Ақша түралы жалпы түсiнiк

Ақша тауардан дами отырып, тауар болып қала бередi, бiрақ тауар ерекше жалпылама эквивалент.
Ақша – жалпы бiрдей эквивалент, ерекше тауар, онда барлық басқа тауардың құны бейнеленедi және оның делдал ретiнде қатысуыменен тауар өндiрушiлер арасында еңбек өнiмдерiнiң айырбасы үздiксiз жасала бередi. Осыдан келiп ақшаның жаппай өктем күшi пайда болды. Ақшаның қоғамдағы мәнiн К.Маркс “индивид өзiнiң қоғамдық билiгiн де, қоғаммен байланысын да өзiнiң қалтасына салып жүредi“ деген афоризммен сипаттады. Ол мынадан айқын көрiнедi:
Бiрiншiден, тек ақшаға айырбастау арқылы ғана тауарлар қоғамдық еңбектiң нәтижесi екенiн анықтау болады. Мысалы, ақшаның тауарлар айырбасында делдалдық етуi арқылы қоғамдық еңбектiң сапалық деңгейi айқындалып, сандық есебi жүргiзiледi.
Екiншiден, әр адамның еңбектегi, яғни қоғамдық өнiмдегi үлесiн де ақша арқылы анықтауға болады. Себебi адамның қоғамдық еңбектегi үлесiн жалақы ретiнде алғанда ақша төлем құралы қызметiн атқарғаны.
Үшiншiден, айырбас процесiнде ақшаның делдалдық етуiмен тауардың iшкi қайшылықтары да шешiледi. Тек ақшаның пайда болуына байланысты бүкiл тауарлар тұтыну құндары түрiнде айырбас қатынасының бiр жағында тұрады да, ал екiншi жағында бүкiл тауарларға қарсы құнның тұлғасы ретiнде ақша қарсы тұрады.
Тауарлар дүниесiнiң тауар және ақша болып екiге бөлiнуi оның тұтыну құнымен құнының, яғни тауардың iшкi қарама – қарсы жақтарының қайшылығын шешуге жол салады. Өйткенi, егер тауар сатылса, оның тұтыну құнының бiреудiң қажетiн өтеуге керек болғандығы. Бұл бiр жағынан, ал екiншi жағынан оның құнының бар екендiгi дәлелденгенi. Сатылған құн ендi ақша түрiнде тауар өндiрушiнiң қолына түседi. Сөйтiп, тауар өндiрушiге түскен ақшаның мөлшерiне қарай өз өндiрiсiне туады. Жалпы бiрдей эквивалент ролi тарихи түрде алтынға бекiтiлген. Алтынның басқа барлық тауарлардың құнын бейнелеу қасиетi, оның басқа барлық тауарлардың құнын бейнелеу қасиетi, оның табиғи қасиетi емес.
Сөйтiп, ақшалар ертеден адамзаттың пайда болуымен қатар өмiр сүрiп келедi десе болады. Адамзат қоғамының даму сатыларында айырбас қатынастары да дамып, одан әрi жетiлiп, нарықта тауарлар тек натуралды зат ретiнде ғана бiр – бiрiне айырбасталып қоймай, бүкiл тауарлар дүниесiнен ерекше бiр тауар, яғни тауар – ақша пайда болды. К. Маркстың сөзiмен айтқанда: “Айырбас құны, тауарлардан бөлiнiп және сол тауарлармен қатар дербес тауар ретiнде жүретiн тауар, ол – ақша“. Әрбiр жеке тауар тұтыну құны ретiнде көрiнедi. Ақша – жалпы бiрдей эквивалент, ерекше тауар, онда барлық басқа тауардың құны бейнеленедi және оның делдал ретiнде қатысуыменен тауар өндiрушiлер арасында еңбек өнiмдерiнiң айырбасы үздiксiз жасала бередi. Осыдан келiп ақшаның жаппай өктем күшi пайда болды. Ақшаның қоғамдағы мәнiн К.Маркс “индивид өзiнiң қоғамдық билiгiн де, қоғаммен байланысын да өзiнiң қалтасына салып жүредi“ деген афоризммен сипаттады. Ол мынадан айқын көрiнедi:
Оның құны белгiсiз, ол тек тауарды ақшаға теңгергенде ғана анықталады. Тауар мен ақша айырбас процесiнде бiрiн – бiрi алмастырады және бiрiне – бiрi теңгерiледi.
Ғасырлар бойы ақша өзгерiп отырған және бүгiнде олардың жағдайы аяқталған, соңғы фраза болып табылмайды.
Тауар айналысының тарихи дамуы процесiнде жалпыға бiрдей эквивалент формасында әр алуан тауарлар болған: мал, терi, бақалшақ, металл бұйымдары және т.б. Мұның барлығы тауар өндiрiсi мен тауар айналысының болуына негiзделген ақша қажеттiгiнiң себептерiн түсiндiредi.Құнның ақшалай формасының пайда болуы, яғни ақша – тауардың жалпы эквивалентi болуы тауар өндiрiсiнiң ұлғайып, айырбас қатынастарының алғашқы кездейсоқ жағдайдан нақтылы және үнемi қайталанатын процеске айналып, кең көлемде өсуiне жол ашты.
Ақша - өндiру мен бөлу процестерiнде адамдар арасындағы белгiлi бiр экономикалық қарым – қатынастарды көрсететiн, тарихи даму үстiндегi экономикалық категория болы табылады.
Экономикалықкатегория ретiнде ақшаның мәнi оның үш қасиетiнiң бiрiгуiмен көрiнiс табады. Олар: жалпыға тiкелей айырбасталу, айырбас құнының дербес формасы, еңбектiң сыртқы заттық өлшемi.
Сонымен қатар қазiргi кезде кәсiпорындарды жекеменшiктендiру де, мемлекеттiк бюджеттiң кiрiсiн қалыптастыру да, әр түрлi өндiрiстiк және емес шығындарды қаржыландыру да, Ұлттық банктiң ресурстарын басқа банктерге сату да, инфляцияға қарсы күрес те және т.б. жүргiзiлiп жатқан iс – шараларда ақшаның маңызы арта түсуде.
Экономикалық категория ретiнде ақшалар өндiрiс және бөлу процесiнде адамдар арасындағы экономикалық қатынастрды бейнелейдi. Бұл жерде ақша бес түрлi қызмет атқарады:
Ақшаның өзiнде, сондай – ақ олардың қызметтерiнде жылдар бойы өзгерiстер болды. Егер де бұрындары сатып алу – сату процесi жалпыға бiрдей эквивалентпен алтынмен жүргiзiлсе, бұл күндерi қағаз және несие ақшалармен жүзеге асуда.
Электронды техниканың жетiстiктерiнiң, банк операцияларын автоматтандыруды мен жетiлдiрудiң нәтижесiеде XX ғасырдың 70-жылдарының екiншi жартысында электрондық төлем жүйесi қолдануға мүмкiндiк туды. Қазiргi кезде жоғарыда аталған түрлi электрондық төлем жүйесiне кiретiн Банк клиеттерiне: автоматтандырылған есеп айырысу палатасы, банктiк автоматтар, сауда ұйымдарындағы терминалдар, үйде банктiк қызмет көрсетулер қызметтерi мен ақшасыз есеп айырысуды ұйымдастыруда ең прогрессивтiк құрал екенiн әлемдiк тәжiрибе дәлелдедi.
Қазақстанда электронды ақшалар жүйесi қалыптасу сатысында.
Бiрiншi пластикалық “ақшалар“ шектелген көлемде 1989 ж. Сыртқы Экономбанктан шығарылды. Қазiргi кезде оларды елдiң iрi банктерi шығара бастады.