Көне грек діні

Дінтану көне грек мифологиясының дамуын үш кезеңге бөледі. Олар хтон немесе олимпке дейінгі кезең, классикалық немесе олимп кезеңі және бертмді немесе героикалық кезең.
Бірінші хтон кезеңіндегі мифтік ұғым бойынша бүкіл әлемнің, барлық тіршіліктерінің негізгі әрі арнасы –асыраушы ұлы Жер ана. Мифология бойынша жер тіршілік белгілері бар. Олар қоршаған ортадан, адамның өзінің қимыл-әрекеттерінен, мінез-құлықтарынан көрініс береді. Бұл кезеңдегі мифологияның басты кейіпкерлері-Медуза, Химера, Гидрад. Классикалық немесе олимп кезеңі патриархта өтумен, алғашқы мемлекеттің пайда болуымен ерекшеленеді. Бұл тұтастай мифологияның жаңа арнаға өтуіне жол ашты. Табиғат құбылыстарымен шендестірілген құбыжық құдайлар орнына қайрымды құдайлар бейнелері пайда бола бастады. Жаңа құдайлар әлемінің, қоғамының және адамның тұтастығы үшін күрескерлер болып суреттелді. Олардың барлығы әлемнің тең ортасы деп танылған олимп тауына топтастырылды. Осы орталықта айнала қоршаған космом кеңістігі ұғымы қалыптасты. Бұдан шет жақтан, бұрынғы және бір ізге түсірілмеген дүние, жоқ болмыс Хаос деген түсінік орнықты. Олимп кезеңінің алғашқы мифтері жаңа құдайлардың ескі құдайлармен күресін баяндады. Бұл күресте құдайлардың үлкені Зевс титандарды, циклотарды Хаостың өзге құбыбжықтарын жеңіп оларды жердің түпсіз тереңіне-Тартарға салып, әлемді қайта жасайды. Ұлы Ана –Жер бейнесін енді Гера, Афродита, Артимида, Афина сияқты жасампаз әйел құдайларының бейнесіне ауысады. Мифология бойынша Гера Зевстің әйелі: ал қалған үшеуі қыздары болып саналады. Теңіз құдайы Пасейдон мен жер асты дүниесінің құдайы Аид. Олар Зевстің ағалары болып келеді.
Бертінгі немесе Героикалық кезеңде әлеуметтік қатынастарда қайшылықтардың күшейе түсуімен полистер арасындағы бәсекелестіктерге байланысты бұқараның құдайларға сенімдері шайқала бастады. Халықта қаншама күшті болмасын, Зевстің өзі де, оның сүйікті ұлы Геракл де қанша ерлік жасамасын олардың бәрі құдайларда, адамдарда ақыр соңын да тағдырға тәуелді деген түсінік бастағаны аңғарылады.
Осыған орай грек пантеонның жартылай құдай, жартылай адам қаһармандары да халыққа қаталдық танытады. Жасаған күнәлары үшін немесе айтқан кеңестері орындамағаны үшін қатаң жазалайды. Мәселен, Троя соғысына қатысты адамдар, соның ішінде жеңілгендері де жеңгендері де қатаң жазаланады. Көне грек мифологиясымен дінінен Гомердің «Илиада» және «Одиссея» және Гесоидтің «Теогония» поэмаларында (бддVIIIғ) мол мағлұмат береді.
Гесоид өзінің поэмасында әлемнің жаратылуы және құдайлардың паайда болуы туралы әңгімелейді. Ол бастапқыда Хаос, Гея-жер Тартар және Эрос сияқты құдірет ті күштер болды, әлемнің жаратылуында Гея-Жердің орны ерекше, ол Уран-Аспанды дүиеге келтірді, осыдан соң ол Уранмен және Тартармен қосылып түрлі құбыжықтарға өмір береді деп жазды. Гомер бойынша Зевс аспанға, Пасейдон теңізге, Аид жер асты әлеміне иелік етеді. Олимп тауы, барлық құдайлардың ортақ «үйі» болады, сонымен бірге Зевс барлық Олимп құдайларының үлкені. Әлем ортасынан жермен бөлінген жұмыртқа тәрізді болды, оның жоғарысында аспан, төменде Тартарға дейін, тереңге кететін төменгі аспан болды, жер үстінде Олимп тауы тұрды, осы әлемнің жаратылуын Зевс аяқтады деп жазады Гомер. Зевстің бірнеше заңды әйелдері болған. Олар: Метида-ең ақылды әйел құдай Афинаның анасы; Фемида-әділет құдайы (одан әділет және тағдыр құдайлары туылған); Гера –Олимптегі бас әйел құдайы, соғыс құдайы Арес пен кәсіпшілік құдайы Гефестің анасы, заңды некенің қалаларымен қаһармандардың жебеушісі. Көне грек мифологияссы бойынша Зевс көптеген құдайлардың, нимфалармен музалардың әкесі саналады. Мәселен, саулық құдайлары Халит өнерді қолдаушы тоғыз құдай, Персефона, Артемида, Аафродита, Аполон, Гермес-бәрі Зевстен туған.
Көне грек мифологиясында Зевстің ағасы, теңіз құдайы Посейдон ең қаһарлы құдай түрінде суреттелген. Ол өзін Зевспен тең санаған, зайыбы –Амфитря лимфамен және теңіз тұңғиығын билейтін баласы Тритонмен теңіз түбіндегі ғажайып сарайда өмір сүрген. Зевс сияқты Посейдонның да некесіз балалары көп болған. Солардың бірі-жартылай адам, жартылай бұқа кейіпіндегі Минотавр.
Көнедегі гректер өлген адамдар жер асты әлеміне немесе өлілер патшалығына өтеді, онда бес өзен бар, солардың біреуі-ұмтылу өзені –Летамен ағып отоырып адамдардың жандары қу мединеге, Аид патшалығына барады деп сенген. Кейінірек бұл түсінік әр адамның күнәсі анықталады, күнәсіздер Енисей даласына күнә жасағандар Тартарға жібереледі деген ұғыммен толықтырылды. Жер асты патшалығы мен өлілер патшалығында Аид құдайы билік жүргізді. Айд қақпасын үш басты төбет –Цербер күзетті.
Көне грек құдайлары пантеоннында әйел құдайлардың орны ерекше. Мәслеен, отбасы құдайы және өмірлік қууат беруші от қорғаушысы Гестия-Косм остың және әлемнің орнықты құрушысының мәңгілігі мен шексіздігінің рәмізі. Ал, диқаншылық пен молшылық құдайы Деметра (грек тілінде –Жер ана) бидай тұқымын беріп, адамдарды диқандыққа үйретті. Бүкіл табиғат тек соның мейрімі аясында гүлдеп, шешек жарады.
Зевстің баласы Аполлон мифология да әрі қатал, әрі мейрімді болып суреттеледі. Ол –циклоп, титан, алыптар т.б. құтқармайтын құдыретті жебенің иесі, емшілермен тәуіптердің қорғаны, барлық аурулардан сауықтырушы. Бертін келе пайғамбарлар мен көріпкелдердің құдайы, қалалар тұрғызушы, көркем өнермен музыканың құдайы. «Мусагет» атағын алған соң, оған лирикалық поэзия, өлең, эпикалық поэзия, тарих трогедия, гимн, би, комедия, астрономия музалары бағынатын болды. Аполлоның қарындасы, аңшылық құдайы Артемида-нифалармен Эллада тауларын кезіп жүріп, табиғат әлеміндегі үйлесім мен тәртәпті қадағалаушы. Мифте Артемида өте қатал құдай ретінде баяндалады.
Гректердің әйел құдайларының аса құдіреттісі –Афина. Ол –даналықтың, өнердің кәсіпшіліктің және соғыстың құдайы. Әкесі Зевс оған найзағай оғын сеніп береді. Афинаның құдіреті даналығы-саясатшылармен мемлекет басқарушыларының даналығы, өмір даналығы. Оның атымен аталған және соның қамқоршығындағы қаьлада әділдік, заң және демократия үстемдік етті. Осы қалада әр айдың соңғы он күні Афинаға арналып, салтанатты шерулер өткізу тәртібі болған. Көне гректер Афинаны қолына найзамен қалқан ұстаған, даналығының символы-жапалақ пен жылан ере жүретін әйел бенесінде суреттелген.
Классикалық грек мифологиясындағы Зевстің қызы, махабатпен сұлулық құдайы Афродита сонымен қатар бейбіт өмір, молшылық, көктем және бақытты неке құдайы. Оның құдыретті Афина, Артемида және Гестиядан басқа әйел құдайлардың баршасына жүреді. Оның күйеуі-от құдайы және ұсталық иесі –Гефест. Оның қолынан небір тамаша дүниелер шығады. Зевстің найзағайына дейін соның жасаған дүниелері. Гефест қолөнершілер қаласы Афинада және Самоа аралында ерекше қастерленген. Самоада оның құрметіне Гефестион және Гефестополь қалалары тұрғызылған.
Арес-Зевстің баласы, ешқандай мән мағынасыз қантөгіс соғыстарының құдайы.
Гермес-грек құдайларының ішіндегі ең іскері, жүргіншілердің желеп-жебеушісі, өлген адамдарының жанының жер асты әлеміне сапарына жол бастаушы, Зевстің баласы әрі көмекшісі.
Оның құрметіне барлық жол тараптарына сәулетті бағаналар тұрғызылған. Герместің табиғатының екінші жағы-ол табиғат құпияларының тылсым сырларын біледі, бақташылардың алаяқтардың, адамшылар мен ұрылардың да жебеушісі саналған.
Дионис-жүзімшілікпен шарапшылық және жердің молшылық қуатының құдайы. Ол кәдуілгі әйелден-Семеладан туады. Дионис, адамдардың мастық сезімімен көңіл сарайының ашылып, кенеттен шабыттануына жігерлендіруші болып саналады. Ол осы тұрғыдан шығармашылықтағы үйлесіммен тереңдікке сатылар, ойлау арқылы байыппен баруды уағыздайтын Аполлон қағидасына қайшы келеді. Осыдан көркем өнермен мәдениет тарихында «дионистік» және «аполлондық» бастаулар деген түсінік қалыптасты.
Гемос-күн сайын отты арғымақтармен көкті шарлап, барша әлемге жарық пен жылу таратушы күн құдайы Кеш түсе ол қайыққа отырып, теңізді жүзіп өтіп, ертемен көтерілетін жеріне барып тұрады. Ол қылмыскерлерді зағип етеді.
Көне грек мифологиясында қаһарман-жартылай құдайлар бейнесі көп ұшырасады. Олар кәдуілгі адам түрінде, бірақ ол адам құдыретті артығырақ бейнеледі. Құдайлар мен адамдар қосылып, ұрпақ береді. Кейде олар құдай дағыласын құрады. Қаһарман-жартылай құдайлардың бастаған істерін аяғына жеткізіп тындырады. Олардың басты міндеттері-жердің бетін және жер асты әлемін ескі құдайлармен түрлі құбыжықтардан арылту. Олимп кезеңіндегі мифологияда әлем құрушысы үйлесімді түрінде суреттеледі, өмір жоғары құндылық ретінде бағаланғаны аңғарылады. Осыдан бұл кезеңде трогедиялық сары уайымшылдық сарыны байқалмайды.
Көне гректердің сенімдерімен ғұрыптарының ерекшеліктері. Көне гректердің діни сенімдері Гомердің қаһармандары заманынан бертінге дейінгі діни дәстүрлер түрінде ғұрып-салттарды сақталып келеді. Көне грециядағы дін мемлекет саясатымен, мемлекетті басқару мәселелерімен тығыз байланыста болды. Абыздар мемлекет қызметінде саналды.
Гректер таң сайын міндетті түрде күн құдайы Гемосқа арнап дұға оқитын еді. Көп адамдар қатынасқан тойлармен халық жиналыстарында ерекше дұғалар оқиды.
Дін қызметшілерінің тағы бір маңызды қызметі- құстың үш құрылысына немесе ұшуына, аспан денелерінің қозғалысына, найзағайға қарап, болашақты болжау болатын. Гректерде осы болашақты айтуға байланысты ораку деген ұғым болды. Оның мәнісі құдайлардың дін қызметшілері арқылы қойылған сұрақтарға тікелей жауап беруі. Зевс, Геракл, Аполлон сияқты құдайлардың әрқайсының оракулдары болған. Осылардың ішінде Гея, Фемида және Аполлонға арналған Дельфадағы оракул әсіресе әйгілі еді.
Грек діндері адамның тән сұлулығын уағыздады. Бұл белгілі мерзімде өткізіліп отыратын бейбіт сайыстарынан көрініс тапты. Тәні сау, күшті адамдарды көріп, құдайға разы болып отырды деп саналды. Біртіндеп бұл сайыстар Олимп ойындарына ауысты. Барлық құдайларға арналған осы ойын кезінде соғыс қимылдары тоқтатылатын болды. Олимп ойындарының өткізілуімен байланысты жыл есебі жүргізілетін болды. (жыл есебі б.д.д. 776 ж басталды)
Көне грек діні көп политрейс діні болып табылады. Гректер тәңірлерін аспанын ең жоғарғы қабатында отыратын болмыстар ретінде суреттейді. Бас құдай Зевс Олимпия тауында отырады. Оның әйелі Гера Аристотельдің айтуынша грек тәңірлері өлмейтін адамдар, олардың ақлақ тұрғысынан артықшылығы болмаған. Гректер өлгендердің өмір сүретіндігіне және дүниеге қайта келетіндігініне сенеді.