софы Әзиздің бел баласы Қосым қожаны ләм тіл қатпай өздеріне қосып алғаны, бұл балалардың соғыс өнеріне жаттыққанының хабардар еді. Үш жүздің батыр-бағландары, билері кездескен жерде Ұлы жүздің құрамындағы қырғыз биі Қырғауыл кіші жүз құрамындағы балаларды көріп шошып кетеді. Бұл мәселе үлкен дауға айналып арты үш жүздің жасақтарының соғысқа дайындығын анықтайтын сынға түседі. Ұлы жүздін жері жауда елі босып кеткендіктен бұл соғысқа мардымды қол шығара алмайды. Айтушы қарттардың сөзіне сенсек, жоңғарлар басып алған жеріндегі қазақтарды күң , құл қылып жұмсап , мал соңына салып қойған. Шұбартеңіз, Қалмаққырылығын жерінде болған соғыста негізі 35-мыңға жуық әскер Кіші жүздікі болған.Орта жүзде Әбілхайыр ханның күйеу баласы арғын Тархан Жәнібек өзіне қарасты елден (кіші жүз, орта жүз аралас) 10-мың жасақ , Қаз дауысты Қазыбек би 10-мыңға жуық әскермен келген. Бастапқы соғыс Шұбартеңізде жоңғарлардың 7-8 мыңдық шолғыншы жасақтарымен болған. Үнемі жеңістің буына мастанған жоңғарлар артындағы әскерлерін күтпей, соғысты бастап кеп жібереді. Қаруы сай, соғыста жиған тәжірибесі бар Жоңғарлар бастапқыда тегеурінді қарсылық көрсетіп екі жағынан да адам шығы көп болады.Дегенмен, Жоңғарлардың қолы аз болу себепті, бірден жапырылады. Мерейі үстем болған қазақ жағы қалмаққа өршій түседі, өршеленіп алға ұмтылады. Жоңғарлардың аман қалған жасағы қашып, негізгі қолына қосылады. Отан үшін қазақтық қасиетті алтын қазығы Ұлытау үшін болған негізгі шешуші шайқас 1727 жылы Бұланты мен Білеунті өздерінің арасында кең жазықта болған. Шона-доба бастаған қалың қалмақ пен сардар болып бекіген Әбілхайыр бастаған қалың қазақ сарбаздары оқжетер жерге келіп, қарама-қарсы тұрған деседі. Қаніпезерлігі мен қаталдығы қатар жүретін Жоңғарлар зеңбіректерінен 5-6 оқ атып, қазақ қолын алдын-ала зәре-құтын алады. Қолында қарағай сап найзасы, сірі қалқаны, мықтағанда азды-көпті шиті мылтығы бар қазақ қолы, қаруы сай Жоңғар қолын көтергенде сескеніп қалады. Сол кезде Шона-добаның батыр нояны шығып жекпе-жекке адам сұрайды. Сол кезде жазылмаған заңы бойынша жол Ұлы жүздікі болғандықтан, бәрі Ұлы жүзден батырды күтеді. Қару-жарағына мінген аты сай жоңғар ноянына қарсы шығуға Ұлы жүз батырлары кібіртіктей бастайды. ( Негізгі бас батырлар бұл соғысқа қатыспаған). Қолындағы найзасын жоғары лақтырып, қайта қағып алып қазақ қолына айбат көрсетіп, жекпе-жекке адам сұрап ортада айналып шауып жүрген жоңғар нояны бір шетте тұрған жап-жас боз балаларды көріп, қорқытпақ болып соларға тұра шабады барлығын бақылап тұрған Сартай батыр, өздеріне тура салған жоңғар ноянының сауытының жоғарғы түймесінің салынбаған жаудың кеңірдек тұсы ашық келе жатқанын анық көреді. Жанында тұрған Жылқаман мен Жылқайдарға мен мынаны атып құлатсам жауға лап қойып зеңбіректерін қиратыңдар дейді. Өз астындағы Шалқасқа атқа тақым қысып Бақтыбайлап ұрандап алға шығады. Жоңғар нояны да баланы іліп тастамақ ниетпен астыңғы есікпен төрдей теңбіл атты тебініп, далақтап қарсы шаба жөнеледі. Арқан бойы жер қалғанда Сартай батыр жаудың кеңірдек тұсына шолақ найзаны жіберіп ұрады. Серппедей серпінді қолдан шыққан шолақ найза жаудың кеңірдегіне дәл қадалып аттың үстінен аударады. Мұны көріп тұрған Мың бала Сартай, Сартайлап ұрандап жаудың зеңбіректеріне қарайлап қояды. Әлемнен тай салмай жауға шапқан балаларды көргенде қабағына қар жауған шоқпарын сілтесе қара тасты уататын Қанжығалы Бөгенбай, өзіне сілтеген найзаны ауада қылышпен қақ бөлетін-Тама Есет, тірі жанға ырқ бермейтін Шектінің жолбарысы –Бақтыбай, өзіне адам теңгермеген-Тархан Шақшақ Жәнібек қандары бастарына шаншып, ел үшін, жер үшін деп ұрандап бұларды жауға лап қояды. Жоңғарлар бұрын мұндай екпінді шабуыл көрмеген еді .Бала үшін қалай қырқысады мына қазақтар десіп шуласыпты. Өршеленіп алға ұмтылған қазақ қолының екпініне жанкештігіне, қару-жарағы сай Жоңғар қолы шыдамайды. Кейін қашқан жауды тұра қумай, қан майданда шейіт болған сарбаздарды таудың басына шығарып жерлепті. Тас оба үйеді әр ру өз азаматтарының басына таңбаларын салып, белгі қойған. Сол жеңістен кейін майдан ортасындағы Қара төбе Қалмаққырылған атанады. Жаудың беті осылай тойтарысып, ел жақсыларының, батыр-билерінің жүрегінде болашаққа деген үміт оянды. Сартай осы соғыста өзінің 500-ден аса жасағынан айырылады. Бірақ соғыс осымен бітпейді. 1729ж Аңырақайда болған соғыс, қазақтың жерін жоңғар басқыншыларынан тазарту үшін болған шайқастар, 1731 жылға дейін жалғасқан. Біріккен қазақ қолының бас сардары болып жеткен жоңғарларды Тарбағатай тауына дейін Әбілхайыр тауы , Табын тауы , Алшын жалы, деген жер атаулары бар. Осы соғыстарға елден бозбала боп атанған Жылқаман, Жылқайдар, Ашабай, Төркінбайлар 20-жасқа шығып, атақыт батырлар болып қайтты. Қалмаққырылған соғыс біткен соң Үйсін Төле, Қаракесек, Қазыбек, Алшын Әйтеке билер түскен олжаны бөлуді Сартайға міндетдепті. Біржағынан Асан-қайғының әруағында ұлық тұтса керек. Кіші жүздегі Жақайым аталығының Сартай батыр үш жүзге хан сайланған, -деп жүргені осы болса керек.
Жалпы осы ұлы Жосынға қатысқан Сартай батыр туралы аңыз әңгімелермен деректер көп. Алайда нақты деректер мен зерттеулер аз. Соңғы уақытта БАҚ –та жарық көрген Сартай батыр туралы мақалаларда, Қалмаққырылғандағы Мың бала қосыны шолғыншылық қызмет атқарған дегенге өз басым келіспеймін. Себебі Кіші жүз Әлім рулары М.Тынышпаевтың еңбегінде Шу өзенінің Айыртау жайлауы Ұлытау, Қаратау өңірін, ертеректе әлім атамыздың кезінде Асан-қайғы заманынан дейін жайланған. Сартай батыр бастаған Мың бала бұл өңірді білмейді. Шолғыншылар жерді жақсы білетіндерден жасақталған.
Қыр шектісі алдағы мың жылдығын жырлаған Тілеуұлы Мөңке бидің шақыртуымен Сартай батыр, Қара Көбек би мен Мұратбек би үшеуі Сырдан қырға барады. Бұл кіші жүз ханы Әбілхайыр өлгеннен кейін 1-жылдан соң дейді, шамамен 1750жылдар болса керек. Бұл үшеуінен өзге Мөңке шаңырағына, Кіші жүзге қарасты басты билердің барлығы жиналыпты. Тиесілі қонақ асын жеп Мөңке би не айтады екен деп отырған билерге : ертең орта жүз билері Абылай ханның нұсқауымен осында келеді. Төр көзіміз түгел қарсы алайық депті Мөңке би. Айтқанындай ертеңіне орта жүз билері атқосшыларымен 20-дай кісі келіп екі жақ мәре-сәре болыпты.Әбілхайыр хан өлтірілгелі бері арада қатынас тоқтап қалса керек. Қысырдың семіз қойлары сойылып, саба-саба қымыз ішіліп, Абылай ханның, Қазыбек бидің, Бұхар жыраудың Бөгенбай батырдың амандық саулықтары ел бірлігі, ел –жағдайы, жоңғардың қазіргі хал-ахуалы үш күнге әңгімеге арқау болыпты.
Төртінші күні екі жақтың билері төрт көзі түгел Мөңке бидің сегіз қанат ақ ордасына жиналып, қонақтардың бұйымтайы сұралыпты дейді.
Орта жүзді басқарып келген бидің үлкені сөз салып, жұттан –жұқтыққан. Ақтабан шұбырындыдан елді жаудан тазарту кезіндегі қанды қырғын орта жүз халқының санын селдіретіп кеткенін айтыпты. Солтүстіктен –орыстың, шығыстан –жоңғардың қазақ жеріне көз алартуын тоқтатпағанын жеткізіпті бар қазақтың қамын жеген Абылай ханның кең жайлауы бар Сарыарқа кіші жүз рулары қоныс аударса, сыртқы жауға айбат болар еді- деген сәлемін жеткізіпті. Осыны айтып отырған биді түлен түткенін қайдам, Сендердің хандарын өлді, енді бас иелерін жоқ. Әбілхайыр балалары Нұралы Хиуада, Пірәлі Астраханда хан болып жүр дегенге саятын әңгіме айтылыпты. Жасы қырыққа толмаған қызу қанды Сартай Әбілхайыр ханмен ниеттес, пікірлес болғандықтан , оның өлімінің өзіндік астары барын, өлтіруіне Барақ сұлтанға орта жүз рулары жігіттері бергені көмек бергендіктен ашуы қозып шарт жүгініп отыра қалып, сол қолымен беліндегі қанжарды сағымдай ұстапты. Сол уақытта Мөңке би сөзге араласып:
Бабасы бұл елге күйеу болар
Бұл келген де жиен болар
Ақылмен іс қылыңдар
Екі жақ шат болыңдар, -
деп тақпақтай жөнеліпті және орта жүздің бірге туған батыр екенін, қыз алысып, қыз беріскен жекжат екенін еске салыпты.
Сартай батыр, би алақанын ашып үндемей, орта жүз билеріне тік қарайды. Түсінбеген билер көзін тайдырып әкетеді. Жағалай қарап келе жатырған да, төмен де отырған бір жас би, көзі тоқайласқан да. Құп дейді. Сартай батыр қолын жұмып, жұдырығын түйеді. Орта жүз биі Құп дейді. Сартай би сегіз саусағын екі қайтара жазып көрсетеді. Орта жүз биі Құп дейді. Сартай би қолын айқастырып өзін құшақтайды.
Орта жүз биі Құп дейді. Сартай би орнына барып отырады. Орта жүз биі келісім бітті, енді Мөңке атам бата берсе елге қайтайық, -депті. Орта жүз билері аттанып кеткен соң, кіші жүз билері Сартай батырға жаңағы орта жүздің жас биі бәріне құп деп кетті. Біз түсінгеніміз жоқ, -депті.
Сонда Сартай би: Абылай хан Сарыарқадай сайын даланы оңайға соқпай тұр, бізге қарай қоныс аударыңдар, сыртқы жауға айбат болсын депті. ( Ол кезде кіші жүз рулары жайлауға қазіргі Орынбор, Орск, Магниторск жағасына көшіп жүрсе керек.) Елшілердің келген жұмысы осы.
Мен алақанымды ашқаным алысуға барамыз жұмғаным ашсам алақанымдасың, жұмсам жұдырығымдасың, қолымды созғаным атысып шабыссақ мылтық , қылыш бізден де табылады, дау-жанжалды доғарайық дегенім еді. Сегіз саусағымды екі қайтара көрсетіп, бір қолымның жұдырығын жұмып, екінші қолымның саусақтарын жазғаным қолымды айқастырып, өзімді-өзім құшақтағаным ( сегіз күннен кейін сегіз сала көшіп барады, жартысы үйлі баранды, жартысы бойдақ болады, құшақтап қарсы алып, кеуделеріне баса білсең сол жақта тұрақтап қалады дегенім еді, -депті.
Осыдан кейін кіші жүз билері өздеріне қарасты рулардың адам бөліп алдарына мал салып, салтанат көш аттандырыпты. Сегіз күннен кейін Абылай хан орта жүз билерімен кешті қарсы алып, Қызылжар, Көкшетау маңында, Есіл-Нұра өзендерінің бойына Түгіскен, Қарқаралы деген жерлерге орналастырыпты. Орта жүзде қазіргі Алшындардың ата-бабасы осылай көшіп барған екен. Арадағы араздық қалып, екі жақ бірін-бірі қолдап, осы уақытқа дейін ауызбірлікте өмір сүріп жатқанына өзіміз куәміз.
Тарихта Сартай есімінің және бір көрінер түсі Әбілхайыр ханның кіші жүзді Ресей империясына қосу сәтіндегі талас-тартысқа байланысты кезең. Кіші жүздің ықпалды билерінің бір бөлігі хан саясатына қарсы болып ел тағдыры таразыға түскен сәтін Әлімнің биі ретінде Сартай Әбілхайырды қолдаған бұл оқиға жайында Ә.Кекілбаевтың Үркер романында баяндалады. Сартай батыр жырын баспаға дайындаған журналист Ө. Жолымбетов Сартайдың 1775 жылдан кейін қайтыс болғандығына мәлімдеме жасайды. Көне көз қариялардың жеткен естеліктердің тоқайласар тұсы да осы кезеңге саяды.
Сартай батыр туралы ауызша деректер
Сартай Байжанұлы ( шамамен 1711-1785) –батыр. Кіші жүз Әлім ішінде Жақайым атасынан шыққан. Есімі А.И.Левшиннің Описание киргиз-кайсацких орд и степей, А.И.Тевкелевтің күнделіктерінде, М.П.Вятькиннің Сырым батыр кітаптарында кездеседі. 1732 жылы 6 наурыз күні Сартай батырмен әңгімелескенін жазады. Генерал-губернатор О.А.Игелсьтомның 1785 жылы Кіші жүзді басқару жөніндегі реформасы бойынша, Сартай батыр, Қара Көбек би мен Мұратбек би үшеуі Әлім руын басқарған Сартай батырдың ерлігі мен елшілік қызметі туралы Н.Қосжанұлының Мың бала дастанында айтылады. Жырда мың баланың жасағын басқарған 15 жасар Сартайдың Әбілхайыр хан басқарған сарбаздардың құрамында болғаны айтылады. Батырдың өз өсиеті бойынша денесі Қазалы қаласының оңтүстігндегі Қызылдың құмындағы Қосым қожа қорымына жерленген.
Сонымен қатар Сартайдың бейіті Райымда деп қате көрсетілген. Ақшатау елді мекенінен шығысқа қараған көл жағасында Сартай деген жер атауы бар. Шындығында бұл оның денесін жуған жері. Бейіті Қазалы қаласының оңтүстік жағындағы Қызылдың құмында:
Ел аузында мынадай аңыз бар. Бірде Қосым қожа, Дәулет бақсы және Сартай батыр үшеуі Қызылдың құмында келе жатады. Алдарынан шыға келген қоян жәй жүгіріп барып көрінген бұта түбіне жата кетеді. Ат тізгінін тежеген Қосым қожа: менің өлгеннен кейінгі бейітім анау қоян жатқан жер. Сен Сартай оң жағыма, Дәулет сен сол жағыма жайғасарсың -депті. Ау бізді?-деген Сартайдың сұрағына Ештеңе етпес, өзім алдырамын-деп Қосым қожа жауап қатқан екен.
Дүниеден қайтар сәтінде араздасып қоштасқан ағайын-туыс, балаларына Сартай: Мені Қызылдың құмына Қосым қожаның жанына жерлеңдер -деп өсиет айтыпты. Қыс мезгілі болса керек, әке өсиетіне шошына қараған баласына: Балам мені ақбас атанға артып, басын бос қоя бер, межелі жерге сол жеткізер -деп сабырмен жауап беріпті. Қыстың сарышұнақ аязына қарамастан, желе жортқан ақбас атан қаралы топты Қосым қожаның бейітіне жеткізгенде күн райы бірден сынып, сіреу қар еріп жөнеліпті. Еш қиындықсыз Сартай денесін тапсырып қайтуға жиналғанда қыс қаһары қайта күшіне мінген екен.
Біреуден біреуге жеткен бұл әңгімені аңыз десек те әруақты бабалардың құдіретіне шек келтіріп болмас және шындық оқиға деп бағаламасқа лажы да жоқ.
Сартайдың әкесі Байжан бидің үйіне бір жылдары Кіші жүздің хандарынан бір қонақ келіпті. Жеті жасар Сартай әкесінің мол тігілген түйе жүн шапанының астында тығылып хан мен бидің сұхбатын тыңдап отырады. Сұхбат ұзаққа созылып, тамақтың мезгілі өтіп бара жатады. Хан бидің әңгімесін бұзуға батпаған қауымның назарын байқаған жеті жасар Сартай әкесіне: Әке, осы тамақты хан жейді ме?-дегенде барып сыйлы қонаққа арналған қонақасы мезгілінің ауып кеткенін біліп сұхбаттасар дәмге бұрылған екен. Болар елдің баласы он бесінде баспын дейді деген халық даналығы да осындай өмірлі тәжірибеден туындаған сияқты.
Сартай атамыз өте назарлы және қабағы көзін жауып салбырап тұратын адам екен. Жасы ұлғайған шығында жайлауға көшкен ел оның ордасы тігшілгенше үстіне қос тігіп қоятын болса керек. Қос ішінде жатқан Сартайдың бетіне көлеңке ауып күн түсіпті. Жанынан асығып өтіп бара жатқан біреуге Балам-ай, мына көлеңкені жылжытып жіберші-депті. Өзі асығып жүрген баласы: Қойшы-ей, басқа балаларыңа айтсайшы, -дегенде, бір қолмен қабағын көтере: Бұл қайсың еді?-деп шүйіле қарағанда, сол баласы көп ұзамай күлі шығып қайтыс болған деседі.
Бабамыздың өзгеден ерекше осындай қасиеттері ел аузында әлі күнге дейін жыр боп айтылуда. Қасиет демекші, ол кісінің өз аузымен айтылған десетін мына бір дерек тіпті де таңғалдырады. Сартайдың қазақ, қалмақ, башқұрт және қарақалпақтан алған төрт әйелі болған. Балалары ер жетіп есейе келе, әке балаға сыншы дегендей былай депті: Өз кіндігімнен тараған ұрпақтарымнан менің қасиетім шықпайды. Күндердің күнінде қыздан туған қисық болса да, менің қасиетім бір ұрпағымнан шығады. Әзірге ондай құдірет дарыған ешкімді есіте қойғанымыз жоқ. Дегенмен бабамыз болжаған қадыр-қасиет, тектілікпен бекзаттың ұрпақтары жалғастығында қылаң береріне сенгіміз келеді.
Өзін Сартайдың ізіндегі туысы санайтын Жақайымның Асаны, оның Байжан аталығынан тарайтын Нұров Ердеш ақсақал өмір бойы атасының рухын қастерлеп сиынумен, дұғасын тастамай өтті. Ақшатаудың бастауыш мектебінде қырық жыл ұстаздық жасаған Ердеш әкеміз 1970 жылы ағайын –туғандардың басын қосып, Сартайдың денесін жуған жерге арнайы белгі орнатып, игілікті бір іс тындырды. Сол оқиғаның бел ортасында болған Қайыңбаев Өмірзақ ағамыз көзімен көрген мына бір құдіретті былай деп еске алады. Белгі орнату жұмысы қызу жүріп жатқан болатын. Жер ошақта баба рухына арналған құдайы ас қамалуда. Осы кезде батыс беттен шыққан қалың қара бұлт нөсерін төгіп бізге де жетті. Біздің жұмысымызға кедергі жасауға айналған әлгі бұлт төбемізге шықты. Сонда барып жасап жатқан тірлігіміздің бекер еместігін, баба әруағының тегін еместігін сезінгендей болдық.
Еліміздің тәуелсіздік алып еңсесін тіктеуі бабалар рухымен қауышуымызды, оларға деген құрметімізді бұрынғыдан да арттыра түскендігі ақиқат. Осындай жайлардың әсері болса керек, жақсыға талас көп дегендей, баба рухына табынатындар жетерлік. Өз отбасымызда дұғамыздан қалдырмайтын мына бір жағдайды көпшіліктен жасырғым келмейді. Бабамыздың Қарақалпақ әйелінен Мұса, Дүйсе деген екі бала бар. Дүйседен Байділдә, Байділдәдан Үкі деген қыз туған. Үкіден менің шешем Сүйкімбеке тарайды. Бойшылықпен еске алып , әруағының желеп-жебеп жүруін жалбарынып сұраймыз. Ал Мұсадан Мәукек, Мәукектен Жұмахмет ата тараған. Шижаға елді мекенінде дүниеден өтті. Жақсыдан қалған бір із, жатқан жеріңіз жайлы, иманыңыз жолдас болсын.
Сартай батыр туралы жазбаша деректер
Сартай есімін көпшілікке танымал болуына үлкен еңбек сіңіріп тарихи еңбек жасаған, ру жағына атасына туыс болып келетін өмірден әлдеқашан өтіп кеткен Томаұлы Жетпіс. Атасының құдіретімен ел үшін жасаған азаматтық қызметін, батырлық ерлігін барлық деректерді ақын Нұмағанбет Қосжанұлы баяндап, Сартай туралы тарихи дастан жазуды арнайы сұраған. Сартай есімін ұлықтауда ештеңеден тартынбаған Жетпіс атамыз ақынға бес жылқы беретінін айтып, мынадай шарт қойған. Жырды аяқтаған соң жеткізуіміз керек. Бірақ Нұрмағанбет сөзінде тұрмай, Жетпістен бұрын жырлай бастаған. Бұл оқиға Жетпіс атаны ренжітсе керек.Қазіргі кезде Сартай батыр дастанының айтылып жүрген нұсқаларында ал-құлалықты осы оқиғадан кейін орын алған сияқты.
Қазақ елінің мыңдаған жылдық тарихында басты орын алатын негізгі проблемалық мәселелердің бірі де, бірегейі де қазақ-жоңғар соғыстарына байланысты. Олай дейтініміз аса құнды ғылыми тақырып бола тұра, ол кезең жай ғана тарихи оқиғалардың қатарында бағаланып келгені ешкімге құпия емес. Тәуелсіздігіміздің таңы атқаннан кейін ғана мәселеге шындап бет бұра бастадық.
Тарихымыздың осы бір аумалы-төкпелі кезеңінде ақ найзасын қолға алып, арғымақ мінген батырлардың бірі, әрі биі, Кіші жүз елінен шыққан нақтылап айтсақ, Арал ауданындағы Ақшатау елді мекенінде дүниеге келген Сартай баба есімі туралы кейінгі ұрпаққа ғылыми, әдеби материалдар тапшы. Барының өзі мардымсыз және мәселеге ынталы аз ғана қауымның арасынан ұзап шықпаған. Оың үстіне Сартай есімін қасиетті бойтұмардай сақтап, айтудан жалықпайтын қарияларымыздың қатары да селдіреп қалғандықтан қазіргі жас қауым бабаларының есімін де білмейді десек артық айтқандық емес.
Қазіргі кезде өмірде бар кейбір аталарымыз Сартай батырдың туып өскен жылдарын қате айтып жүр. Оны 17 ғасырдың орта шенінде дүниеге келтіріп те қойған. Ақын Н.Қосжанұлының Сартай батыр дастанында негізінен шындық бар. Жырда мың баланың жасағын басқарған 15 жасар Сартай Әбілхайыр бастаған қазақ қолының құрамында алғаш рет 1726 ж Бұланты өзенінің бойында жеңіске жеткен соғысқа қатысқандығы айтылады. Дәл осы тарихи дерекке сүйінер болсақ Сартай 17 ғасырда емес, 18 ғасырда, 1711 ж дүниеге келген. Сонымен қатар тарихи деректерде Сартай батырдың Шұбар теңіз, Қалмаққырылған және Аңырақай шайқастарына қатысып, қазақ қолының мерейін асыруға үлес қосып, ерлік жасағандығы да айтылады.

Қорытынды
Сартай есімін көпшілікке танымал болуына үлкен еңбек сіңіріп тарихи еңбек жасаған, ру жағына атасына туыс болып келетін өмірден әлдеқашан өтіп кеткен Томаұлы Жетпіс. Атасының құдіретімен ел үшін жасаған азаматтық қызметін, батырлық ерлігін барлық деректерді ақын Нұмағанбет Қосжанұлы баяндап, Сартай туралы тарихи дастан жазуды арнайы сұраған. Сартай есімін ұлықтауда ештеңеден тартынбаған Жетпіс атамыз ақынға бес жылқы беретінін айтып, мынадай шарт қойған. Жырды аяқтаған соң жеткізуіміз керек. Бірақ Нұрмағанбет сөзінде тұрмай, Жетпістен бұрын жырлай бастаған. Бұл оқиға Жетпіс атаны ренжітсе керек.Қазіргі кезде Сартай батыр дастанының айтылып жүрген нұсқаларында ал-құлалықты осы оқиғадан кейін орын алған сияқты.
Жалпы, Сартай батыр, би тұспалдай сөйлеп, ыммен айтатын ишараны тез түсінетін, шындық сөзді тынбай айтатын кісі болыпты. Арабша сауатты болған, Софы Әзизден, Қосым қожадан оқып үйреніп, дінді жетік білген көрінеді. Дауысы ырғақты, әуезді сөйлеген сөзі мәнерлі болған деседі.
Біздің замандастарымыз үшін беймәлім болып қалуға айналған Сартай есімі аз-кем дерек, әңгімелердің осылайша қағаз бетіне түскенін мақұл көрдік. Бұлай жасамасақ, енді бір ұрпақ жаңарғанда тіпті бұл мәліметтерден айырылып қаларымыз ақиқат. Баршамызды Сартай бабаның рухы қолдасын. Әумин делік!
Ұсыныс
Халық арасынан Сартай батыр туралы тың деректерді жинақтап, оны аудандық, облыстық баспасөз беттеріне жарияланса.
Сартай батырдың қолындағы мың балаға арнап оларды мәңгі есте сақтау үшін іс-шара өткізіліп, қор ашылса.
Облыс орталығынан Сартай батырға және Мың бала жорығына арнап ескерткіш қойылса. Келешек ұрпақ Сартай батыр жөнінде біліп жүрер еді.

Сілтемелер

Мырзастан шықты шайырлар авторы Т.Дәрменов 2002 жыл Қызылорда.
Таң – Шолпан журналы №2 2003 жыл
Ортаймаған қазаны, Қасиетті Қазалы авторы Н.Мусабаев
А.Мусабаева Атамекен баспасы 1998 жыл
Егемен Қазақстан газеті 11.26.2008 жыл
З.Шүкіров Сыр бойы романы.
Қариялардың естеліктерінен.
Н.Мусабаев Тәуелсіздікті ту еткен тұлғалар Арал 2008 жыл
Егемен Қазақстан газеті 08.10.2009 жыл

Пайдаланылған әдебиеттер

Мырзастан шықты шайырлар авторы Т.Дәрменов 2002 жыл Қызылорда.
Таң – Шолпан журналы №2 2003 жыл
Ортаймаған қазаны, Қасиетті Қазалы авторы Н.Мусабаев
А.Мусабаева Атамекен баспасы 1998 жыл
Егемен Қазақстан газеті 11.26.2008 жыл
З.Шүкіров Сыр бойы романы.
Қариялардың естеліктерінен.
Н.Мусабаев Тәуелсіздікті ту еткен тұлғалар Арал 2008 жыл
Егемен Қазақстан газеті 08.10.2009 жыл