Мәдениеттің технологиялық жіктемесі мәселелерінің бастаулары

• Бұқара - ажыратылмаған көпшілік;
• Бұқара – надандықтың синонимі (Ортега-и-Гасеттегідей);
• Бұқара – қайда адам өзін техниканың тетігіндей сезінетін механикалық қоғам;
• Бұқара – онда тұлға өзінің даралығын жоғалтатын, бюрократтандырылған қоғам;
• Бұқара – ол ойланбай, ал тек құштарлықтарға бағынатын, тобыр1
Ендеше, Д.Белл бойынша бұқара – табандықтың, уникацияның, соқыр еліктеудің нақты үлгісі.
Бұқаралық мәдениеттке қатынас нені ретте бір мағыналы емес: оны өркөкіректікпен менсінбейді, оның шабылунан қауыптенеді, жұмсақ баламаларында оған жеңілдікпен қарайды, бірақ оны міндетті түрде тұтынады.
Бұқаралық мәдениеттің таралуы әлитарлық мәдениеттің жоғалуын білдірмейді, әйтсе де конфликтілік риясыз. Алайда бұқаралық мәдениетті теріс, жексұрын, адамзаттағы барлық адамдықты жұтып қоятын сұрапыл ретінде бейнелеу (Дж. Оруэлл, О.Хаксли)
Р. Никли, Р.Брэдбери антиутацияларының сырындары дұрыс емес. Бұқаралық мәдениетті талдай келе, қалай ол жақында болғандай, оны тек идиялогиялық ұстында қарастыру сыңаржақтылық. Осындай қателіктерден арылу үшін, мәселенің мына жақтарына назар аударған жөн:
- бұқаралық мәдениеттің пайда болуы мен дамуына себебін тигізетін әлеуметтік процестер;
- бұқарлық мәдениеттің халықтан айырмашылығы;
- техналогиялық ревалюциялардың әсері;
- бұқаралық мәдениет өнімдерінің таралуындағы мода (сән) факторы;
- бұқаралық мәдениеттің әлеуметтік және психологиялық тетіктері;
- мифологеалардың ролі.
Қазіргі зерттеушілердің еңбектерінде бұқаралық мәдениет пайда болуының түрлі уақыты көрсетіледі: Ол тіпті ежелгі өкениеттерге өмір сүрді деп кейбіреулер пайымдайды. Біз, кім бұқаралық мәдениет оған тән урбандану және жалпылама білім беру қасиеттерімен сипатталатын, қазіргі өркениеттің жемісі, деп есептейтіндермен келісеміз. ХХ ғасырдың басына дейін бірінен-бірі анық ажыратылған элитарлық және халықтық мәдениеттер өмір сүрген. Бірінші, кімдер таланттарға сай білім мен тәрбие алуға мүмкіндік бар, қалалықтардың арасында кең таралды. Екіншісі сауатсыз, бірақ дәстүрлерді сақтап келген, адамдармен нені қалыптастырды.
Шаруалар мен ұсақ буржуазияның үлкен тобын қалаларға көшірген, урбанизация процесі, бұрын халықтық мәдениетке қарсы болып келген, табиғаттан ажыратылған адамдар, ол тек қана қарапайым оқу мен жазудың дағдыларын ғана емес, бірақ біршама зор білімділікті, уақытты және материалдық мол мүмкіндіктерді талап ететін, қалалық мәдениетке

1.Белл Д. Конециялогии ІІ Эстетика. Филасофия культуры. М, 1992 с 120.
икемделе алмай қалды. Жаңа қалалық бұқара мәдениеттің өздерінің қолдары жететін формаларына мұқтаждық танытты. Қашан ұстаздан шәкіртке берілетін білім мен тәжірибенің орнына институционалдандырылған транляция келетін әлеуметтік-мәдени тәжірибені трансляциялаудың түбегейлі өзгерген формалары жағдайында оның мазмұны унификацияланады, оны тек таңдаулылар меңгерген арнаулы тілден, күнделікті түсіну тіліне «аудару» қабілеттілігі туындағандықтан ақпарат қарапайымдалады. Бұл процестермен қатар бұқаралық коммуникация құралдары қызу дамыды және бұл бұқаралқ мәдениет индустриясының жасалуына әкеледі.
Бұқаралық мәдениеттің төмендегідей көрніс салалары аталып өтеді:
- бұл қоғамда құрметтелетін түпкі құндылық ұстанымдарының негізін қалайтын, стандартталған нормалар мен тұлғалық мәдениеттің үлгілерін қалыптастыруға бағытталған, «балалық субмәдениет» индустриясы;
- балаларды әлеуметтендіруге қажетті стандартты қылық дағдыларын тәрбиелейтін, типтік бағдарламалармен сай оларды таңдау жүзеге асатын, ғылым білім негіздерімен оқушыларды үйлесімді таныстыратын және оларды меңгеретін бұқаралық жалпы білім беруші мектеп;
- қоғамдық пікірдің «сұранысына» қажетті күнделік оқиғалардың объективтік түсіндірмесін қалыптастыратын, халыққа ақпарат беру сылтауымен өз мақсаттарын қоятын, бұқаралық ақпарат құралдары (БАҚ);
- азаматтардың санасында билеуші элита мүдделеріне манипуляциялар жүргізетін және бұқаралық саяси қозғалыстарды қалыптастыратын ұлттық немесе мемлекеттік идеологиямен насихат жүйесі;
- «бұқара адамына» өзін ғылымға, саясатқа, мемлкеттік өмірге және т.б. қатыстымын деп сезінуге мүмкіндік беретін, бұқаралық сана қабаттарына арнаулы зерттеу және сәйкес ғылыми дайындықты қажет ететін күрделі құбылыстарды, «халықтық» тілге «аударылып» енгізетін, бұқалық әлеуметтік мифология;
- түрлі әлеуметтік игіліктерді шексіз тұтыну процесін тіршілік мәні мен мақсатына айналдыратын қатардағы тұтынушының сұранысын басқаратын, беделді мүдделер мен мұқтаждықтар, өмір салты мен сапасының стандарттарын қалыптастыратын, жарнама мен сән индустриясы;
- тәндік имидж индустриясы: бұқаралық спорт пен дене шынықтыру қозғалысы аэрбика, культуризм, касметология және т.б.;
- демалыс индустриясы: бұқаралық көркем мәдениет (детектив, бульвар әдебиетті, триллерлер, кич, оперетта, поп-музыка, шоу- индустрия, туризм және т.б.), онымен адамның психологиялық релаксация эффектісі жүзеге асажы1 Қазіргі уақытта бұқаралық мәдениет өнімдерін таратудың жақандық құралуына айналып бара жатқан бұқаралық коммуникацияның осындай формасы да еніп келеді. Әлем «жаһандық алу» (Маклюэн) болып бара жатыр. Электрондық құралдардың пайда болып әлеуметтік-мәдени

1. Қар.: Филер А.Е. Бұқаралық мәдениет// Культуралогия. Энциклопедия Т.2СПБ,1998 с.20-22
тәжірибені, адамдық қарым-қатынастар формаларын және т.б. тарату тәсілдері туралы дәстүрлі көптеген түсініктерді өзгертеді. Алайда бұл құбылыс және оның әлеуметтік мәдени салдары арнаулы зерттеуді қажет етеді.
Бұқаралық мәдениет шектерінде қалыптасқан бағыттардың тек тізімі; ол бүкіл мәдени кеңістіктің құрылымдың, органикалық бөлігі екен деген ойға шегелейді, бұл әмбебапты толықтырмалық принципінің жүзеге асқандығытуралы тұжырымға әкеледі: қоғам, ол әртекті болғандықтан, тек элитарлық мәдениетпен шектеле алмайды, және де, сондықтан, адамдар өмірі динамикалық және олар көптеген рөлдерді ойнайтын болғандықтан, бұқаралық мәдениет енді көзінің тамырларын ұжымдық бейсаналықтың архетиптері жайып үлгерді, ол сананың мифологендік құрылымына берік орнықты және сол мезгілде қазіргі мифологияны туындайды.
Сөйтіп, бұқаралық мәдениет- бұл мәдениеттің қазіргі кезеңіндегі көп-функцияоналды, объективтік құбылыс, онымен міндетті түрде тұрғындардың барлық қабаттарды қамтылған, және мәселе, біздің ойымызша, бұқаралық мәдениет динамикасын басқаруда, яғни оның қажетті және ұтымды бағыттарын таңдаудың тиімді тетіктерін қалыптастыруда және мәдени құндылықтар мен үлгілерді құлдырауға жеткізетін түрлері шек қоюға, тұр.
Мәдениет функфиялары туралы мәселе, мәдениет қоғамға қатысты атқаратын, сол рөлдерді талдауды ұйғарады. Функционалдық жағынан
мәдениет, ода бір элементтердің өзгеруі басқаларының өзгеруіне әкелетін, динамикалық, өзара байланысты жүйе ретінде қарастырылады. Құрылымдық-функционалдық талдау (С.Т.Парсонс) әдіснамасына сүйене отрып, жүйе ретіндегі мәдениетте төрт негізгі функционалдық топтарды бөліп көрсетуге болады; олар адаптивтік, тұтастыққа жеткізетін интегративтік және мәдениетті қайта өндіретін мен жасырын шиелелінісулерді алып тастайтын функция.Бұл көзқарас бойынша мәдениеттің мынадай функцияларын атап өтуге болады:
-Әлеуметтендіру және инсультурация;
-Құндылық(алесиобиялық);
-Комуникатифтік;
-Танымдық (гиосоеолгиялық);
-Ақпараттық;
-Әрекеттің;
-Норматифтік;
-Рәміздік:
Бұл функцияларға кез келген мәдениет ие, сондықтан оларды әмбебапты деп есептеуге болады, бірақ белгілі бір иерархияға олар, сол немесе басқа мәдениеттің қайталанбайтын ерекшеліктеріне тәуелді, әр түрлі құрастырылады.
Рефераттар мен шығармашылық тапсырмалардың тақырыптары.
1.Мәдениет формалармен әлеуметтік-мәдени жүйелердің пайда болуы:
2 Мәдениет анықтамаларындағы ұстындарды компоратифтік (салыстырмалық) талдау.
3 Социологиялық дәстүрдегі мәдениет.
4 Мәдениет және әлеуметтік құрылым.
5 Құрылымдық- функционалдық талдаудағы мәдениет
6 Мәдениет туралы психологиялық ұстанымдар.
7 Мәдениеттің постмодердік түсінігі.
8 Ресейлік ғылыми дәстүрлдегі мәдениет туралы түсініктердің эвомоциясы.
9 Субмәдениет ұғымы, оның түрлері.
10 Бұқаралық және элитарлық мәдениет: қатыстары мен өзара байланыстарын талдау.
11 Қазіргі бұқаралық мәдениеттегі Интернеттің алатын орны.
12 Мәдениеттің күнделікті және арнаулы салаларындағы жалпылық және ерекшілік.
13 Динамика тұрғысынан мәдениет туралы ағылшын ақыны, ұстасы және сыншылы, Мэтью Арнольдтың (1822-1888) мына пікірін талдаңыз:
«Мәдениет- бұл, не туралы бізді бәрінен көп қамдандырады, не туралы біз көбірек ойлаймыз және айтамыз, соны тану арқылы жетілгендікке ұмтылу... Мәдениет- бұл жағымдылық пен жарыққа ең бастысы- жағындылық та, жарық та «үстемдік ете беруіне ұмтылыс»
14 Белгілі неміс ғалымы Г. Риккерттің (1863-1936) мына айтылымы
мәдениет анықтамаларының қайсы категориясына жатады: «Сонымен, жалпы қабылданған тілмен әбден сәйкес келетін мәдениет ұғымын қабылдаймыз, яғни мәдениет деп, жалпымаңызды құндылықтармен байланысты және бұл құндылықтар үшін аяланатын, объектілердің жиынтығын түсінеміз...»?
15 Мәдениеттанудың мектептердегі сізге белгілі ерекшеліктерге сүйене отырып, Ф. Боас тұжырымдаған, мәдениеттің мына анықтамасы жіктеме беріңіз: «Мәдениетті, олар әлеуметтік топты құрастыратын, индивидтер қылықтарын сипаттайтын, ментальдық және тәндік қайтарымдар мен әрекеттердің жиынтығы деп, анықтауға болады». Бұл анықтаманы, Л.Уайт берген, анықтамамен салыстырыңыз;
Мәдениет, олар рәміздену қабілеттілігінен тәуелді және экстрасоматикалық кеңмәтінде қарастырыла алатын, әрбір халықтың өмір салтының барлық белгілері болып табылады».

3. Тақырып
Мәдениет типологиясы

Форма- әсемдік, яғни тұтасты құрастыру
үшін бөліктердің үйлесімділігі
М.И.Глинка

Бүкіл дүние тек біздің санамызда ажыратылған
Н.К.Рерих

Кез келген елде күн тек таңертең шығады
Д.Гербрет

1. Мәдениеттің технологиялық жіктемесі мәселелерінің бастаулары.

Бұл тақырып зерделеу, мәдениет технологиясы мәселемі деген не, ол қалай қалыптасады және ол мәдениеттанулық мәселелер өрісінде қандай орын алады деген сұрақтарды, ойлануды талап етеді. Мәдениеттанудың пәндік мәселелік шеңберінде қайсыбір мәдениет техналогиясын құрастырудың қажеттілігі қандай?
Мына сұраққа жауаптан бастайық: Жер планетасында мәдениет қалай нақтылы өмір сүреді және жерлік әлеуметтік-мәдениет әлем дегеніміз не? Тіпті тым терең емес осы сұрақ бойынша пайымдар бізді, сөз алуымыздағы нақтылы әлеуметтік-мәдени әлем әлдебір біртекті емес, ал көп түрлі, сан қырлы, қайталанбайтын мәдени жалқылықтардың төлтума баламалығы ретінде көрініс табады, деген тұжырымға әкеледі. Олар бір-бірімен жанаспай өмір сүреді, өз кеңістігі мен өз уақыт ие. Мысалы, неміс филосовы О. Шпенглер әрбір мәдениет шамамен мың жылдай өмір сүреді десе, ағылшын мәдениеттанушысы А. Тойнби мәдениет болмысының шектері жоқ деп есептеді. Бірақ неге сондықтан бізді, ХХІ ғасырдың басында өмір сүретіндерді, Софоколдың «Антигонасы», ежелгілердің сәулет өнері, олардың су құбырлары, римдік тудырған құқық нормалары таң қалдырады, неліктен еуропалыққа Ведалар, «Махабхарата», «Рамаанадағы» халық даналығы жақын және түсінікті болып келеді. Мынадай сұрақ туады: бұл жалқы мәдениеттер бірінен-бірі абсолютті тәуелсіз, абсолютті қайталанбайтын, төлтума ретінде ме әлде олардың арасында қайсыбір ұқсас және бірдеме ортақтық бар ма? Міне сұрақ және оған жауап, өзекті мәдениеттанулың мәселені құрастырады: планеталық тарихи мәдени процесте бірлік бар ма; біртұтас әлемдік мәдениет туралы айта аламыз ба?
Қазіргі мәдениеттанулың білім деңгейінде бұл сұраққа жауаптың екі баламасы бар.
Олардың бірі: адамзаттың мәдени бірегей тарихи жоқ; тарих бұл тұрғыдан, басқа мәдениеттерден оқшауланған және ерекшеленген өмір сүретін, олардың әрқайсысы өзіне жеткілікті болатын, мәдениеттердің ауысуы болып табылады. Мәдени және тарихи өмірде бірбағыттылық жоқ, мәдениеттердің даму бағыттары бір-бірінен алшақтанады (Н. Данилевский, О. Шпенглер, Э. Трельч және т. б.)
Басқа көзқарас әлемдік тарихтың әмбебаптылығы идеясынан шығады. Әлеуметтік-мәдени әлемнің көп түрлілігінде, жалпыадамзаттық мәдениетті құрастыруға әкелетін, біртұтас бағыттылықты көруге болады. (Воцер, Мончессье, Лессинг, Кант, Гердер, Соловьев, Ясперс және т.б.). Бұл ұстының түпнегізгілік дәлелдемесіне, мәдениет қайда болмасын Еуропада, Қытайда, Америкада, Африкада, және қашан да-антикте, бүгін,