Одағайлардың ерекшеліктері

1. Одағай сөздің мағынасы адамның әр түрлі сезіміне байланысты шығатын дыбыстық ишаратты білдіреді. Япырмау, жастық деген қандай қызық
2. Сөйлемде айтылатын ойдың жалпы аңғарына қарай бірде сүйсіну, бірде кею, ренжу, күдіктену сияқты құбылыстарды білдіріп, құбылып отырады. Әй, кім бар мұнда?
3. Сөйлем ішінде басқа сөздермен грамматикалық байланысқа түспейді, сөйлем мүшесі болмайды. Қап, бар еңбек зая кетті-ау.
Одағайдың құрылымы
Одағай құрамы жағынан дара, күрделі және негізгі, туынды болып бөлінеді.
Дара одағайлар негізгі түбірлі (тәйт, тек, бәсе, қап, шек, құп, хайыр),.
Күрделі одағайлар қосарлы одағайлар: шөре-шөре, сап-сап, пай-пай; етістік тіркесі арқылы келетін одағайлар: Ия деген! Уа деген! Бәсе деймін!
Негізгі одағайлар бір ғана морфемадан тұрады да, бөлшектеуге келмейді: ау, па, ей, у, я, пай, беу, ау, ә, о.
Туынды одағайлар көбінесе бірігу, кірігу арқылы жасалады: мәссаған, бәрекелді, астапыралла, о тоба, о дариға, масқарай, ойпырмай.
Одағайлардың мағынасына қарай түрлері
Одағайлар мағынасына қарай үшке бөлінеді:
1. Көңіл-күй одағаейлары.
2. Императивті одағайлар
3. Тұрмыс-салт одағайлары
Көңіл-күй одағайлары – адамның әр түрлі сезімдерін, көңіл-кйін білдіреді.
а) Жағымды көңіл-күйді білдіреді: алақай, ура, паһ-паһ, па-па, бәрекелді, оһо.
ә) Жағымсыз эмоцияны білдіретін одағайлар: әттеген-ай, әттең, қап, бай-бай, пәшту, ищ-ай, түге, тәйірі.
б) Әрі жағымды, әрі жағымсыз эмоцияны білдіретін одағайлар: Пай-пай, қандай жарасымды. Пай-пай аяғының астында қалатын болдым-ау.
Императивті одағайлар
Бұл топқа адам не хайуанға бағышталып айтылатын шақыру, жекіру, тыйым салу, бұйыру мақсатында қолданылатын одағайлар жатады.
1. Адамға бағышталып айтылатын одағайлар. Бұған адамға бұйыру, жекіру, тыйым салу мақсатында қолданылатын одағайлар жатады: айда, тәйт, сап-сап, кәне, мә, жә, тек, тәк, тәйт, әуп, әлди-әлди.
Ау, әу одағайы екі түрлі мақсатта айтылады.
а) біреуді шақыру, өзіне қарату.
ә) бірудің шақырғанына үн қату.
2. Малға бағышталып айтылатын одағайлар: моһ-моһ, шөре-шөре, көс-көс, шәуім-шәуім, әукім-әукім, сорап-сорап.
Тұрмыс-салт одағайары
Сан жағынан шағындау, бұл адамдардың амандасу, қоштасу, т.б. сыйластық жасау мақсатымен айтылатын сөздер жатады. Мысалы, Хош, хайыр, рахмет, кеш жарық, Ассалаумағалайкум, Құп, Ләббай.
Көп мағыналы және бір мағыналы одағайлар
Одағайлардың семантикалық құбылмалылығы әр түрлі. Бірқатар одағайлар контексте бір-ақ мағынада жұмсалады, енді бірқатары екі не үш одан да көп мағынада жұмсалады. Осыған орай одағайларды екі топқа бөлеміз:
1.Көп мағыналы одағайлар
2.Бір мағыналы одағайлар
Көп мағыналы одағайлар: Пәлі/бәлі
а) риза болу. Уа, пәлі, нағыз аңшы мұнан шықты, міне!
ә) жақтырмау. Бәлі, мына дене кіші ме?» нанбаймын тіпті.
б) таңдану Бә-ле-е, Мынау Асия ма, ей?!
Көп мағыналы қасиет тұрмыс-салт одағайларында жоқ. Императив одағайларда аз кездеседі. Негізінен көңіл-күй одағайларында біршама кездеседі.
Бір мағыналы одағайлар. Қандай ситуция, қандай контексте айтылса дп, үнемі бір мағынада жұмсалады. Алақай! Ата, Апа, Соғыс бітті! Жеңіс! Оллаһи, мен білмеймін.
Одағайлардың сөйлем мүшесі болуы
Одағайлар негізінде түрленбейтін жұрнақ-жалғауды көп қабылдамайтын категория. Одағайдың өзіне тән жұрнақтары жоқ. Олар субстантивтенгенде ғана болмаса, жалғауды қабылдамайтын категория. Кейбір одағайларға етістіктің –ла, -ле жұрнақтары жалғанады. Мысалы, ойбай-ла-у, айт-айт-тап, аһлап-үклеп. Кейбір одағайларға –шыл, -шіл жұрнақтары жалғанады. Мысалы, қасқырлы жердің елі айтақшыл
Одағайлар сөйлем ішінде, әсіресе диалогты сөйлемдерде де етістігімен тіркеседі. Ондай кезде де етістігі тіркескен одағай сөйлемнің күрделі баяндауыш мүшесінің қызметін атқарады. Тынымсыз аһ ұрды. Ол ойбай салды.
Кейде тіркесіп күрделі анықтауыш та болады. Ешкіммен өмір бойы ай-шай деспеген сопы кісі болатын. (С.М)
Күрделі пысықтауыш та болады. Оның кім екенін Алдияр ә дегенде білген жоқ. (Ә.Әб)
Субстантивтенген одағайлар бастауыш, толықтауыш қызметін атқарады.
1. Алыстан «Ура» естілді.
2. Дәрі шіркінді ішпеуші едім.