Тіс құрылысы

Тіс ауыз қуысындағы үстіңгі және астыңғы жақсүйектердің иектеріндегі тіс ұяларында орналасады. Тіс эмбрионының дамуы кезінде 7-аптадан бастап ауыз қуысының эпителий және дәнекер ұлпаларынан пайда болады. Тістің химиялық құрамы мен физикалық қасиеті сүйекке жақын.Тістің сүйектен айырмашылығы: тіс тозған сайын бірнеше рет ауысады (төменгі сатылы омыртқалы жануарларда-хайуанаттарда өте көп,ал адамдарда екі кейде үш рет алмасады),тіс сүйек тәрізді бұлшықетке жалғаспайды;тіс ұясына қазықша қадалып,қимылсыз орналасады.Тістің негізгі қызыметі:тістеп үзіп алу,қырқу,жырту,шайнау,езу , үгу,кеміру,сондай-ақ сөз сөйлеуге де қатынасады.
Тістердің тарихи даму (эволюция)барысында біртіндеп саны азайып бара жатқаны байқалады . Мысалы,қағанақты жануарлардың жалпы тістер саны -44(3,1.4,3),кеңтанау маймылдарда -36(2,1.3,3),аладамдарда-32(2,1.2,3),кейде 30(2,1.2,2)болып,ең соңғы «ақыл тістің»шықпай қалуы да мүмкін.Сондықтан қазақта «Отыз тістен шыққан сөз отыз рулы елге тарайды»деген мәтел жиі қолданылған.
Тістер сүт тісі және тұрақты тіс болып екіге бөлінеді.Тұрақты тіс (dentes permanents)-32,бұлардың жоғарғы жақсүйекте -16,төменгі жақсүйекте -16 тіс орналасады.

Тіс қатарында өздерінің аттарына қарай 8 тіс орна-ласады,олардың 2-і –күрек тіс ,1-і-сүйір тіс ,2-і кіші азу тіс ,3-і-үлкен азу тіс деп аталады.Оның формуласы мынандай болады:

Тұрақты 32 тістердің тізбегі деп жазылады.
Оларды тұтас қарағанда 8 күрек тістер, 4 сүйір тістер, 8 кіші азу тістер, 12 үлкен азу тістер деп оқу қажет.
Үлкен азу тістің үшіншісін «ақыл тіс» (dens serotinus) дейді. Ол басқа тістердің ең соңында ғана 12-26 жас аралығында шығады. Соңғы азу тістер өте тез жетіліп кетеді. Кейде «ақыл тістің» мүлде шықпай қалуы да мүмкін. Бұл адам тісінің біртіндеп азайып бара жатқандығын аңғартады. Шындығында да солай. Өйткені адам өз өмірінде алдын-ала ұқсатылып, майдаланған, пісірілген тамақтарды пайдаланады ғой. Бала тіссіз туады. Бала 6 айға толғанда тіс жара бастайды. Ал 2 жасқа толғанда тістер толық шығып бітеді. Сүт тістерінің жарып шығу мерзімдері көрсетілген. Бірінші шыққан 26 тіс сүт тістер деп аталады. Оның 2-і күрек тіс, 1-і сүйір тіс және 2-і азу тіс болады. Сонда сүт тістің тізбегі болып шығады. Бұл тізбектен сүт тстерінде кіші азу тіс және ақыл тістердің жоқтығын байқаймыз. Баланың 6 жастан 12-13 жас аралығында сүт тістері біртіндеп түседі де, олардың орнына тұрақты тістері өсіп шығады.

Тістер Жақсүйектер Тістердің жарып шығу мерзімі
Сүт тістер (айы) Тұрақты тістер, жасы
Ортаңғы күрек тістер Үстіңгі
астыңғы 7-8
6-7 7-8
6-7
Шеткі күрек тістер Үстіңгі
астыңғы 8-9
7-8 8-9
7-8
Сүйір үшкір тістер Үстіңгі
астыңғы 18-20
16-18 11-12
9-10
Бірінші кіші азу Үстіңгі
астыңғы -
- 10-11
10-12
Екінші кіші азу тіс Үстіңгі
астыңғы -
- 10-12
11-12
Бірінші үлкен азу тіс Үстіңгі
астыңғы 14-15
12-13 6-7
6-7
Екінші үлкен азу тіс Үстіңгі
астыңғы 23-24
20-22 12-13
11-13
Үшінші үлкен азу тіс ( Ақыл тіс.) Үстіңгі
астыңғы -
- 17-21
12-26

Тістің құрлысы. Тістердің әрқайсысы (тіс-dens) тіс сауытынан ( corona dentis), тіс мойнынан және тіс түбірінен құралады астыңғы түбір тістің 3 түбірі болады, қалғандарында бір ғана түбір бар. Тістердің барлығының ішінде қуыс болады. Тіс қуысы кеуекті дәнекер ұлпаға толып тұрады. Ол ұлпада тарамдалған қан тамыры мен жүйкелер орналасады. Олар тіс түбірінің ұшында болатын қуыс тесік арқылы келіп жетеді.
Тіс сауыты-тістің қызыл иектен шығып тұратын ең жуан бөлігі. Әрбір тіс сауытында тәнтанулыұ 5 бет болады. І Тіл беті-тілге қараған беті; 2. кіре беріс беті – ауыздың кіре беріс немесе ерінге қараған беті; 3-4. Жанасу беттері-тістің бір-бірімен беттесетін жақтары, жанасу беттері тістердің орналасуына қарай әртүрлі аталады. Алдыңғы тістердің аралық беттерін ортаңғы артқы тістердің аралығын алдыңғы беттері дейді. Тіс тізбегінің доғасынан орталыққа бағытталған қатардағы тістердің жанасу беттерін аралық бет, оған қарама-қарсы беттерін қашықтағы бет дейді. 5. Тістенетін немесе шайнайтын беттер-үстіңгі және астыңғы тістердің бір-біріне қараған беттері. Тіс емдеу тәжірбиесінде тістің тіл бетін ауыз беті және қосымша тістің ішкі беті жеке аталады.
Тістің мойны Тіс сауытынан төмен қызыл иек тұсындағы шамалы жіңішкерген, яғни тіс сауыты мен тіс түбірінің аралық бөлігі. Бұл жерде қызыл иектің кілегей қабаты оралады.
Тістің түбірі Тіс ұясына қазықша сүйірленіп қадалып орналасқан. Тіс түбірі 1-ден 3-ке дейін болады. Түбірдің ұшы, оның ұшында тесігі болатыны жоғарыда айтылған. Тіс түбірі тіс ұясындағы тамырлы сүйек қабығымен бірігіп кетеді. Тістердің әрқайсысында қуыс бар, оның тіс сауыты бөлігіндегісін сауыт қуысы, ал түбіріне қарай кеткен қуысты түбір өзегі дейді. Ол қуыстар жұмсақ, борпылдақ дәнекер ұлпаға толы.
Эмаль-тіс сауыты бөлігін қаптап жатады. Ол ақ немесе ақшыл-сары реңді. Онда органикалық зат -3,5%, анорганикалық зат 96,5% . Ол призмадан құралған. Эмаль-энимелобластан түзілетін қатты тірі зат. Эмальдың сыртқы кутикула қаптаған жіңішке ретикуларлы талшықтардан түзіледі. Эмальда желініп, ыстық-суықтан бұзылатын зат болады.