Үйсіндер туралы деректер

Үйсіндер ежелден келе жатқан түркі тайпаларының бірі. Қазак, халқының калыптасуынан негіз болған тайпалар катарына жатады. Қыгай жазбаларында «усун» атаулы б.з.д. II ғ. бастап кездеседі.
Ғұндардын күшеюінен корыккан Хань әулетінің билеушісі У. Ди езіне одак-тас іздеп Батыс еддеріне Чжан Цзань бастаған елшілік жіберді. Ол үйсіндер туралы толық мәлімет жинауғажәне олармен тату көршілік қатынас орнатып кайту үшін келді. Б.з.д. 138-126 жж.б.з.д. 115жж. екі рет үйсіндерге келген бұл елшілік олардың жерімен ететін «¥лы Жібек» жолындағы керуендердің де қауіпсіз болуын кездеді.
Чжан Цзань жинаған деректерде үйсіндердің адам саны 630 мың, тұракты әскері, 30 мың атгы жауынгер. Соғыс болған кезде 180 мыңцай жауынгер шыға-рааладыделінген. Қытайдерегі үйсіндердін көзі кекдесе, археологиялық деректер олардың европоидтык нәсілге жататындығьш дәлелдеп отыр. Іле езенінің бойында казылған обалардан табылған 50 адамның бас сүйегінің 44-інде евро-поңдтық, ал 6-да монголоидтыкбелгілер бар.
Мекевдер мен қоныстар. Ең алғаш үйсіндердің кай жерді мекендегендігі туралы деректер Қытайдың «Тарихнама» (Шицзи), «Хань хавдығы кітабы» (Ханьшу) секілді кітаптарында кездеседі. «Хань хаңцығы кітабыңда» үйсіндердің байырғы мекені Дунхуан, Цилянь-Шань өңірі, яғни казіргі Гань судың оңгүстік - батысы делінеді. Үйсіңдер б.з.д. 160 жыл өздерінен бұрыньфақ Іле еңіріне келіп коныстанған иузейлерді бағындырғаннан кейін осывда коныс аударады.
Үйсіңцердіңтерриториясы батысында Шу, Талас өзеңдері, шығысывда Тянь-Шань тауларының шығыс алкаптарына дейінгі, ал солтүстігі Балқаш келінен, ал онтүстігі Ыстықкөлдің оңтүстік жағалауьша дейінгі аралықта созылып

жатгы. Үйсіндер шығысында ғұндармен, оңтүстігіңце Шығыс Түркістанның отырыкшы халқымен, окгүстік-батысыңца Ферғанамен, батысында канлылар-мен кершілес болды.
Қытай ғалымы Су Бэйхай мен казак ғалымы Ә. Төлеубаевтың зерттеулеріне карағанда үйсін мәдениеті Шығыс ҚазакстанныңТарбағатай тауыныңбаурай-ларьша да тараған. Үйсіндердің кьгстаулары мен жайлаулары Жетісу таулары мен олардын аласа беткейлерінде, Іле, Шу, Талас өзендерініа алкаптарында болған. Өзен атыраптарында егін шаруашылығы өркендеген.
Үйсіндердін билеушісі гуньмо (күнби немесе күндей биік әмірші) деп атал-ды. Үйсіндер мемлекетінде үштік жүйе болғанға ұқсайды. Олар үшке: шығыс, батыс, орталык бөліктерге бөлінген. Мемлекеттің астанасы Кызыл Аңғар (Чигу) каласы болған. Ол бекіністі кала кдзіргі Ыстыккел мен Іле езенінің оңтүстік жағалауьша салынған.
Археологиялыкескерткіштері. Үйсіндердіңархеологиялыкескерткіштері Жетісу жерінде кеп тараған. Негізіненсакобаларыныңмаңайынаорналаскан. Көлемі жағынан да, биіктігі жағынан да сак обаларынан әлдекайда кіші.
Обалардың кепшілігі диаметрі 6-20 метр, ал биіктігі жарты -1 метр үйінді болыпкеледі. Үйіндідепотырғанымызтас пентопыракараластөмпешік. Кей-де үйіндініңетегі немесе тебесіне жакьш тұсы айнала кішігірім казандай тас-тармен кемкеріліп койылады. Ал үлкен обалардың диаметрі 50-80 метр, биіктігі 8-12 метр болатыны да кездеседі. Біраколардың көбісі тоналған. Үйсіндердің обаларын археологгар салынған уакытына қарай 3 топка бөледі.
1. Б.з.б. ІІІ-ІІ ғасырлардағы ертедегі корымдар (Кдпшағай, Өтеген, Қызылауыз, Кызылеспе, Кызылқайнар). Олардың ерекшелігі - корымдар солтүстіктен оңтүстікке карай тізбектеліп салынған. Әр тізбекте бес, алты оба бар.
2. Б.з.д. I ғ. - б.з. I ғасырындағы орта кезендегі корғандар (Тайғак, Талғар, Алтынемел, Ақтас) жүйесіз, үш обадан тізбектеліп салынған.
3. Б.з. П-Шғасырлардағы кейінгі кезендегі қорғандардың ерекшелігі-түгеддей «тізбексіз» қалай болса солай жүйесіз салынған. Қабірлер лақат-талып қазылған. (Шолакжиде, Үңгіркора, Калкан).
Жетісу үйсіндері мәйітті шалкасынан жатқызьш, басын батыска каратып койған. Үйсіндердің коныстары Шу алкабыңдағы бүгінгі Құлан ауьшы маңын-да болған. Үйлерінің кабырғалары шикі кірпіштен соғылып, едендері балшык-пен сыланған. Үй ортасында ас пісіретін ошағы бар. Бүл жерді мекендеген үйсіңдер мал шаруашылығымен де, егін егумен де айналыскан. Мүны осы коны-стардан табылған үлкен кыш ыдыстардың сынықтары, дәнүккіш тастар мен кетпендердәлелдейді.
Үйсіндердің коныстары барлық жерде бірдей емес. Актас конысының (Ал-маты облысында) ерекшелігі - археологтар тапқан бес тұрғын үй мен қора-жайдыңкабырғаларыныңтастан кдлануы. Қыстакқасындаегістік жерболған. Ол езеннен тартылған арыкпен суарылған.