Мемлекеттік емес зейнет ақы

Мемлекеттік емес зейнет ақы (МЕЗҚ) - бұл қоғамдағы әлеуметтік ауыртпалықты азайуға, мемлекеттің өз міндеттерін орындаудағы шғындарын қысқартуға, қаржы нарығының тұрақгылығын арттыруға, ұзақ мерзімді инвестициялауға арналған арзан ақшаларды тартуға мүмкіндік беретін әлеуметтік-экономикалық инстит болып табылады. МЕЗҚ – келісім шартқа сәйкес жарнамаларды жинақтап, зейнетақы төлейтін коммерциялық емес ұйымдар ретінде құрылды. Қор жинақталған қаражаттарды көбейту мақсатында оларды зейнетақы қорының активтерін қарауға байланысты арнайы компанияға (ЗАБК) береді. Бұл қор банктік шотын кастодиандық қызметпен айналысуға лицензия алған кастодиан банкте ғана ашады.
Кастодиан - бұл бағалы қағаздар мен ақшалай қаражаттар мәмілесін жүргізетін және өзіне есеп тапсырылған бағалы қағаздарды сақтандыру және есеге алуға байланысты кәсіби қызметті жүзеге асыратын занды тұлға.
Қор қызмет ететін кастрдиан банк өз зейнетақы активтерін басқаратын компаниямен бірге ақпараттарды үнемі салыстырып отыруы тиіс. Қастодиан шик: зейнетақы және корпоративтік активтердің жалпы сомас ан, инвестиция қаражаттар сомасын, қаржы инвестицияны құнының өзгеруін, бағалы қағаздарды сатудан түскен түсімдер сомасын, комиссиондық сыйақы сомасын тексереді.
Зейнетақы активтерін басқару компаниясымен: зейнетақы жарналарының түскен сомасы, зейнетақы жиналымдарға төленген төлемдер сома, инвестиция түрлері бойынша инвестицияланған қаражаттар сомасы, алынған инвестициялық табыс сомасы, басқа қорларға ауысқан салым иелерінің саны және олардың сомалары салыстырылады. Инвестициялық қор (инвестициялық компания) - тартылған қаражаттарды бағалы қағаздарға инвестициялау мақсатында, өзінің акцияларын шығару және ашық түрде орналастару арқылы ақшалай қаражаттарды тартуға байланысты қызметін жүзеге асыратын акционерлік қоғам формасында құрылатын заңды тұлға. Акционерлермен өзара қатынасына байланысты инвестициялық қорлар келесідей түрге бөлінеді: өзара біріккен қорлар - ашық инвестициялық қор және инвестициялық компания - жабық инвестициялық қор. Инвестициялық қордың келесідей құқықтары болады:
- сол инвестициялық қордың бағалы қағаздар портфеліне тиісті акциялары бойынша акционерлік қоғамның басқаруына қатысуға;
- басқарушылар мен бағалы қағаздар портфелін басқару туралы келісім-шарт жасауға;
- басқа тұлғалардың барлығымен, соның ішінде тіркеуші және кастодиандық келісім-шарт жасауға, өзгертуге және қарым-қатынасты тоқтатуға;
- инвестициялық қордың бағалы қағаздар портфелін басқаруға байланысты қызметті жүзеге асыруға кез келген сұрақтарды инвесторлық басшысынан талап етуге және алуға;
Зейнет ақы жарналарын тарату бойынша қызметті жеке зейнетақы төлемін жүзге асыру ҚР заңды белгіленген ҚР қадағалау және бақылау бойынша агенттігінің тәртібі мен лицензияланады. 20 маусым 1997 ж. Қр «Зейнетақымен қамтамасыз ету туралы» заңына ЖЗҚ өзгеруге толықтыруға құқы бар.
- зейнетақы қорларының алымарын іске асыруға:
- өзінің қызеті (жұмысы) үшін коммисиялық сийақы алуға;
- зейнетақы активін басқарудың инвестициясы бойынша қызметін өз алдына жүзеге асыру;
- зейнетақы келісімшартының жағдайына сәйкес өзге де ЖЗҚ міндетті:
- зейнетақы алуының төлемдерін жүргізу;
- жинақталған зейнетақыны жеке есепке және төлеуді жүзеге асыру;
- салымшы мен алушыға оның жинаталған зейнетақысының жағдайы туралы ақпаратты беру;
- зейнетақы активтеріне инвестициялық басқаруды жүзеге асырушы ұйымдармен келісімшарт жасау;
- ЖЗҚ зейнетақы артын жасасқан азаматтарға жағдай жасауды қамтамасыз ету.
ЖЗҚ салымшыларының мүдделері мен құқықтарын қорғау мақсатымен мыналарға тыйым салынады өндірістік қызмет зейнетақы активтерін кепілге қоюға акциялардан басқа қағаздар шығаруға , сақтандыру қызметіне.
Қадағалау жөніндегі агенттік белгілеген пруденциялық нормативті міндеттемелерін ЖЗҚ сақтауға міндетті. ЖЗҚ меншікті капитал мыналар есебінен құралады.
- акционерлер мен құрылтайшылардың жарғылық капиталына салыған салымдарынан:
- комиссиялық сыйақыларынан.
ЖЗҚ меншікті капитал – оның міндеттеме сомасының шегерілімін шығарғандығы ЖЗҚ активтерінің құны.
ЖЗҚ зейнетақы активтері мыналардың есебінен қалыптасады: зейнетақы жарналарынан , инвестициялық табыстан. ЖЗҚ комиссиялық сыйақыларының кемістігінен, залалдың орнын толтырумен өсім күнделікті түсімдерден. Олардың мына жағдайда пайдалануға болады: қажылық құралдарға орналастыру, зейнетақы төлеуге , басқа ЖЗҚ зейнетақы жинақтарына немесе зейнетақы аннуитетінің келісімшарты бойынша сақтандыру ұйымдарына аудару.
Халықтың міндетті зейнетақы жарнасы (еңбекақыынң 10 %) мен қорлардың инвестициялық қызметінен түскен табыстар. ЖЗҚ ресурстарының негізгі көздері болып табылады. ЖЗҚ халықтың шоғырланған зейнетақы жарналарын салу арқылы құнды қағаздарды сатып алу мен инвестициялық табыстарды және өзінің ресурстарын өзімен көбейту түсу жолымен инвестициялық қызметін жүзеге асырады. Осы пассивтердің есебінен ЖЗҚ шыққанда салымшылардың зейнетақысына біржолғы немесе өмірлік зейнетақы төлейді.
ЖЗҚ мен ЗЛБК (зейнетақы активтерін басқарушы компанияның қызметтерін Қаржы нарығы мен қаржы ұйымдарын қадағалау және реттеу бойынша агентігі олардың қаржылық тұрақтылығын қамтамасыз етудегі лимиттері мен тиісті нормаларын белгілеу жолымен лицензиялайды және бақылау қадағалауды жүзеге асырады.
Бүгенгі таңда Қазақстанда ЖЗҚ жұмыс істейді. Салымшылардың саны 7 млн. Жинақталған зейнетақы сомасы - 3,7 млрд долларды құрайды. ЖЗҚ тек қана зейнетақы жарналарын тартумен және зейнетақы төлеумен ғана айналыспай , зейнетақы активтерін инвестициялық басқаруды да жүзеге асыра алады.
Ашық ЖЗҚ жарғылық капиталына шетелдік инвестор қатысуымен дейінгі. Қазақстандағы барлық үлгідегі қорлардың хабарланған жарғылық капиталы жиынтығынан 25 % - ынан аспауы керек. Зейнеткерлік жасқа жеткен адам сақтандыру ұйымдарымен өмір бойы сақтандыру ұйымдарымен өмір бойы сақтандыру төлеулерін зейнетақы жарналарын пайдалана отырып асыру жөніндегі зейнеткерлік аннуитет келісімшартын жасауға құқылы. Сонымен сақтандыру , ұйымдарынан төленетін сақтандырулар тиісті қаржылық жылдан республикалық бюджеті туралы белгіленген заңнының ең аз деген зейнетақы мөлшерінен кем болмауы керек. Сөйтіп ЖЗҚ аннуитеттер формасында міндеттеме (пассивтер) қарыздарын (борыш) шығарады және зейнеткерлікке шыққан соң өз клиенттерін қаржымен қамтамасыз етеді.
Аннуитет - зейнетке шыққан соң реттелген уақыт аралығы арқылы клиентке белгілі ақша сомасын әкелетін инвестиция.
Зейнетақы күннен бастап екі жылға дейін бұзуға құқы жоқ.
Зейнетақы жинақтаушы қорының инвестициялық активін басқару ісін жүзеге асыруды зейнетақы инвестициясын басқаратын ұйымдары немесе ҚР қадағалау бойынша агенттігі белгіленген тіртіпте осындай қызмет түрімен шұғылдануға құқық беретін тиісті лицензиясы болған жағдайда ЖЗҚ өз дербес түрде атқарады.
ЖЗҚ зейнетақы активтерінің инвестициялық тұрғыда басқаруын жүзеге асырушы ұйым акционерлік қоғам (АҚ) құрылатын құнды қағадар нарығына кәсіби қатысушы заңды тұлға болып табылады. Оның құрылтайшылары заңды тұлғалар бола алады.
Зейнетақы активтерінің инвестициялық тұрғыда басқаруын жүзеге асыратын ұйымының мүліктері ЖЗҚ зейнетақы активтерінен ақшау қалады.
Өзінің таңауы бойынша зейнетақы активтерінің инвестициялық тұрғыда басқаруын жүзеге асырушы бір және бірнеше ұйымдармен келісімшарт негізінде ЖЗҚ зейнетақы активтері инвестициясын басқаруға құқық жүзеге асырады. Қызметтің осы түрімен шұғылдануға құқық беретін тиісті лицензиясы бар болған жағдайда ЖЗҚ оны дербес атқарады.